Eugeniusz Pugacewicz. Szponiaste Falconiformes krajobrazu rolniczo-leśnego południowej części Wysoczyzny Białostockiej

Dubelt 2 (2010) Dubelt 2 (2010), 43-63 Eugeniusz Pugacewicz Szponiaste Falconiformes krajobrazu rolniczo-leśnego południowej części Wysoczyzny Białostockiej Eugeniusz Pugacewicz. Raptors Falconiformes of agricultural-forest landscape in south part of Wysoczyzna Białostocka Abstrakt. In 1988-2002 the community of breeding raptors was studied in the area of 180 km 2 in very variable agricultural-forest landscape (44% of forest cover) in the south part of Wysoczyzna Białostocka (23 19-23 39 E and 52 54-53 00 N). This community was formed by 9 species. Buzzard Buteo buteo, Sparrowhawk Accipiter nisus, Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina, Goshawk Accipiter gentilis, Honey Buzzard Pernis apivorus, Hobby Falco subbuteo and Montagu s Harrier Circus pygargus were breeding regularly, whereas Marsh Harrier Circus aeruginosus not regularly and Kestrel Falco tinnunculus was not breeding in last year. The number of breeding pairs increased in Buzzard, Sparrowhawk, Lesser Spotted Eagle, Goshawk and Honey Buzzard. In 1999-2002 density of whole community was 114,4-116,7 pairs/l00 km 2. This number was among highest observed in mosaic landscape in Poland. Highest densities attained Buzzard 65,0-69,4 pairs/l00 km 2, Sparrowhawk 21,7-23,3 pairs/l00 km 2 and Lesser Spotted Eagle 8,3-8,9 pairs/l00 km 2. Most important factors affecting this high density were well developed mosaic structure of habitats and high proportion of grasslands and wastelands 30% in total. In 1999 and in 2002 this community was characterized by high quantitative similarity (PZ = 96%), what may indicate high stability in the group of most numerous species. Studied community demonstrated moderate quantitative similarity to others communities of raptors in Poland, from areas characterized by average forest cover PZ = 40-74%. In 2002 breeding success of Goshawk and Sparrowhawk was relatively low. In the case of Goshawk this situation was most probably caused by persecution from humans, in the case of Sparrowhawk by to intensive forest management in tree-stands of age 21-40 years. In 1999 and 2002 were not recorded successful breeding attempts of Hobby, which was probably caused by deterioration of feeding conditions in neighboring Narew river valley after abandonment of agricultural use in the most of this area. One of the most important factors, determining composition, density and proportion of different species in the raptors Falconiformes community, in the landscape of mosaic character, beside of quality of soils and proportion of grasslands, is proportion of forest cover. In the North Podlasie, in this type of landscape, large scale censuses of raptors were conducted only in areas of very small and small proportion of forest cover, ranging from 5% to 32% (Pugacewicz 1991, 1992, 1995, 1997 and unpublished data). So fat there was no data for areas of moderate forest cover, 40-60% and results of this study partly filled this gap in our knowledge about raptors communities. 43

E. Pugacewicz Szponiaste Falconiformes krajobrazu rolniczo-leśnego.... Na obszarach o mozaikowym charakterze krajobrazu jednym z najważniejszych czynników determinujących skład gatunkowy, zagęszczenie i stosunki ilościowe w zgrupowaniach lęgowych szponiastych Falconiformes, obok jakości gleb i udziału trwałych użytków zielonych, jest stopień zalesienia terenu. Na północnym Podlasiu w takim typie krajobrazu wielkopowierzchniowe cenzusy szponiastych przeprowadzono dotychczas tylko na obszarach o bardzo małej i małej lesistości, w granicach 5-32% (Pugacewicz 1991, 1992, 1995, 1997 i dane niepubl.). Natomiast brak było danych z terenów zalesionych w stopniu średnim, o lesistości 40-60%. W niniejszej pracy przedstawiono rezultaty badań, które tę lukę częściowo zapełniają. Teren badań Badana powierzchni fizjograficzna leży w południowej części Wysoczyzny Białostockiej (23 19-23 39 E i 52 54-53 00 N), mezoregionu fizycznogeograficznego położonego we wschodniej części makroregionu Niziny Północnopodlaskiej (Kondracki 1981, ryc. 1). Obejmuje wycinek bardzo urozmaiconego mozaikowego krajobrazu rolniczo-leśnego o powierzchni 180 km 2. Od wschodu i zachodu graniczy z terenami o dość podobnym charakterze krajobrazu, od południa z otwartą doliną Narwi, a od północy z krajobrazem rolniczym o małej lesistości i stosunkowo żyznych glebach. Od największej miejscowości nadano jej nazwę Trześcianka. Omawiany teren leży na wysokości 128-172 m n.p.m.. Jego ukształtowanie ma charakter falisty z ogólnie dość słabo urozmaiconą rzeźbą, co jest typowe dla zdenudowanych równin peryglacjalnych (Kondracki 1972). Wysoczyzna, na której dominują gleby bielicowe i pseudobielicowe o niskiej i średniej bonitacji (Witek, Górski 1977), jest pocięta licznymi, przeważnie silnie zatorfionymi, dolinami małych rzeczek odprowadzających wody do Narwi. Badany teren w przeszłości został zmeliorowany. Jednak w okresie badań, wskutek zamulenia rowów i działalności hydrotechnicznej bobrów Castor fiber, w wielu miejscach łąki i nieużytki ulegały wtórnemu zabagnieniu. Ponadto w niektórych miejscach zachowały się małe bezodpływowe bagienka i oczka wodne. Tab. 1. Użytkowanie gruntów na powierzchni Trześcianka w latach 1999-2002. Table 1. Table 1. Land use in the study plot Trześcianka in 1999-2002. (1) category, (2) area km 2, (3) forest, (4) arable land, (5) grassland, (6) wasteland, (7) settlements, (8) others, (9) sum. Wyszczególnienie (1) Powierzchnia w km 2 (2) % Lasy (3) 79,5 44,2 Grunty orne (4) 36,0 20,0 Użytki zielone (5) 34,2 19,0 Nieużytki i odłogi (6) 19,8 11,0 Osiedla (7) 4,5 2,5 Inne (8) 6,0 3,3 Suma (9) 180,0 100 44

Dubelt 2 (2010) Ryc. 1. Teren badań. 1 lasy, 2 użytki zielone, 3 miejscowości, 4 drogi, 5 rzeki, 6 granica terenu badań. Figure. 1. Study area. 1 forest, 2 grasslands, 3 settlements, 4 roads, 5 river, 6 delimits of the study area. 45

