Lęgowe ptaki szponiaste Falconiformes Lasów Parczewskich zmiany liczebności i rozmieszczenia w latach i

Transkrypt

1 Notatki Ornitologiczne 2007, 48: Lęgowe ptaki szponiaste Falconiformes Lasów Parczewskich zmiany liczebności i rozmieszczenia w latach i Tomasz Buczek, Marek Keller, Andrzej Łukasz Różycki Abstrakt: W latach i prowadzono badania zespołu lęgowych ptaków szponiastych w Lasach Parczewskich (ok. 75 km 2 ) we wschodniej Polsce polegające na wyszukiwaniu gniazd wszystkich gatunków (krogulca Accipiter nisus tylko w drugim okresie), a następnie kontrolowaniu ich z ziemi. Stwierdzono gniazdowanie 7 gatunków ptaków oraz jeden zajęty rewir pustułki Falco tinnunculus. W ostatnich kilkunastu latach wykazano wzrost liczebności bielika Haliaeetus albicilla (z 2 do 3 par) i być może trzmielojada Pernis apivorus (6 9 par w pierwszym okresie do w drugim). Stabilne pozostały populacje myszołowa Buteo buteo (odpowiednio: oraz par), orlika krzykliwego Aquila pomarina (4 5 par w obu okresach) i kobuza F. subbuteo (9 10 par w obu okresach). Spadek liczebności jastrzębia A. gentilis z do 5 par wynika prawdopodobnie z prześladowania gatunku przez hodowców gołębi. Ustalone odmiennymi metodami liczebności krogulca w obu okresach (ok. 11 i par) nie są porównywalne, lecz wydaje się, że bliższa rzeczywistości była liczebność uzyskana w drugim okresie. Zagęszczenia poszczególnych gatunków należą do średnich lub wysokich w skali Polski. U trzmielojada, jastrzębia, krogulca, myszołowa i orlika krzykliwego wykazano dodatnią zależność między ich zagęszczeniem a żyznością siedlisk, a u krogulca, orlika krzykliwego i kobuza związek zagęszczenia ze stopniem fragmentacji kompleksu leśnego. Zagęszczenie trzmielojada i myszołowa było natomiast dodatnio związane ze średnim wiekiem drzewostanu. Breeding birds of prey Falconiformes in the Lasy Parczewskie forest fluctuations in numbers and changes in distribution in the spans of and Abstract: In the periods and , the community of breeding raptor species of the Lasy Parczewskie forest (ca 75 km 2 ), eastern Poland, was investigated by the method of searching for the nests of all birds of prey (Sparrowhawk Accipiter nisus only in the latter period), and subsequent controlling them from the ground. Breeding of seven bird species was recorded and one occupied territory of the Kestrel Falco tinnunculus found. In the last years, an increase in the numbers of the White-tailed Eagle Haliaeetus albicilla (from 2 to 3 pairs) was noted and possibly also the Honey Buzzard Pernis apivorus population grew from 6 9 in the former to pairs in latter span. The populations of the Common Buzzard Buteo buteo (59 61 and pairs respectively), Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina (4 5 pairs in both periods) and Hobby F. subbuteo (9 10 pairs in both periods) remained stable. The decline in the Goshawk A. gentilis abundance from to 5 pairs resulted probably from persecution of this species by dove keepers. The values of the Sparrowhawk abundance, assessed by two different methods for the two periods (ca 11 and pairs) are incomparable, but the one obtained for the latter span seems to be closer to the actual numbers. The densities of particular species 217