E. Pugacewicz Szponiaste Falconiformes krajobrazu rolniczo-leśnego.... W latach 1999-2002 lasy zajmowały ok. 79,5 km 2, czyli 44,2% powierzchni (tab. 1). Były one znacznie rozdrobnione, a większe ich kompleksy zwykle silnie rozczłonkowane. Największy zwarty las, Las Michalina w części północnowschodniej, zajmował powierzchnię 13,8 km 2. Do niedawna na terenie badań dominowały lasy prywatne, które były użytkowane przeważnie w sposób ekstensywny, odnawiały się często w sposób naturalny i zazwyczaj były różnowiekowe. W latach 1990. udział własności państwowej w lasach szybko wzrastał wskutek przejmowania przez nadleśnictwa Browsk i Żednia zalesionych i niezalesionych gruntów prywatnych i obecnie to już ta forma własności przeważa w lasach na badanej powierzchni. Przejmowane przez Lasy Państwowe drzewostany były sukcesywnie przebudowywane w celu intensyfikacji produkcji surowca drzewnego. Około 70% miejscowych drzewostanow tworzyła sosna Pinus sylvestris. Inne ważne gatunki lasotwórcze to świerk Picea abies, olsza czarna Alnus glutinosa i brzozy Betula spp. oraz lokalnie dąb szypułkowy Qercus robur i osika Populus tremula. Największą powierzchnię zajmowały drzewostany w II i III klasie wieku. Starodrzewy występowały zwykle w postaci niedużych płatów, głównie w części wschodniej. Pod względem siedliskowym wyraźnie dominowały różne typy borów Vaccinio-Piceetea, od suchych po bagienne. Łęgi Alno-Padion i grądy Tilio-Carpinetum oraz małe fragmenty olsów Alnion glutinosae i subborealnych brzezin bagiennych Betula pubescens-thelypteris palustris większe powierzchnie pokrywały tylko we wschodniej części badanego terenu. Użytki rolne zajmowały ok. 39% powierzchni, z czego na grunty orne przypadało ok. 20%, a na łąki i pastwiska ok. 19%. W uprawach na przeważnie rozdrobnionych polach dominowały zboża podstawowe z domieszką ziemniaków i gryki. Użytki zielone porastały zarówno całkowicie sztuczne ubogie florystycznie fitocenozy, jak też półnaturalne bogate gatunkowo zbiorowiska trawiasto-ziołoroślowe i turzycowo-ziołoroślowe. Odłogowane pola, nieużytki łąkowo-pastwiskowe oraz stare ugory pokrywały ok. 11% powierzchni. Spora część z nich była już w różnym stopniu zakrzewiona i luźno zadrzewiona, a niektóre były przygotowywane pod sztuczne zalesienia. Tereny zabudowane zajmowały 2,5% powierzchni. Wsie miały najczęściej zwartą zabudowę w formie ulicówek. Miejscami dość liczne były rozproszone pojedyncze gospodarstwa. Przeciętne zaludnienie wynosiło ok. 25 osób/km 2 (według map topograficznych w skali 1:25000). Na całej powierzchni brak było zakładów przemysłowych. Materiał i metody Wstępne eksploracyjne rozpoznanie terenu południowej części przyszłej powierzchni badawczej Trześcianka przeprowadzono w 1988 r., w trakcie badań nad awifauną lęgową doliny górnej Narwi (Pugacewicz 1995). W 1989 r. na całym jej obszarze zinwentaryzowano stanowiska orlika krzykliwego Aquila pomarina, w ramach planowej inwentaryzacji tego gatunku prowadzonej w całym makroregionie (Pugacewicz 1994). Przy okazji tych prac wykonano dokładne cenzusy jastrzębia 46

Dubelt 2 (2010) Accipiter gentilis i kobuza Falco subbuteo. Zebrano też mniej dokładne dane na temat występowania innych gatunków szponiastych. W 1993 r. przeprowadzono ponowną inwentaryzację orlika. Pierwszy cenzus wszystkich gatunków szponiastych wykonano w 1999 r. a drugi w 2002 r.. W obu sezonach prace terenowe prowadzono w ten sam sposób, od trzeciej dekady marca do początku sierpnia. Zajęły one odpowiednio 511 godzin w ciągu 61 dni i 414 godzin w ciągu 59 dni. Mniejsza ilość czasu poświęconego badaniom w drugim sezonie wynikała z lepszej znajomości terenu i rozmieszczenia rewirów poszczególnych gatunków. Prace terenowe prowadzono w sposób kombinowany. W godzinach przedpołudniowych i po południu, a przy pochmurnej pogodzie często przez cały dzień, przeczesywano lasy w poszukiwaniu gniazd. W ten sposób spenetrowano wszystkie drzewostany w wieku powyżej 20 lat oraz dorodniejsze monokultury iglaste w wieku 15-20 lat, czyli wszystkie potencjalne miejsca gniazdowania leśnych gatunków szponiastych. Jednak z uwagi na lokalnie bardzo duży udział świerka w drzewostanach i niekorzystne uwarunkowania topograficzne efektywność tych poszukiwań nie była stuprocentowa. Z drugiej strony w części rewirów, mimo stałej obecności ptaków wykazujących zachowania godowo-terytorialne, mogło w danym sezonie nie być czynnych gniazd lub mogły one ulec zniszczeniu zanim przeszukano daną partię lasu, co potwierdzono w szeregu przypadków znajdując rozsypane gniazda na ziemi. W godzinach okołopołudniowych w warunkach dobrej pogody najczęściej prowadzono obserwacje na terenach otwartych, porębach i przy skrajach lasów. Krótkotrwałe obserwacje przestrzeni powietrznej prowadzono też podczas przeczesywania lasów, gdy natrafiano na luki w drzewostanach lub wychodzono na tereny nieleśne. Marszrutę planowano najczęściej w taki sposób, aby poszczególne fragmenty powierzchni odwiedzić w ciągu całego sezonu badań jak najczęściej. W rezultacie każdy jej fragment skontrolowano przynajmniej po pięć razy w obu sezonach. Oceniając stan zasiedlenia poszczególnych stwierdzonych rewirów oparto się na kryteriach zaproponowanych przez Króla (1985). Jego wzorem za liczbę zajętych rewirów lęgowych przyjęto sumę rewirów pewnych i prawdopodobnych. Stan zasiedlenia gniazd ustalano na podstawie obecności ptaków dorosłych i/ lub młodych na nich lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie oraz ich wyglądu (gniazdo nowe, stare dobudowane świeżym materiałem, przystrojone zielonymi gałązkami, z obecnością puchu, piór, kału na brzegach gniazda lub na ziemi pod nim). Do gniazd wspinano się tylko wyjątkowo, najczęściej w celu wyjaśnienia wątpliwości w kwestii ich zasiedlenia. Gniazd błotniaków Circus spp. zasadniczo nie poszukiwano, ograniczając się do zlokalizowania miejsc lęgów na podstawie obserwacji głównie samców lądujących na ziemi po toku powietrznym oraz noszących materiał na gniazdo lub pokarm wysiadującej samicy. Sukces rozrodczy ustalano na podstawie kontroli gniazd z ziemi prowadzonych w przewidywanych terminach wylotu młodych, nierzadko powtarzając kontrole, aby utrafić na czas, gdy już wszystkie wyrośnięte młode stoją na gnieździe 47