2 are among the average or high values noted in Poland. Apositive correlation between density and habitat fertility was discovered for the Honey Buzzard, Goshawk, Sparrowhawk, Common Buzzard and Lesser Spotted Eagle, whereas in the Sparrowhawk, Lesser Spotted Eagle and Hobby density was found related to the level of fragmentation of the forest complex. The Honey Buzzard and Common Buzzard densities were positively correlated with the mean tree-stand age. Od połowy lat 1970., czyli wprowadzenia pełnej ochrony gatunkowej i jednocześnie zakazu stosowania DDT, do końca 20. wieku populacje większości gatunków krajowych ptaków szponiastych Falconiformes osiągnęły wysokie, od dawna nie rejestrowane liczebności (por. Tomiałojć 1972, 1990, Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Podobne trendy zmian obserwowano u większości gatunków z tego rzędu w wielu innych rejonach Europy (m.in. BirdLife International 2004a, b). W Polsce najlepiej udokumentowano zmiany liczebności gatunków objętych tzw. ochroną strefową (Adamski et al. 1999). Natomiast niewiele jest ścisłych danych podających obok aktualnych zagęszczeń, kierunki zmian liczebności populacji pospolitych ptaków szponiastych w poszczególnych regionach kraju. W przypadku dużych lasów porównywalne materiały tego rodzaju zebrano dotychczas dla Puszczy Noteckiej (Maciorowski et al. 2000), Puszczy Kampinoskiej (Olech 1991, 1998; Polubiec 1995 msc, Siwak 2006 msc), Puszczy Kozienickiej (Piasecki 1978 msc, Dróżdż 2001 msc, Krawczyk 2005 msc) oraz Puszczy Niepołomickiej (Wasilewski 1990, Czuchnowski 1993). Dla układu krajobrazowego zarejestrowano dynamiczną sytuację populacji ptaków szponiastych w południowej Wielkopolsce (Truszkowski 1976, Pielowski 1991, Krzyśków 1991 msc, Kujawa 2000), okolicach Rogowa w centralnej Polsce (Gryz et al. 2006) oraz w dwóch rejonach Podlasia (Dombrowski et al. 2000, Pugacewicz 1997). Niniejsze opracowanie przedstawia rozmieszczenie i liczebność lęgowych ptaków szponiastych Lasów Parczewskich w dwóch okresach i Ponadto omówiono podstawowe cechy siedliska lęgowego, a dla trzech gatunków wskaźniki rozrodczości. Teren badań Prace terenowe prowadzono w głównym kompleksie Lasów Parczewskich (22 51' 23 01'E i 51 30' 51 36'N), stanowiącym zachodnią część rozległego masywu leśnego tworzonego wspólnie z Lasami Sobiborskimi i Włodawskimi (rys. 1). Łączna powierzchnia badanego terenu wynosiła ok. 75 km 2, z czego 70,6 km 2 przypadało na Lasy Państwowe, a pozostały obszar na lasy prywatne. Powierzchnia ta obejmowała w obu okresach leśnictwa: Laski, Gościniec, Makoszka, Białka i Jedlanka wchodzące w skład nadleśnictwa Parczew. Lasy Parczewskie obejmują fragment Zaklęsłości Sosnowickiej, stanowiącej północno-zachodnią część Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego i jednocześnie zachodnią granicę Polesia Lubelskiego. W tutejszych równinnych, mało urozmaiconych krajobrazach przeważają doliny wypełnione piaskami polodowcowej akumulacji wodnej (Kondracki 1978, 1994). Dominują na nich gleby bielicowe wytworzone z piasków luźnych, słabo gliniastych i gliniastych, rzadziej z utworów pyłowych wodnego pochodzenia. Rozległe zagłębienia wypełniają osady torfowe z glebami mułowo-bagiennymi, torfowymi i murszowymi. Obszar położony jest w całości w zlewni Tyśmienicy. Największe cieki odwadniające teren to Konotopa, Ochożanka oraz Bobrówka. Znaczną część wilgotnych fragmentów lasów zmeliorowano w latach W dolinie rzeki Ochożanki o szerokości dochodzącej do 850 m znajdują się łąki, które jeszcze w połowie lat były corocznie koszone. W ostatnich latach znaczna ich część pozostaje nieużytkowana, a w centralnym fragmencie powstała blisko 100 ha plantacja borówki amerykańskiej. Północna i południowa krawędź lasów 218