E. Pugacewicz Szponiaste Falconiformes krajobrazu rolniczo-leśnego.... lub przebywają tuż obok niego. Zawężenie okresu oceny parametrów rozrodu było podyktowane dużą presją drapieżnictwa na lęgi szponiastych. Zaproponowaną przez Goszczyńskiego (1997) metodę oceny liczby młodych w gniazdach tych ptaków uznano za niewłaściwą, ponieważ bezpieczne dla lęgów szponiastych kontrole gniazd przez wspinanie się na drzewa można prowadzić w czasie, gdy młode są w wieku nie gwarantującym im jeszcze pomyślnego opuszczenia gniazda w razie zagrożenia. Może to prowadzić do zawyżenia wskaźników rozrodu. Część gniazd efektywnych skontrolowano w terminach nie odpowiadających przyjętym kryteriom. Dlatego wskaźnik produkcji młodych na gniazdo zajęte (Pgz) obliczano według wzoru Pgz = Pgs x S/100%, gdzie Pgs to produkcja młodych na gniazdo z sukcesem ustalona na próbie pewnej, a S to sukces gniazdowy wyrażony w procentach. Wskaźnik podobieństwa zagęszczeń (PZ) obliczano według wzoru PZ = 2C/ A+B, gdzie A to zagęszczenie ptaków na powierzchni pierwszej, B zagęszczenie na powierzchni drugiej, a C suma wspólnych (niższych) zagęszczeń dla obu powierzchni. Wyniki Na powierzchni Trześcianka w latach 1988-2002 stwierdzono gniazdowanie 9 gatunków szponiastych (tab. 2). Ich łączne zagęszczenie w latach 1999-2002 wynosiło 114,4-116,7 par/l00 km 2. W tym okresie w miejscowym zgrupowaniu szponiastych zdecydowanie dominował myszołów, którego udział wynosił średnio 58%. Kolejne miejsca na liście dominacyjnej zajmowały krogulec (19%), orlik krzykliwy (7,5%) i jastrząb (7%). Tab. 2. Liczebność, zagęszczenie i dominacja szponiastych Falconiformes na powierzchni Trześcianka w latach 1989-2002. Table 2. Table 2. Number, density and dominance of raptors Falconiformes in the study plot Trześcianka in 1989-2002. (1) species, (2) number of territories, (3) density pairs/100 km 2, (4) dominance in %, (5) sum. Gatunek (1) Liczba rewirów (2) Zagęszczenie par/100 km 2 (3) Dominacja w % (4) 1989 1999 2002 1999 2002 1999 2002 Buteo buteo + 117 125 65,0 69,4 56,8 59,5 Accipiter nisus + 42 39 23,3 21,7 20,4 18,6 Aquila pomarina 7 15 16 8,3 8,9 7,3 7,6 Accipiter gentilis 12 14 15 7,8 8,3 6,8 7,2 Pernis apivorus + 8 9 4,4 5,0 3,9 4,3 Falco subbuteo 4 5 3 2,8 1,7 2,4 1,4 Circus pygargus + 3 3 1,7 1,7 1,4 1,4 Circus aeruginosus 1 0,6 0,5 Falco tinunculus 1 1 0,6 0,5 Suma (5)? 206 210 114,4 116,7 100 100 48

Dubelt 2 (2010) Trzmielojad Pernis apivorus. W latach 1988-1989 widywano go tylko w 4 rejonach. Chociaż obserwacje te nie dają podstaw do wnioskowania o rzeczywistym stanie liczebnym, to można przypuszczać, że gatunek ten był wówczas mniej liczny, niż ostatnio. W 1999 r. stwierdzono 8, a w 2002 r. 9 zajętych rewirów. Zagęszczenie wynosiło 4,4-5,0 par/ 100 km 2 (tab. 2). Rozmieszczenie rewirów było nierównomierne (ryc. 2). Ich zagęszczenie w części wschodniej powierzchni, gdzie lasy są większe i wyższy jest w nich udział grądów i łęgów, było wyższe, aniżeli w części zachodniej, gdzie dominacja borów była bardziej wyraźna. Trzmielojad gniazdował przeważnie w większych lasach, ale nowa para, która pojawiła się w 2002 r., założyła gniazdo w zadrzewieniu o powierzchni zaledwie 2,5 ha, oddalonym o 100 m od większego lasu. Znaleziono w sumie 8 gniazd, w tym 6 na świerku oraz po jednym na olszy i sośnie. W 5 przypadkach ptaki te gniazdowały na siedliskach łęgowych, w 2 grądowych i w 1 boru mieszanego. Sukcesu gniazdowego nie ustalono, ponieważ z przyczyn obiektywnych w obu sezonach badania kończono zbyt wcześnie. Ryc. 2. Rozmieszczenie rewirów trzmielojada Pernis apivorus w latach 1999 i 2002. 1 lasy, 2 miejscowości, 3 rzeki, 4 granica terenu badań., 5 rewir zajęty w 1999 r., 6 rewir zajęty w 2002 r., 7 rewir zajęty w obu sezonach. Figure 2. Distribution of territories of Honey Buzzard Pernis apivorus in 1999 and 2002. 1 forest, 2 - settlements, 3 rivers, 4 delimits of the study area, 5 territory occupied in 1999, 6 territory occupied in 2002, 7 territory occupied in both years. 49

E. Pugacewicz Szponiaste Falconiformes krajobrazu rolniczo-leśnego.... Błotniak stawowy Circus aeruginosus. Na powierzchni stwierdzono nieregularne gniazdowanie tylko pojedynczych par. W 1990 r. na zatrzcinionej gliniance koło Trześcianki. W 1998 r. w niskich zaroślach osikowo-brzozowych przerośniętych trzcinnikiem (!) koło Ancut. W 1999 r. w trzcinowisku na zalewie bobrowym koło Krukowszczyzny. W 2002 r. przy ostatnim stanowisku tylko na początku maja widziano samotnego samca. Pozostałe częste obserwacje polujących ptaków, głównie samców, dotyczyły osobników zalatujących z lęgowisk położonych w dolinie Narwi. Błotniak łąkowy Circus pygargus. W granicach powierzchni pierwsze prawdopodobne stanowisko lęgowe stwierdzono w 1989 r. na polach na południe od Nowej Woli. Przypuszczalnie gniazdował też w latach 1993 i 1995 na niedużym torfowisku na północ od Dawidowicz. W latach 1999 i 2002 stwierdzono po 3 zajęte rewiry, co daje zagęszczenie 1,7 par/100 km 2 (tab. 2). Rewiry gniazdowe były zlokalizowane na małym częściowo zatrzcinionym torfowisku na południe od Białek, na nieużytkach łąkowych koło Krukowszczyzny oraz na polach koło Nowej Woli (w 1999 r. na południe, a w 2002 r. na zachód od tej wsi). W obu sezonach tylko pojedyncze pary zakończyły lęgi pomyślnie. Dokładnej liczby odchowanych młodych nie ustalono, ponieważ ostatnie kontrole przeprowadzono zanim młode zaczęły dobrze latać. Ryc. 3. Rozmieszczenie rewirów jastrzębia Accipiter gentilis w latach 1999 i 2002. Objaśnienia patrz ryc. 2. Figure 3. Distribution of territories of Goshwk Accipiter gentilis in 1999 and 2002. Explanations see Fig. 2. 50

Dubelt 2 (2010) Jastrząb Accipiter gentilis. W 1989 r. stwierdzono 12, w 1999 r. 14, a w 2002 r. 15 zajętych rewirów (tab. 2). Zagęszczenie wynosiło 6,7-8,3 par/l00km 2. Rozmieszczenie jastrzębia na powierzchni było stosunkowo równomierne (ryc. 3). Ptak ten gniazdował zarówno w dużych lasach, jak i w małych ich kępach (4,1 i 4,9 ha). Gniazda umieszczał na sośnie 54,5%, świerku 36,4% i osice 9,1% (N = 33). W porównaniu z 1999 r., w 2002 r. 64% par odbywało lęgi w nowych gniazdach (N = 14). Wskaźniki rozrodu: 1999 S = 50%, Pgz = 1,2 juv., Pgs =2,3 juv. (N =14); 2002 S = 33,3%, Pgz = 0,7 juv., Pgs =2,2 juv. (N = 15). Przyczyny strat w lęgach: drapieżnictwo (m. in. kuna leśna Martes martes, myszołów) 6, płoszenie (wyręby przy gniazdach) 3, upadek gniazda 2, nieznane 6 (N = 17). Krogulec Accipiter nisus. W latach 1988-1989 dokładnie poznano liczebność jedynie w Lesie Michalina, gdzie zlokalizowano 3 rewiry lęgowe ( w latach 1999-2002 5-6 gniazd). Niewątpliwie był wówczas znacznie mniej liczny, aniżeli w latach 1999 i 2002, kiedy to stwierdzono odpowiednio 42 i 39 zajętych rewirów. Zagęszczenie wynosiło 21,7-23,3 par/l00 km 2 (tab. 2). Rozmieszczenie krogulca było stosunkowo równomierne (ryc. 4). Jednak ptak ten preferował większe lasy, osiągając w nich wysokie zagęszczenie. W Lesie Michalina wynosiło ono 3,6-4,3 par/10 km 2, a w borach między Puchłami i Pawłami (12,1 km 2 ) 4,1-5,0 par/10 km 2. Krogulec umieszczał gniazda głównie na świerku 49,1% i sośnie 48,2%, a poza tym na modrzewiu, brzozie i olszy po 0,9% (N = 116). Oba gniazda na drzewach liściastych znaleziono w tym samym rewirze. W 2002 r. w 94% porównywanych rewirów (N = 34) krogulce odbywały lęgi w gniazdach innych od zajmowanych w 1999 r.. Wskaźniki rozrodu: 1999 S = 52,0%, Pgz =1,7 juv., Pgs = 3,2 juv. (N = 25); 2002 S = 35,1%, Pgz = 1,4 juv., Pgs = 3,9 juv. (N = 37). Przyczyny strat w lęgach: drapieżnictwo (głównie kuna leśna) 11, płoszenie 5, upadek gniazda 4, nieznane 16 (N = 36). Myszołów Buteo buteo. W latach 1988-1989 zlokalizowano dokładnie 44 rewiry, ale na podstawie obserwacji liczebność oszacowano na 50-60 par. W 1999 r. stwierdzono 117, a w 2002 r. 125 zajętych rewirów. Zagęszczenie wynosiło 65,0-69,4 par/100km 2 (tab. 2), Rozmieszczenie myszołowa było stosunkowo równomierne (ryc. 5). Ptak ten gniazdował w lasach różnej wielkości i różnych typów, nie wyłączając małych zadrzewień. Gniazda budował na sośnie 51,8%, świerku 21,5%, olszy 18,8%, brzozach 5,6%, osice 1,9% i czeremsze 0,5% (N = 214). W 2002 r. 80% par odbywało lęgi w gniazdach innych od zajmowanych w 1999 r. (N = 99). Wskaźniki rozrodu: 1999 S = 60,6%, Pgz = 1,1 juv., Pgs = 1,9 juv. (N = 66); 2002 S = 54,0%, Pgz = 1,0 juv., Pgs = 1,8 juv. (N = 124). Przyczyny strat w lęgach: upadek gniazda 23, drapieżnictwo 20, wycięcie gniazda 7, płoszenie 4, nieznane 29 (N = 83). 51

E. Pugacewicz Szponiaste Falconiformes krajobrazu rolniczo-leśnego.... Ryc. 4. Rozmieszczenie rewirów krogulca Accipiter nisus w latach 1999 i 2002. Figure 4. Objaśnienia patrz ryc. 2. Distribution of territories of Sparrowhawk Accipiter nisus in 1999 and 2002. Explanations see Fig. 2. Ryc. 5. Rozmieszczenie rewirów myszołowa Buteo buteo w latach 1999 i 2002. Objaśnienia patrz ryc. 2. Figure 5. 52 Distribution of territories of Buzzard Buteo buteo in 1999 and 2002. Explanations see Fig. 2.

Dubelt 2 (2010) Orlik krzykliwy Aquila pomarina. W latach 1989 i 1993 stwierdzono po 7, w 1999 r. 15, a w 2002 r. 16 zajętych rewirów. Nowe stanowiska pojawiły się głównie w środkowej i zachodniej częściach powierzchni (ryc. 6). W latach 1989-1993 zagęszczenie wynosiło 3,9 par/ 100 km 2, a w latach 1999-2002 8,3-8,9 par/100 km 2 (tab. 2). Rozmieszczenie orlika było nierównomierne. Wyraźnie liczniej gniazdował we wschodniej części powierzchni, bardziej wilgotnej od części zachodniej. Ptak ten zasiedlał przeważnie większe lasy, ale gniazda 6 par znajdowały się w lasach o powierzchni poniżej 100 ha. Jedno z nich w 1999 r. stwierdzono w zadrzewieniu o powierzchni tylko 2,5 ha, oddalonym o 100 m od większego lasu. Orlik umieszczał gniazda na świerku 64,7%, olszy 14,7%, brzozach 11,8% i sośnie 8,8 % (N = 34). W 2002 r. 57% par odbywało lęgi w gniazdach innych od zajmowanych w 1999 r. (N = 14). Wskaźniki rozrodu: 1999 S = 66,7%, Pgz = 0,7 juv., Pgs = 1,0 juv. (N = 15); 2002 S = 50,0%, Pgz = 0,5 juv., Pgs = 1,0 juv. (N = 16). Przyczyny strat w lęgach: drapieżnictwo 3, płoszenie 2, upadek gniazda 2, wycięcie gniazda 1, nieznane 5 (N = 13). Pustułka Falco tinnunculus. W latach 1988-2001 pojedyncze pary gniazdowały w różnych miejscach w rejonie Ancut i Trześcianki. W 2002 r. nie gnieździła się. Ryc. 6. Rozmieszczenie rewirów orlika krzykliwego Aquila pomarina w latach 1989-2002. 1 lasy, 2 miejscowości, 3 rzeki, 4 granica terenu badań., 5 rewir zajęty w 1989 r., 6 - rewir zajęty w 1999 r., 7 rewir zajęty w 2002 r., 8 rewir zajęty w latach 1999 i 2002. Figure 6. Distribution of territories of Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina in 1989-2002. 1 forest, 2 - settlements, 3 rivers, 4 delimits of the study area, 5 territory occupied in 1989, 6 territory occupied in 1999, 7 territory occupied in 2002, 8 - territory occupied in 1999 and 2002. 53

E. Pugacewicz Szponiaste Falconiformes krajobrazu rolniczo-leśnego.... Kobuz Falco subbuteo. W 1989 r. stwierdzono 4, w 1999 r. -5, a w 2002 r. 3 zajęte rewiry. Zagęszczenie wynosiło 1,7-2,8 par/100 km 2 (tab. 2). W 1989 r. rozmieszczenie stanowisk lęgowych było bardziej równomierne, aniżeli w latach 1999-2002 (ryc. 7). Kobuz odznaczał się bardzo zmiennym rozmieszczeniem w kolejnych latach. Żadne ze stanowisk zajętych w 1999 r. nie zostało ponownie zasiedlone w 2002 r.. Ptak ten gniazdował przeważnie w brzeżnych partiach większych lasów. W lasach o powierzchni poniżej 25 ha stwierdzono tylko 3 przypadki gniazdowania. Zajmował wyłącznie stare bądź opuszczone już po odbytym lęgu gniazda kruka Corvus corax umieszczone na sośnie (N = 11). W latach 1999 i 2002 wszystkie lęgi zakończyły się stratą (N = 8). Przyczyny strat w lęgach: drapieżnictwo 3, upadek gniazda 2, nieznane 3 (N = 8). Ryc. 7. Rozmieszczenie rewirów kobuza Falco subbuteo w latach 1989-2002. Objaśnienia patrz ryc. 6 Figure 7. Distribution of territories of Hobby Falco subbuteo in 1989-2002. Explanations see Fig. 6. Poza wymienionymi gatunkami, w omawianym okresie stwierdzono w porze lęgowej jeszcze dwa inne gatunki szponiastych. 13 V 1989 koło Hieronimowa obserwowano dorosłego orlika grubodziobego Aquila clanga. Jednak wnioskowanie na podstawie tej obserwacji o możliwości gniazdowania tego gatunku w tym rejonie (por. Adamski et al. 1999) nie jest uprawnione. Ponadto dwukrotnie stwierdzono kanię czarną Milvus migrans. 1 V 1999 koło Nowej Woli widziano ptaka lecącego w kierunku północno-wschodnim, a 13 VI 2001 koło wsi Saki obserwowano ptaka ze sznurkiem w szponach lecącego na północ. 54