3 Rys. 1. Położenie terenu badań Fig. 1. Geographical location of the study area. (1) study area, (2) forests, (3) waters przylegają do terenów rolniczych z przewagą gruntów ornych. Na zachodzie lasy graniczą z łąkami i stawami rybnymi (Prokop, Tyśmienica i Komarne-Pohulanka) w dolinie Tyśmienicy. Od położonych na wschód Lasów Sosnowickich oddzielają je tereny rolnicze, stawy rybne w Białce i Jez. Bialskie (rys. 1). W obrębie badanej powierzchni znajdują się 3 niewielkie jeziora: Obradowskie, Czarne Gościnieckie i Kleszczów. Współcześnie kilka procent powierzchni Lasów Parczewskich stanowią otwarte torfowiska przejściowe, charakterystyczne dla obszarów Polesia Lubelskiego (Kozak 1968). Jeszcze kilkadziesiąt lat temu ich udział był znacznie większy, lecz w wyniku melioracji i znacznego przesuszenia siedlisk, torfowiska zarastają brzozą i sosną. Mozaikowatość siedlisk i zbiorowisk leśnych Lasów Parczewskich uwarunkowana jest znacznym zróżnicowaniem stosunków wodnych, gleb i morfologii obszaru. Dominują siedliska umiarkowanie żyzne: boru mieszanego świeżego, lasu mieszanego świeżego, lasu świeżego, boru świeżego i olsu. Pierwsze operaty leśne dla badanego kompleksu leśnego pochodzą z roku 1820 (Zaręba 1978). Długotrwałe oddziaływanie gospodarki leśnej przyczyniło się do zmniejszenia stopnia naturalności drzewostanów i nieuzasadnionego siedliskowo wzrostu udziału sosny (Kozak 1966, 1967). Rębnie zupełne, prowadzone z największą intensywnością w latach , zastępowane są w odpowiednich siedliskach przez rębnie gniazdowe, prowadzone w celu zwiększenia udziału dębu. Drzewostany Lasów Parczewskich w wieku do 20 lat stanowią 9% ich powierzchni, %, %, %, % i powyżej 100 lat 7%. Materiał i metody Przystępując do prac terenowych skorzystano ze wstępnego rozpoznania sytuacji ptaków szponiastych w Lasach Parczewskich dokonanego w roku 1986 (Z. Jaszcz, M. Piotrowska, J. Wójciak mat. niepubl.). Wykorzystano także materiały dotyczące rozmieszczenia i sukcesu lęgowego orlika krzykliwego Aquila pomarina oraz bielika Haliaeetus albicilla, zebrane w latach (Z. Jaszcz, J. Wójciak mat. niepubl.). Podczas zasadniczych kontroli w latach i w okresie od listopada do kwietnia większość drzewostanów przeczesywano tyralierą, składającą się z 3 6 osób. W pierwszym okresie ( ) kontrolowano jedynie drzewostany ponad 40-letnie. W latach , ze 219

4 względu na objęcie badaniami także krogulca Accipiter nisus, obniżono dolną granicę wieku kontrolowanych drzewostanów do 15 lat. Z uwagi na dużą czasochłonność, wybrana metoda pozwalała na dokładne przeszukanie ok. 40% badanej powierzchni rocznie. Stąd też dopiero w trzecim sezonie możliwe było wykrycie wszystkich terytoriów i uzyskanie pełnego obrazu rozmieszczenia ptaków na całym obszarze. W przypadku trzmielojada Pernis apivorus, którego skryty tryb życia, częste zmiany gniazd i zmienna liczebność w kolejnych latach znacznie utrudniają ocenę liczebności, zastosowano metodę kombinowaną. Oprócz wyszukiwania zajętych gniazd, ocenę liczebności tego gatunku uzupełniono o specjalne obserwacje ptaków tokujących i przebywających w rewirach, prowadzone z terenów otwartych w obrębie lub przy granicach powierzchni. Znaleziono łącznie ponad 450 gniazd ptaków szponiastych, z których 424 było zajętych przynajmniej raz. Lokalizację gniazd zaznaczano na mapach drzewostanowych w skali 1: W drugim okresie ( ) ich położenie dodatkowo rejestrowano w systemie GPS, wykorzystując odbiornik Garmin 12. Na początku każdego sezonu kontrolowano wszystkie znane gniazda, starając się przed pojawieniem się ulistnienia wyszukać gniazda nowo zbudowane. W drugiej części sezonu lęgowego kontrolowano gniazda zajmowane w danym roku, dzięki czemu możliwe było uzyskanie danych o sukcesie lęgowym poszczególnych gatunków. Tylko lęgi krogulca kontrolowano wspinając się do gniazd lub używając długiej tyczki z zamontowanym na końcu lusterkiem. Przy ocenie liczebności wszystkich gatunków stosowano kryteria lęgowości proponowane przez Króla (1985). Szczegółowe analizy wybiórczości miejsc gniazdowych (preferencje skraju lasu i wieku drzewostanów) poszczególnych gatunków są przedmiotem dwóch odrębnych opracowań (Keller et al. w druku a, b). Do oceny przestrzennego rozmieszczenia gniazd zastosowano współczynnik GMASD (Brown 1975, Solonen 1993): GMASD = średnia geometryczna d²/ średnia arytmetyczna d² gdzie: d dystans między gniazdami. Wartości GMASD wahają się w zakresie od 0 do 1. Wartości poniżej 0,65 odpowiadają rozmieszczeniu przypadkowemu. Całkowitej regularności odpowiada wartość 1. Dla 4 powierzchni badanych na Lubelszczyźnie (w tym Lasów Parczewskich) za pomocą korelacji rang Spearmana określono związek pomiędzy zagęszczeniem 6 gatunków ptaków szponiastych a wybranymi czynnikami siedliskowymi. Analiza obejmowała 3 czynniki: 1) procentowy udział siedlisk żyznych (lasów i olsów) w całości siedlisk kompleksu (pozostałą część stanowią siedliska borowe); dane uzyskano z operatów urządzeniowych nadleśnictw; 2) stopień rozwinięcia granicy leśno-polnej kompleksu leśnego mierzony jako iloraz długości granicy do długości obwodu koła, którego powierzchnia jest równa powierzchni rozpatrywanego kompleksu leśnego; długość granicy wyznaczano z map topograficznych w skali 1:50 000; 3) średni wiek drzewostanu w oparciu o plany urządzania lasu. Wyniki Zgrupowanie lęgowych ptaków szponiastych Lasów Parczewskich było reprezentowane przez 7 gatunków, a dla pustułki wykazano zajmowanie rewiru, jednak nie potwierdzono gniazdowania. Ponadto kilkakrotnie odnotowano pojawy 4 gatunków nielęgowych, związanych z lasami: gadożera Circaetus gallicus, orła przedniego Aquila chrysaetos, orzełka 220