Dyskusja Dubelt 2 (2010) Na powierzchni Trześcianka w poszczególnych sezonach w okresie 1989-2002 gniazdowało od 7 do 9 gatunków szponiastych. Najmniejszą ich liczbę odnotowano w 2002 r., z powodu braku lęgów błotniaka stawowego i pustułki. W przypadku pierwszego gatunku, gnieżdżącego się tutaj nieregularnie, w przyszłości można spodziewać się dalszych lęgów, ponieważ jego biotopy gniazdowe nie zanikły, a w sąsiadującej z badanym terenem dolinie górnej Narwi bytuje prężna populacja, która w 2000 r. liczyła nawet 76-77 par (Pugacewicz 2000). Natomiast w przypadku pustułki, do niedawna gniazdującej regularnie, prawdopodobnie nastąpił już zanik lęgowiska. Za wnioskiem takim przemawia drastyczny spadek liczebności tego sokolika stwierdzony w ostatnim czasie w krajobrazie rolniczo-leśnym po obu stronach doliny górnej Narwi (dane własne niepubl.). Przyczyniły się do niego niekorzystne dla tego gatunku zmiany siedliskowe zachodzące wskutek przemian społeczno-gospodarczych i powszechnej eutrofizacji siedlisk. W ich rezultacie doszło do znacznego zmniejszenia się areału gruntów porośniętych niską roślinnością, będących głównymi terenami łowieckimi pustułki, a także bardzo silnego spadku liczebności wrony Corvus corone, w której gniazdach na północnym Podlasiu ptak ten najczęściej odbywa lęgi. Bogactwo gatunkowe zgrupowań lęgowych szponiastych warunkuje przede wszystkim stopień zróżnicowania siedliskowego badanych terenów. Ich wielkość odgrywa rolę drugorzędną, nabierając znaczenia dopiero na obszarach o słabo urozmaiconym środowisku. Na powierzchniach fizjograficznych w mozaikowym krajobrazie rolniczo-leśnym, tworzonym w różnych proporcjach przez zasadniczo te same komponenty środowiska, w Polsce notowano zwykle 6-9 gniazdujących gatunków szponiastych (n.p. Lorek 1993, Bednorz, Kosiński 1997, Dombrowski et al. 2000, Polak 2000, Wylęgała 2000, Kwieciński, Mizera 2006, Chmielewski, Iwańczuk 2008). Powierzchnia Trześcianka nie wyróżnia się więc pod tym względem w skali kraju. Liczbę gatunków szponiastych na powierzchniach mozaikowych podwyższał zwykle dopiero większy udział zbiorników wodnych. Na przykład w Wigierskim Parku Narodowym (Zawadzka, Zawadzki 1995) i Sierakowskim Parku Krajobrazowym (Maciorowski et al. 2000) stwierdzono ich po 11. Zespół szponiastych na powierzchni Trześcianka w latach 1999-2002 odznaczał się wysokim łącznym zagęszczeniem (tab. 2). Było ono bardzo podobne do zagęszczenia stwierdzonego w Puszczy Białowieskiej średnio 115,8 par/100 km 2 (Pugacewicz 1996). Na powierzchniach mozaikowych o średniej lesistości rejestrowano w Polsce zazwyczaj znacznie niższe zagęszczenia. Na przykład w Górach Świętkorzyskich (lesistość 51%) 29,7 par/100 km 2 (Polak 2000), w Puszczy Pilickiej (lesistość 65%) - 53,5 par/100 km 2 (Sosnowski 1991), w Lasach Kolskich (lesistość 58%) 61,0 par/100 km 2 (Kołudzki 2006), a na powierzchni Policzna na Równinie Bielskiej (lesistość 56%) 74,5 par/100 km 2 (dane własne niepubl.). Bardziej zbliżone zagęszczenia odnotowano na powierzchniach mozaikowych o dość 55

E. Pugacewicz Szponiaste Falconiformes krajobrazu rolniczo-leśnego.... dużym udziale wód, np. w Wigierskim Parku Narodowym (lesistość 61%) 81,5 par/100 km 2 (Zawadzka, Zawadzki 1995) i w Sierakowskim Parku Krajobrazowym (lesistość 33%) 104,1 par/100 km 2 (Maciorowski et al. 2000). Wysokie zagęszczenie zgrupowanie szponiastych na powierzchni Trześcianka osiągnęło pomimo ogólnie niskiej bonitacji gleb na tym terenie, a żyzność siedlisk, zarówno leśnych jak i nieleśnych, jest pozytywnie skorelowana z zagęszczeniem szponiastych (por. Pugacewicz 1996, Matusiak et al. 2002, Buczek et al. 2007). Poza tym dominowały na tym terenie ubogie lasy sosnowe w niskich i średnich klasach wieku, które nie oferowały szponiastym zbyt dobrych warunków lokowania gniazd. Może o tym świadczyć wysoki odsetek strat w lęgach spowodowanych rozsypaniem się bądź upadkiem gniazda, który u jastrzębia, krogulca, myszołowa, orlika i kobuza mieścił się w zakresie 11-28%, przy średniej wynoszącej 21%. Omawiana powierzchnia odznacza się za to wyjątkowo silną mozaikowatością krajobrazu, co przekłada się na bardzo rozbudowaną linię styków rozmaitych środowisk, w postaci ekotonów i ekoklin. Dodatkowo charakteryzuje się dużym łącznym udziałem trwałych użytków zielonych i nieużytków razem 30% powierzchni, przy stosunkowo niedużym udziale gruntów ornych (20%). Oznacza to duży udział środowisk, w których bytowanie populacji drobnych ssaków, stanowiących pokarm wielu gatunków szponiastych, nie jest corocznie zakłócane katastrofami w rodzaju głębokich orek. Takie cechy środowiska niewątpliwie sprzyjają takim gatunkom jak myszołów i orlik, które polują głównie na terenach nieleśnych i na skrajach lasów, przeważnie na drobne ssaki. Z bardzo rozbudowanej linii styku lasów ze środowiskami nieleśnymi korzysta z pewnością również krogulec. Liczne własne obserwacje tych ptaków polujących w mozaice polno-leśnej nakazują przyjąć, że na takich terenach znajdują one warunki do bytowania nie gorsze, o ile nie lepsze, niż w wielkich lasach. Potwierdzeniem tego może być wysoka liczba młodych w gniazdach efektywnych, która na powierzchni Trześcianka wynosiła średnio Pgs = 3,2-3,9 juv., podczas gdy w Puszczy Białowieskiej tylko Pgs = 1,5-2,9 juv. (Pugacewicz 1996). Na tym ostatnim obszarze wykazano zresztą wyraźną predylekcję krogulca do terenów o mozaikowym układzie środowisk, w tym wypadku leśnych, zarówno w aspekcie siedliskowym jak i wiekowym drzewostanów. Te trzy gatunki właśnie odgrywały największą rolę w miejscowym zespole szponiastych, tworząc ok. 85% jego składu (tab. 2). W przypadku pozostałych gatunków leśnych wpływ mozaikowatego charakteru krajobrazu na ich liczebność był niejasny lub wątpliwy. Natomiast dość niska liczebność kobuza, uważanego powszechnie za ptaka preferującego mozaikę polno-leśną, była wręcz zaskakująca. Wyrażone za pomocą wskaźnika PZ podobieństwo ilościowe zgrupowań szponiastych zasiedlających powierzchnię Trześcianka w latach 1999 i 2002 było bardzo wysokie i wyniosło PZ = 96%. Może to wskazywać na pewną stabilizację omawianego zespołu i wyhamowanie zmian ilościowych w grupie najważniejszych gatunków go tworzących. Porównanie wskaźnikiem PZ badanego zgrupowania z zamieszkującymi inne tereny o średniej lesistości w Polsce, mianowicie Puszczę 56