5 A. pennata i rybołowa Pandion haliaetus (Wójciak et al. 2005). Na śródleśnych łąkach ochożańskich regularnie żerowały gniazdujące w sąsiedztwie błotniaki stawowe Circus aeruginosus i łąkowe C. pygargus. Trzmielojad Pernis apivorus. Odnotowano nieznaczny wzrost liczebności gatunku z 6 9 par w latach , do par w latach Zagęszczenie w pierwszym okresie wynosiło 0,8 1,2, w drugim zaś 1,3 1,5 terytoriów/10 km 2 pow. leśnej. W czterech przypadkach ptaki zajmowały ten sam rewir w obu okresach (rys. 2). W latach (w latach tylko w części terytoriów wyszukano gniazda) odległość pomiędzy najbliższymi jednocześnie zajmowanymi gniazdami trzmielojada wynosiła przeciętnie 2580 m (SD=550; m, N=13). Zazwyczaj rewiry rozmieszczone były w bezpośrednim sąsiedztwie skraju lasu lub śródleśnych łąk i torfowisk (rys. 2). Gniazda były zakładane w odległości średnio 450 m od skraju lasu (SD=183; m, N=23). Ze względu na duży udział par nielęgowych zrezygnowano z obliczania miar Rys. 2. Rozmieszczenie terytoriów trzmielojada Pernis apivorus w latach oraz Fig. 2. Distribution of the Honey Buzzard territories in and (1) pine forests of years old, (2) birch woods, (3) transitional peat-bogs, (5) oak woods, (6) coniferous and mixed coniferous forests, (7) private forests, (8) waters 221

6 przestrzennego rozmieszczenia gniazd. Trzmielojad budował gniazda w drzewostanach bardzo zróżnicowanych wiekowo ( lat), o średnim wieku 79 lat (SD=28; N=26). Z wyjątkiem dwóch przypadków, kiedy zasiedlone były gniazda po myszołowach (obydwa na brzozach), trzmielojady konstruowały gniazda samodzielnie, które zajmowały zwykle przez jeden rok. Gniazda gatunku zlokalizowano na olchach, dębach, sosnach i brzozach (tab. 1). Bielik Haliaeetus albicilla. Na początku lat znane były 2 rewiry bielików. Obecnie Lasy Parczewskie zasiedlone są przez 3 pary tego gatunku. W pierwszym okresie zagęszczenie gatunku wynosiło 0,3, a obecnie 0,4 pary/10 km 2 pow. leśnej. W okresie trzy pary bielików zajmowały łącznie 20 gniazd (tab. 1). Gniazda najczęściej budowały na ponad 100-letnich sosnach (17 gniazd; 85%) i po jednym na dębie, olszy i świerku. Bieliki budowały gniazda w drzewostanach o średnim wieku 116 lat (SD=31; lat, N=20). Przyczynami zmiany miejsca lęgu przez bielika było naturalne zniszczenie gniazd (N=4), prace leśne (N=4) oraz zajęcie gniazd przez puchacza Bubo bubo (N=2). W pozostałych 4 przypadkach nie udało się ustalić przyczyny opuszczenia gniazd. Sukces lęgowy bielika w latach wynosił 73% (N=41). Produktywność u par przystępujących do lęgu wynosiła 1,1 młodego, a w lęgach z sukcesem 1,5 młodego (N=30). Jastrząb Accipiter gentilis. W pierwszym okresie badań liczebność populacji wynosiła 15 16, a w drugim 5 par. Zagęszczenie wynosiło odpowiednio: 2,0 2,1 oraz 0,7 p/10 km 2 pow. leśnej. Wszystkie terytoria zajmowane przez jastrzębie w latach istniały już w pierwszym okresie badań (rys. 3). W pierwszym okresie badań odległość pomiędzy gniazdami sąsiadujących par wynosiła średnio 1720 m (SD=651; m; N=27; Me=1800), a w drugim 4420 m ( m; N=15; Me=4300), różnica ta jest istotna statystycznie (test Manna-Whitneya, U=0; P<0,001). W obu okresach rozmieszczenie zajmowanych gniazd było regularne. W latach wartość współczynnika GMASD wynosiła odpowiednio: 0,89, 0,74 i 0,72, a w latach wzrosła do odpowiednio 0,98, 0,97 i 0,99. W latach średnia odległość gniazd jastrzębia od skraju lasu wynosiła 620 m (SD=389; m; N=22; Me=450), natomiast w latach m (SD=766; m, N=12; Me=910), różnica ta jest istotna statystycznie (test Manna-Whitneya; U=72; P=0,032). Rozpatrując oba badane okresy oddzielnie oraz cały materiał potraktowany łącznie, nie wykazano preferencji do lokalizacji gniazd przy skraju lasu, ani jego unikania (Keller et al. w druku b). Jastrzębie gniazdowały wyłącznie w borach sosnowych, o przeciętnym wieku 79 lat (SD=14; ; N=34). Gatunek naj- Tabela 1. Procentowy udział lokalizacji gniazd na drzewach u ptaków szponiastych lęgowych w Lasach Parczewskich w latach i Table 1. Percentage of tree species used for nest location by breeding birds of prey in the Lasy Parczewskie forest in and (1) species Gatunek (1) Pernis apivorus N=23 Haliaeetus albicilla N=20 Accipiter gentilis N=34 Accipiter nisus N=95 Buteo buteo N=197 Aquila pomarina N=21 Falco subbuteo N=23 Pinus sylvestris Betula verrucosa Quercus robur Alnus glutinosa Picea abies Larix decidua 4 1 Populus tremula

7 chętniej gniazdował w drzewostanach w wieku lat (Keller et al. a w druku). Gniazda budowane były na sosnach (N=28), rzadziej na brzozach (N=4), a w pojedynczych przypadkach na dębie i olszy (tab. 1). Sukces lęgowy jastrzębia w obu okresach łącznie wyniósł 72% (N=18 lęgów o znanym losie). Nie stwierdzono przypadków strat wynikających z bezpośredniej presji ludzkiej ścinania drzew gniazdowych lub wybierania piskląt. W dwóch przypadkach pisklęta zostały zabite przez puchacza, w pozostałych prawdopodobnie przez kunę leśną Martes martes. Produkcja na parę z sukcesem wynosiła 2,6 młodego (N=13), natomiast na parę przystępującą do rozrodu przypadało 1,9 młodego (N=18). Krogulec Accipiter nisus. Ze względu na odmienność zastosowanych metod (w pierwszym okresie jedynie przypadkowe obserwacje ptaków, w drugim okresie regularne wyszukiwanie gniazd), wyniki badań ilościowych w obu okresach badań nie są porównywalne. Określoną dla lat liczbę 11 rewirów należy traktować jako minimalną. Natomiast uzyskaną dla lat liczebność rewirów (3,1 3,3 p/10 km 2 pow. leśnej) przyjęto jako rzeczywistą. Ponieważ część rewirów w niektóre lata zajmowały pojedyncze ptaki, Rys. 3. Rozmieszczenie terytoriów jastrzębia Accipiter gentilis w latach oraz Fig. 3. Distribution of the Goshawk territories in and Description as in Fig

8 liczba par gniazdowych była nieco mniejsza i wynosiła prawdopodobnie Rozmieszczenie rewirów było stosunkowo równomierne (rys. 4). Krogulce budowały gniazda w drągowinach sosnowych, których wiek wynosił średnio 36 lat (SD=7; lat; N=95) (Keller et al. w druku a), preferując drzewostany z domieszką świerka i modrzewia (tab. 1). Myszołów Buteo buteo. W latach wykryto łącznie 63 terytoria myszołowa, a jego populację oceniono na par (7,9 8,1 p/10 km 2 pow. leśnej). W drugim okresie badań liczba terytoriów wynosiła 61, a w poszczególnych latach gniazdowało par (7,2 8,0 p/10 km 2 ). Aż 48 terytoriów (77%) było zajmowanych w obu okresach (rys. 5). Odległość pomiędzy gniazdami najbliższych sąsiadów wynosiła w latach średnio 775 m (SD=216; m; N=152; Me=800), a w latach średnio 930 m (SD=316; m; N=110; Me=940), a różnica ta była istotna statystycznie (test Manna-Whitneya, U=5744; P<0,001). Minimalną odległość pomiędzy gniazdami myszołowa wynoszącą 103 m stwierdzono w roku Wartości tej nie uwzględniono w powyższej charakterystyce, ponieważ, jak można było sądzić z zachowania ptaków, był to Rys. 4. Rozmieszczenie terytoriów krogulca Accipiter nisus w latach oraz Fig. 4. Distribution of the Sparrowhawk territories in and Description as in Fig