Dubelt 2 (2010) Pilicką (Sosnowski 1991), Wigierski Park Narodowy (Zawadzka, Zawadzki 1995), Góry Świętokrzyskie (Polak 2000), Lasy Kolskie (Kołudzki 2006) i powierzchnię Policzna (dane własne niepubl.), przyniosło wyniki w zakresie PZ = 40-74%. Najwyższą wartość wskaźnik ten osiągnął przy porównaniu z pow. Policzna. W pozostałych przypadkach można mówić jedynie o średnim podobieństwie (PZ = 40-62%). Wyniki te sugerują istotny wpływ położenia geograficznego na podobieństwo ilościowe porównywanych zgrupowań szponiastych (por. Pugacewicz 1996, Dombrowski et al. 2000). Stwierdzone na powierzchni Trześcianka różnice w liczebności myszołowa wynikały niewątpliwie z trwającego w tamtym czasie wzrostu liczebności. Progresję ilościową myszołowa odnotowano na północnym Podlasiu na wszystkich powierzchniach w krajobrazie mozaikowym kontrolowanych ponownie po 9-20 latach; jedynie w masywie leśnym Puszczy Białowieskiej nie wykazano zmian liczebności (dane własne niepubl.). Wzrost liczebności tego ptaka zarejestrowano w wielu rejonach kraju (Dombrowski et al. 2000, Chmielewski, Iwańczuk 2008). Zagęszczenie, jakie miejscowa populacja osiągnęła w latach 1999-2002, należy do najwyższych w Polsce. Spośród przebadanych powierzchni w krajobrazie mozaikowym ustępuje ono jedynie zagęszczeniu stwierdzonemu w dolinie Odry 86,8 par/100 km 2 (M. Janicka cyt. za Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Na innych powierzchniach o średniej lesistości było ono znacznie niższe, mieszcząc się w zakresie 16,7-34,2 par/100 km 2 (Sosnowski 1991, Zawadzka, Zawadzki 1995, Bednorz, Kosiński 1997, Polak 2000, Kołudzki 2006, dane własne niepubl.). Krogulec na badanej powierzchni, pomimo braku oceny jego stanu w latach 1988-1989, bez wątpienia znacznie zwiększył swą liczebność w okresie 1999-2002. Dowodzi tego porównanie danych z Lasu Michalina, a pośrednio także duża różnica w częstotliwości spotkań tego ptaka w obu okresach na korzyść okresu drugiego. Nieco niższa liczebność wykazana w 2002 r. w stosunku do 1999 r. wynikała niewątpliwie z pogorszenia się warunków gniazdowania w następstwie wielkopowierzchniowych trzebieży prowadzonych w drzewostanach II klasy wiekowej, preferowanych przez tego ptaka jako miejsce budowy gniazd. Prace takie prowadzono już w 1999 r., ale były one wtedy jeszcze słabo zaawansowane. W ich rezultacie w niektórych rejonach po prostu zabrakło drzewostanów o odpowiedniej dla krogulca strukturze przestrzennej. Pogorszenie warunków gniazdowania musiało też negatywnie wpłynąć na jego sukces gniazdowy w 2002 r.. Przypuszczalnie część strat lęgów o nieustalonej przyczynie wynikała z porzucenia gniazd przez samice niepewnie czujące się w nadmiernie rozrzedzonych drzewostanach. Podobne przypadki stwierdzono w latach późniejszych na kilku powierzchniach badanych na terenie nadleśnictw Bielsk, Waliły i Żednia, gdzie w monokulturach iglastych prowadzono silne trzebieże w celu stworzenia w nich warunków do lepszego rozwoju bądź wnikania gatunków liściastych (dane własne niepubl.). Można prognozować, że działania te w najbliższej przyszłości doprowadzą do pewnego spadku liczebności krogulca na tych obszarach. 57

E. Pugacewicz Szponiaste Falconiformes krajobrazu rolniczo-leśnego.... Zagęszczenie krogulca stwierdzone na powierzchni Trześcianka należy do najwyższych z wykazanych dotychczas w Polsce na powierzchniach mozaikowych. Wyższe stwierdzono tylko na powierzchni Policzna (208 km 2 ) na Równinie Bielskiej 24,5 par/100 km 2 (dane własne niepubl.). Na innych powierzchniach o średniej lesistości w Polsce wynosiło ono od 1,0 do 10,9 par/l00 km 2 (Sosnowski 1991, Zawadzka, Zawadzki 1995, Bednorz, Kosiński 1997, Polak 2000, Kołudzki 2006). Liczebność orlika krzykliwego na badanym terenie wzrosła w okresie badań ponad dwukrotnie. Progresję tego ptaka w krajobrazie rolniczo -leśnym odnotowano także w innych rejonach północnego Podlasia. Od zakończenia ogólno regionalnej inwentaryzacji tego gatunku (Pugacewicz 1994) wykryto w takim krajobrazie ponad 30 nowych stanowisk (dane własne niepubl.). Równocześnie jednak odnotowano spadek liczebności w Puszczy Białowieskiej, 7-68 par w latach 1985-1991 do 53-57 par w latach 2004-2006 (Pugacewicz 1996, w druku) i w Kotlinie Biebrzańskiej, z 52-53 par w latach 1991-1992 (Pugacewicz 1994) do 34-35 par w latach 2005-2009 (Świętochowski et al. 2010). Od połowy lat 1990. coraz częściej rejestrowano polujące ptaki na polach uprawnych, nieraz w dużej odległości od lęgowisk. Na regularnie kontrolowanej w okresie pozalęgowym, liczącej 42 km 2, powierzchni polnej pod Hajnówką w latach 1996-1999 na jednym liczeniu notowano średnio 2,9 osobników (maksymalnie 8), w latach 2000-2004 4,4 os. (18), a w latach 2005-2008 4,9 os. (14; wg Pugacewicz 2009b). Na północnym Podlasiu najwyraźniej postępuje proces adaptacji tego gatunku do bytowania w krajobrazie rolniczo-leśnym. Niewątpliwie sprzyja mu znaczne ograniczenie penetracji ludzkiej w lasach wskutek wyludniania się i starzenia się wsi, a na obszarach rolniczych także wskutek narastającej mechanizacji prac polowych. Trudno ocenić, w jakim stopniu proces ten został wymuszony pogorszeniem się warunków zdobywania pokarmu na takich obszarach, jak Puszcza Białowieska i Kotlina Biebrzańska. Podobny proces zachodzi prawdopodobnie również na Warmii i Mazurach, gdzie także wykazano wzrost liczebności orlika w krajobrazie mozaikowym (Cenian 2009). Zagęszczenie, jakie badana populacja orlika osiągnęła w latach 1999-2002, należało do wysokich w skali Polski (Adamski et al. 1999). Poza czynnikami wspomnianymi wyżej, warunkował je duży udział trwałych użytków zielonych i nieużytków w obrębie omawianej powierzchni. Istotne znaczenie w tym względzie miało też istnienie dobrych terenów łowieckich na obszarach z nią sąsiadujących. Jastrząb na powierzchniach mozaikowych o średniej lesistości w Polsce osiągał zagęszczenie w granicach 5,0-9,9 par/100 km 2 (Sosnowski 1991, Zawadzka, Zawadzki 1995, Bednorz, Kosiński 1997, Polak 2000, Kołudzki 2006, dane własne niepubl.). Zagęszczenie stwierdzone na powierzchni Trześcianka mieściło się w środku tego przedziału. Gatunek ten na tej powierzchni w okresie 1989-2002 wykazywał powolny wzrost liczebności, osiedlając się w coraz to mniejszych i młodszych lasach. Progresja ta jednak nie była tak wyraźna, jak na niektórych obszarach słabiej zalesionych, na przykład na Wysoczyźnie Siedleckiej (lesistość 14%; Dombrow- 58