9 przypadek bigamii. Rozmieszczenie przestrzenne gniazd myszołowa było regularne: wartości współczynnika GMASD wynosiły w pierwszym okresie badań w kolejnych latach: 0,86, 0,87 i 0,84, natomiast w drugim: 0,85, 0,73 i 0,81. Odległość gniazd myszołowa od skraju lasu w latach wynosiła średnio 690 m (SD=612; m; N=111; Me=500), a w latach m (SD=611; m; N=86; Me=400). Różnice te nie były istotne statystycznie (test Manna-Whitneya, U=4227; P=0,169). Umiejscowienie gniazd tego gatunku wobec skraju lasu w pierwszym okresie nie odbiegało od rozkładu dla punktów losowych, natomiast w drugim okresie wykazano preferencję do brzegu lasu (Keller et al. w druku b). W Lasach Parczewskich myszołowy gniazdowały głównie na sosnach i brzozach, mniej licznie na pozostałych gatunkach drzew (tab. 1). Średni wiek drzew, na których myszołowy zakładały gniazda wynosił 81 lat (SD=23; ; N=197), a najwięcej gniazd (37%) znajdowało się w drzewostanach letnich (Keller et al. w druku a). Rys. 5. Rozmieszczenie terytoriów myszołowa Buteo buteo w latach oraz Fig. 5. Distribution of the Common Buzzard territories in and Description as in Fig

10 Sukces lęgowy myszołowa (oceniany jedynie dla części par i tylko w drugim okresie badań) wyniósł 50% (N=82). Orlik krzykliwy Aquila pomarina. W latach populacja orlika krzykliwego liczyła 4 pary (0,5 p/10 km 2 pow. leśnej). Po upływie 10 lat stwierdzono 5 par (0,7 p/10 km 2 ). W roku 2001 w południowo-wschodniej części powierzchni na jeden sezon pojawiła się szósta para lęgowa. Gatunek wykazywał duże przywiązanie do rewirów: wszystkie terytoria zajęte w pierwszym okresie były czynne także 10 lat później (rys. 6). Przeciętna odległość pomiędzy najbliższymi zajętymi gniazdami orlika krzykliwego w okresie badań wynosiła 3845 m (SD=1533; m; N=9). Średnia odległość gniazd tego gatunku od skraju lasu wynosiła 253 m (SD=215; m; N=21). Preferencja orlika krzykliwego wobec skraju lasu była ważniejsza niż wiek drzewostanu atrakcyjnymi dla orlika były drzewostany starsze niż 60 lat (Keller et al. w druku a). Średni wiek drzew, na których orliki zakładały gniazda wynosił 82 lata (SD=22; ; N=21). W latach Rys. 6. Rozmieszczenie terytoriów orlika krzykliwego Aquila pomarina w latach oraz Fig. 6. Distribution of the Lesser Spotted Eagle territories in and Description as in Fig

11 lęgi orlików krzykliwych obserwowano w 21 gniazdach, zlokalizowanych głównie na dębach (tab. 1). Sukcesem zakończyło się 59% lęgów orlika krzykliwego (N=44). W roku 1984 odnotowano jeden przypadek wyprowadzenia z gniazda dwóch młodych. Pustułka Falco tinnunculus. Brak pewnego lęgu w badanych okresach. W roku 1992 para zajmowała rewir w południowo-wschodniej części Łąk Ochożańskich. Drugie stwierdzenie terytorialnej, lecz nielęgowej pary, miało miejsce w roku 2004 w sąsiedztwie zabudowań Ochoży. W latach pomiędzy badanymi okresami para pustułek zajmowała gniazdo kruka Corvus corax w okolicach wsi Bójki (Z. Jaszcz mat. niepubl.). Miało to miejsce podczas okresowego wzrostu liczebności pustułki w dolinie Tyśmienicy. Kobuz Falco subbuteo. W obu okresach badań gniazdowało 9 10 par (1,2 1,3 p/10 km 2 pow. leśnej). Siedem terytoriów kobuzów było zajętych w obu okresach (rys. 7). W pierwszym okresie średnia odległość między sąsiadującymi gniazdami kobuza wynosiła 2850 m (SD=896; m; N=10; Me=2575) a w drugim 2970 m (SD=643; m; N=10; Me=190), różnica statystycznie nieistotna (test Manna-Whitneya; Rys. 7. Rozmieszczenie terytoriów kobuza Falco subbuteo w latach oraz Fig. 7. Distribution of the Hobby territories in and Description as in Fig

12 U=31; P=0,162). Rozmieszczenie gniazd było w obu okresach regularne, współczynniki GMASD wynosiły odpowiednio: 0,87 i 0,93. Odległość gniazd kobuza od skraju lasu w latach wynosiła średnio 380 m (SD=440; m; N=13; Me=175), a w latach średnio 335 m (SD=374; m; N=10; Me=190), różnica nieistotna statystycznie (test Manna-Whitneya; U=58; P=0,921). Kobuzy zajmowały wyłącznie gniazda kruka (na terenie głównego kompleksu lasów wrona C. cornix nie gniazduje). Wszystkie zajmowane gniazda (N=23) znajdowały się na sosnach. Wiek drzewostanu, w którym spotykano lęgowe kobuzy w pierwszym okresie wynosił przeciętnie 93 lat (SD=27; lat; N=13), a w drugim okresie 100 lat (SD=23; lat; N=10). Na Lubelszczyźnie badania ilościowe ptaków szponiastych w ostatnim ćwierćwieczu prowadzono na 4 zwartych obszarach leśnych: Lasach Sobiborskich (M. Keller mat. niepubl.), Lasach Strzeleckich (Matusiak et al. 2002), Roztoczańskim Parku Narodowym (Wój- Tabela 2. Charakterystyka powierzchni badanych na Lubelszczyźnie pod kątem liczebności lęgowych ptaków szponiastych Table. 2. Characterization of study plots in the region of Lublin with respect to birds of prey abundance. (1) study plot, (2) forest complex area, (3) share of fertile habitats, (4) coefficient of the forest complex shape, (5) mean age of the tree-stand Teren (1) Lasy Sobiborskie (M. Keller mat. niepubl.) Lasy Parczewskie (niniejsza praca) Lasy Strzeleckie (Matusiak et al. 2002) Roztoczański Park Narodowy (P. Stachyra i M. Tchórzewski mat. niepubl.) Powierzchnia kompleksu leśnego [km 2 ] (2) Udział siedlisk żyznych (3) Współczynnik kształtu kompleksu leśnego (4) Średni wiek drzewostanu (5) 102 0,20 1, ,38 2, ,92 2, ,55 1, Tabela 3. Współczynniki korelacji rang Spearmana pomiędzy zagęszczeniem poszczególnych gatunków (N par/10 km 2 pow. leśnej) oraz wybranymi cechami czterech dużych kompleksów leśnych Lubelszczyzny. *** istotne, ** marginalnie istotne, * nieistotne Table 3. The Spearman rank correlation coefficients for densities of particular bird species (N pairs/10 km 2 of forest area) and chosen traits of four large forest complexes within the region of Lublin. *** significant, ** marginally significant, * insignificant. (1) species, (2) fertility of the habitats, (3) complexity of the forest borderline, (4) mean age of the tree-stand Gatunek (1) Żyzność siedlisk (2) Stopień rozwinięcia linii brzegowej (3) Średni wiek drzewostanu (4) Pernis apivorus 1 *** 0,4 * 0,8 ** Buteo buteo 1 *** 0,4 * 0,8 ** Accipiter gentilis 0,8 ** 0,2 * 0,6 * Accipiter nisus 0,8 ** 0,8 ** 0,4 * Aquila pomarina 0,8 ** 0,8 ** 0,4 * Falco subbuteo 0 * 0,8 ** 0,4 * 228