Dubelt 2 (2010) ski et al. 2000) i w środkowej części Równiny Bielskiej (lesistość 5%; Pugacewicz 1997). W mezoregionie Równiny Bielskiej stwierdzono ujemną zależność między stopniem zalesienia terenu a wzrostem liczebności jastrzębia. W Puszczy Białowieskiej (lesistość 90%) na powierzchniach krajobrazowych w lasach gospodarczych między latami 1985-2004 nie wykazano zmian liczebności (Pugacewicz w druku). Na powierzchni Policzna, zalesionej w 56%, między latami 1983 i 2003 liczba par wzrosła o 57%, a na powierzchniach Ploski (lesistość 22%) i Czyże (lesistość 6%) w okresie 1983-2003 ptak ten zwiększył liczebność o 120%-125% (dane własne niepubl.). W niektórych rejonach Polski o dawniej bardzo wysokim zagęszczeniu jastrzębia ostatnio stwierdzono poważne spadki jego liczebności, podając jako ich najbardziej prawdopodobne przyczyny nielegalne tępienie przez człowieka (Gryz et al. 2006, Buczek et al. 2007). Prawdopodobnie działania takie nasiliły się na przełomie stuleci także na powierzchni Trześcianka i na innych obszarach północnego Podlasia. Na razie nie doprowadziły one do regresu liczebnego tego gatunku, ale zaowocowały znacznym obniżeniem wskaźników rozrodu, czego nie można tłumaczyć pogorszeniem warunków pokarmowych w sytuacji postępującego od dwóch dekad wzrostu liczebności takich gatunków, jak jarząbek Bonasa bonasia, grzywacz Columba palumbus, sójka Garrulus glandarius i duże drozdowate Turdidae (dane własne niepubl.). Pomimo ogólnie dobrych warunków pokarmowych, od 2000 r. na żadnej z 6 przebadanych powierzchni w krajobrazie rolniczo-leśnym sukces gniazdowy jastrzębia nie przekroczył nawet 40%, mieszcząc się w zakresie 0-36% (dane własne niepubl.). Dla porównania, w stosunkowo słabo zagrożonej nielegalnymi działaniami człowieka Puszczy Białowieskiej w 2004 r. wyniósł on 56% i był tylko trochę niższy od notowanego dawniej w przedziale 57-71% (Pugacewicz 1996, w druku). Trzmielojad na powierzchniach mozaikowych o średniej lesistości w kraju występował w zagęszczeniu 0-6,0 par/100 km 2 (Sosnowski 1991, Zawadzka, Zawadzki 1995, Bednorz, Kosiński 1997, Polak 2000, Kołudzki 2006, dane własne niepubl.). Zagęszczenie wykazane w latach 1999-2002 na pow. Trześcianka mieściło się w górnej części tego przedziału. Jako gatunek typowo leśny, preferujący grądy i łęgi (Pugacewicz 1996, Matusiak et al. 2002), trzmielojad tylko lokalnie znajdował na badanej powierzchni dobre warunki do odbywania lęgów. Poszlakowy wniosek o prawdopodobnym wzroście liczebności trzmielojada na powierzchni Trześcianka uwiarygadniają dane z obszarów położonych w jej sąsiedztwie. Na przykład, na trzech przylegających do siebie powierzchniach na Równinie Bielskiej ( Policzna, Czyże, Ploski ) liczebność wzrosła z 7 par w 1983 r. do 18 par w 2003 r.. Z kolei w Puszczy Białowieskiej na powierzchniach krajobrazowych w lasach gospodarczych w okresie 1985-2004 liczba rewirów zwiększyła się o 47% (Pugacewicz w druku). Natomiast na powierzchni Narewka w latach 1991 i 2000 liczebność była taka sama (dane własne niepubl.). Z innych obszarów w Polsce o wzroście liczebności tego ptaka donieśli jedynie Dombrowski 59

E. Pugacewicz Szponiaste Falconiformes krajobrazu rolniczo-leśnego.... et al. (2000) i Buczek et al. (2007). W powszechnej opinii w naszym kraju stan lokalnych populacji trzmielojada podlega silnym wahaniom z roku na rok (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Wydaje się jednak, że pogląd ten jest słuszny jedynie w odniesieniu do ptaków przystępujących do lęgów, a nie do liczby zajętych rewirów. U gatunku tego stwierdzono bowiem, że w warunkach niskiej podaży pokarmu zwykle tylko część ptaków terytorialnych przystępuje do lęgów (van Manen 2000). Kobuz w okresie badań był na pow. Trześcianka gatunkiem o najbardziej niestabilnym rozmieszczeniu i dość zmiennej liczebności. Dodatkowo odznaczył się brakiem sukcesu lęgowego w latach 1999 i 2002. Znamienne, że w tym samym okresie nie stwierdzono udanych lęgów także na dwóch powierzchniach leżących po drugiej stronie doliny Narwi, mianowicie w 2000 r. na pow. Narewka i w 2003 r. na pow. Ploski (dane własne niepubl.). Nie można wykluczyć, że pewien wpływ na to mogło mieć pogorszenie się warunków pokarmowych w dolinie Narwi po zaprzestaniu użytkowania rolniczego większości jej obszaru. Z ko lei brak reprodukcji mógł przyczynić się do obniżenia liczebności tego ptaka na badanej powierzchni w 2002 r.. Zagęszczenie kobuza na powierzchniach mozaikowych o średniej lesistości w Polsce wynosiło od 0,5 do 7,4 par/100 km 2 (Sosnowski 1991, Zawadzka, Zawadzki 19954 Bednorz, Kosiński 1997, Polak 2000, Kołudzki 2006, dane własne niepubl.). Zagęszczenie stwierdzone na pow. Trześcianka należało więc do stosunkowo niskich. Błotniak łąkowy na obszarach o średniej lesistości w Polsce został wykazany tylko na powierzchniach położonych we wschodniej Polsce (Sosnowski 1991, Zawadzka, Zawadzki 1995, Bednorz, Kosiński 1997, Polak 2000, Kołudzki 2006, dane własne niepubl.). Niewątpliwie wynika to ze znacznie wyższej jego liczebności w tej części kraju (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Zagęszczenie tego ptaka na powierzchniach zalesionych w stopniu średnim było dość wyraźnie uzależnione od udziału terenów nieleśnych. W Wigierskim Parku Narodowym (lesistość 61%) wynosiło 0,7 par/100 km 2 (Zawadzka, Zawadzki 1995), na pow. Policzna (lesistość 56%) 1,4 par/100 km 2 (dane własne niepubl.), w Górach Świętokrzyskich (lesitsość 51%) 1,0 par/100 km 2 (Polak 2000), a na pow. Trześcianka (lesistość 44%) 1,7 par/l00km 2 (niniejsza praca). Na pow. Policzna w 1983 r., gdy lesistość wynosiła 48%, były 4 pary, zaś w 2003 r. po wzroście zalesienia do 56% 3 pary, pomimo silnego wzrostu liczebności w całym mezoregionie (dane własne niepubl.). Dalsze sztuczne zalesianie i samoistne zarastanie lasem nieżytków polno-łąkowych na pow. Trześcianka może więc w przyszłości doprowadzić do spadku liczebności błotniaka łąkowego. Proces taki zaobserwowano w Puszczy Białowieskiej, gdzie wskutek znacznego zmniejszenia się powierzchni środowisk otwartych na polanach osadniczych i w dolinach rzecznych liczebność tego gatunku spadła z 6 par w 1994 r. do 1 pary w 2008 r. (Pugacewicz 1996,.2009a). Adamowi Dmochowi dziękuję za komputerowe opracowanie rycin. 60

Literatura Dubelt 2 (2010) Adamski A., Lontkowski J., Maciorowski G., Mizera T., Rodziewicz M., Stawarczyk T., Wacławek K. 1999. Rozmieszczenie i liczebność rzadszych gatunków ptaków drapieżnych w Polsce w końcu 20. wieku. Not. Orn. 40: 1-22. Bednorz J., Kosiński Z. 1997. Liczebność, rozmieszczenie i efekty rozrodu leśnych ptaków drapieżnych i kruka Corvus corax w Wielkopolskim Parku Narodowym w latach 1992-1993. Not. Orn. 38: 27-41. Buczek T., Keller M., Różycki A.Ł. 2007. Lęgowe ptaki szponiaste Falconiformes Lasów Parczewskich zmiany liczebności i rozmieszczenia w latach 1991-1993 i 2002-2004. Not. Orn. 48: 217-231. Cenian Z. 2009. Wpływ mechanizmów ekonomicznych Wspólnej Polityki Rolnej UE na zachowanie właściwego stanu orlika krzykliwego Aquila pomarina w Polsce. W: Anderwald D. (red.). Ochrona drapieżnych zwierząt, a rozwój cywilizacyjny społeczeństw ludzkich. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 3(22): 34-44. Chmielewski S., Iwańczuk C. 2008. Liczebność ptaków szponiastych Falconiformes oraz kruka Corvus corax w krajobrazie rolniczym pod Mogielnicą w roku 1981 i 2003. Kulon 13: 67-75. Dombrowski A., Goławski A., Szymkiewicz M. 2000. Gniazdowanie ptaków drapieżnych Falconiformes i kruka Corvus corax w krajobrazie rolniczym pod Siedlcami w latach 1978 i 1999. Not. Orn. 41: 201-212. Goszczyński J. 1997. Density and productivity of Common Buzzard Buteo buteo and Goshawk Accipiter gentilis populations in Rogów, Central Poland. Acta Orn. 32: 149-155. Gryz J., Krauze D., Goszczyński J. 2006. Liczebność ptaków szponiastych Falconiformes i kruka Corvus corax w okolicach Rogowa (środkowa Polska). Not. Orn. 47: 43-47. Kołudzki Z. 2006. Liczebność i niektóre parametry rozrodu ptaków szponiastych Falconiformes oraz kruka Corvus corax w Lasach Kolskich. Kulon 11: 19-27. Kondracki J., 1972. Polska Północno-Wschodnia. PWN. Warszawa. Kondracki J. 1981. Geografia fizyczna Polski. PWN. Warszawa. Król W. 1985. Breeding density of diurnal raptors in the neighbourhood od Susz (Iława Lakeland, Poland) in the years 1977-79. Acta Orn. 21: 95-114. Kwieciński Z., Mizera T. 2006. Liczebność i efekty lęgów ptaków szponiastych Falconiformes Kotliny Śremskiej w latach 2001-2002. Not. Orn. 47: 230-240. Lorek G. 1993. Liczebność ptaków drapieżnych i kruka Corvus corax w okolicach Ponieca (Wielkopolska). Przegl. Przyr. 4: 59-62. 61

E. Pugacewicz Szponiaste Falconiformes krajobrazu rolniczo-leśnego.... Maciorowski G., Mizera T., Ilków M., Statuch M., Kujawa D. 2000. Awifauna Sierakowskiego Parku Krajobrazowego. W: Winiecki A. (red.). Ptaki parków krajobrazowych Wielkopolski. Wielkopolskie Prace Ornitologiczne 9: 39-67. van Manen W. 2000. Reproductive strategy of Honey Buzzard Pernis apivorus in the northern Netherlands. Limosa 73: 81-86. Matusiak J., Wójciak J., Keller M. 2002. Rozmieszczenie, liczebność i efekty lęgów ptaków szponiastych Falconiformes w Lasach Strzeleckich. Not. Orn. 43: 145-161. Polak M. 2000. Liczebność ptaków drapieżnych na powierzchni próbnej w Krainie Gór Świętokrzyskich. Kulon 5: 39-44. Pugacewicz E. 1991msc. Waloryzacja ornitologiczna gminy Goniądz. PTOP, Białowieża. Pugacewicz E. 1992msc. Waloryzacja ornitologiczna gminy Narewka. OBN, Białystok. Pugacewicz E. 1994. Populacja orlika krzykliwego (Aquila pomarina) na Nizinie Północnopodlaskiej. Not. Orn. 35: 139-156. Pugacewicz E. 1995. Awifauna lęgowa doliny górnej Narwi. Ptaki Północnego Podlasia 1: 27-70. Pugacewicz E. 1996. Lęgowe ptaki drapieżne polskiej części Puszczy Białowieskiej. Not. Orn. 37: 173-224. Pugacewicz E. 1997. Zmiany liczebności ptaków drapieżnych w krajobrazie rolniczym Równiny Bielskiej w latach 1983-1996. Not. Orn. 38: 183-195. Pugacewicz E. 2000msc. Inwentaryzacja rzadkich i ginących gatunków ptaków w dolinie Narwi na odcinkach Bondary-Suraż i Żółtki-Wizna. PTOP, Białystok. Pugacewicz E. 2009a. Wyniki inwentaryzacji ptaków z Dyrektywy Ptasiej gniazdujących na polanach i w dolinach rzecznych Puszczy Białowieskiej w 2008 roku. Dubelt 1: 53-61. Pugacewicz E. 2009b. Monitoring szponiastych w okresie pozalęgowym w krajobrazie rolniczym Równiny Bielskiej w sezonach 1996/1997-2008/2009. Dubelt 1: 114-123. Pugacewicz E. w druku. Zmiany liczebności szponiastych Falconiformes w Puszczy Białowieskiej między latami 1985-1994 i 2004-2008. Dubelt 2. Sosnowski J. 1991. Fauna ptaków drapieżnych Puszczy Pilickiej. Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim. Świętochowski P., Maciorowski G., Henel K., Marczakiewicz P., Grygoruk G. 2010. Dolina Biebrzy. W: Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red.). Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. OTOP. Marki. 62

Dubelt 2 (2010) Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. I. PTPP pro Natura. Wrocław. Witek T., Górski T. 1977. Przyrodnicza bonitacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej w Polsce. Warszawa. Wylegała P. 2002. Liczebność i wybiórczość środowiskowa ptaków szponiastych Falconiformes oraz kruka Corvus corax w krajobrazie rolniczym Równiny Szamotulskiej w latach 1999-2000. Not. Orn. 43: 21-28. Zawadzka D., Zawadzki J. 1995. Wstępna charakterystyka awifauny Wigierskiego Parku Narodowego. Not. Orn. 36: 297-309. Adres autora: Botaniczna 3, 17-200 Hajnówka 63

64