13 ciak et al. 2005, P. Stachyra i M. Tchórzewski mat. niepubl.) oraz Lasach Parczewskich (niniejsza praca). Porównanie zagęszczeń poszczególnych gatunków szponiastych na tych powierzchniach z lokalnymi czynnikami siedliskowymi (tab. 2 i 3) wskazuje, że na zagęszczenie ptaków szponiastych decydujący wpływ ma żyzność siedlisk. W przypadku pięciu gatunków, nawet tych preferujących do gniazdowania drzewostany iglaste jak krogulec i jastrząb, współczynnik korelacji rang Spearmana jest większy lub równy 0,8. Jedynie u kobuza zależność ta nie wystąpiła. Stopień rozwinięcia linii brzegowej kompleksu leśnego był najbardziej istotny w przypadku kobuza, krogulca i orlika krzykliwego (gatunków chętnie polujących poza lasem), choć można się spodziewać, że w przypadku większych prób mógłby się on okazać ważny także dla myszołowa. Natomiast średni wiek drzewostanów (określany w oparciu o operaty urządzeniowe) okazał się być istotnym czynnikiem wpływającym na zagęszczenie w przypadku trzmielojada i myszołowa. Dyskusja Skład gatunkowy zespołu ptaków szponiastych Lasów Parczewskich nie odbiega od rejestrowanego w innych dużych i średniej wielkości kompleksach leśnych wschodniej Polski (np. Pugacewicz 1996, Zawadzka 2000 msc, Matusiak et al. 2002). Stałymi gatunkami zespołu są: trzmielojad, bielik, jastrząb, krogulec, myszołów, orlik krzykliwy i kobuz. Pozostałe gatunki (kania czarna Milvus migrans, kania ruda M. milvus, gadożer, orzełek, pustułka) były stwierdzane nie na wszystkich powierzchniach i nie we wszystkich latach. Zagęszczenia uzyskiwane przez poszczególne gatunki w Lasach Parczewskich znajdują się nieco powyżej przeciętnych wartości rejestrowanych w innych kompleksach leśnych kraju (por. Tomiałojć & Stawarczyk 2003, Kwieciński & Mizera 2006). W ciągu dekady (lata i ) w Lasach Parczewskich stabilna pozostała liczebność myszołowa, orlika krzykliwego i kobuza, wzrosła liczebność bielika, natomiast znacznie zmalała liczebność jastrzębia. Z wyjątkiem ostatniego gatunku, sytuacja ta jest zgodna z opisywaną dla innych badanych powierzchni w Polsce (Adamski et al. 1999, Tomiałojć & Stawarczyk 2003). W ostatnim czasie spadek liczebności jastrzębia zarejestrowano także w Lasach Rogowskich (Gryz et al. 2006). Wydaje się, że zarówno w Lasach Parczewskich, jak i Rogowskich decydującą rolę w kształtowaniu liczebności jastrzębia odgrywała presja ze strony hodowców gołębi, nielegalnie odławiających ptaki szponiaste w rozmaitego rodzaju pułapki żywołowne lub zabijające. Pomimo, że w Lasach Parczewskich nie stwierdzono wycinania drzew gniazdowych (co zdarzało się w Rogowie), wybierania piskląt czy odstrzału ptaków lęgowych, to skutek w postaci silnego spadku liczebności jastrzębia był zbliżony. Kierunek zmian liczebności lęgowych ptaków szponiastych Lasów Parczewskich w najbliższych kilkudziesięciu latach zależy w dużym stopniu od sposobu prowadzenia gospodarki leśnej. Na siedliskach żyźniejszych zapoczątkowano tu stosowanie rębni gniazdowej, mającej na celu zastąpienie drzewostanów sosnowych dąbrowami. Efektem takich zrębów jest wykluczenie znacznych powierzchni jako miejsc lęgowych ptaków szponiastych przez okres minimum kilkadziesiąt lat, a pozostawiane wąskie pasy drzewostanów sosnowych pomiędzy powierzchniami zrębowymi, są nieatrakcyjne jako miejsca lęgowe, poza bielikiem (2 przypadki w Lasach Parczewskich) i kobuzem zajmującym gniazda kruka. Autorzy składają serdeczne podziękowania wszystkim, których bezinteresowna pomoc umożliwiła sprawne wykonanie prac terenowych. Były to następujące osoby: Wojciech Błędowski, Agnieszka Bolek, Agata, Alicja, Bartłomiej i Tymoteusz Buczkowie, Wojciech Ciurzycki, Paweł J. Cygan, Dariusz Graszka-Petrykowski, Jacek Goszczyński, Tomasz Haegenbarth, Hubert Ignatowicz, Zbigniew Jaszcz, Krzysztof Klimaszewski, Marcin Kosieradzki, Tomasz Krupa, Edyta Machowska, 229

14 Robert Malina, Piotr Marczakiewicz, Jarosław Matusiak, Marta Maziarz, Grzegorz Okołów, Tomasz Piersiak, Małgorzata Piotrowska, Elżbieta Pierzchała, Małgorzata Pokrzywka, Patryk Rowiński, Sylwia Sulińska, Rafał Tusiński, Andrzej Węgrzynowicz, Jacek Włastowski, Janusz Wójciak. Literatura Adamski A., Lontkowski J., Maciorowski G., Mizera T., Rodziewicz M., Stawarczyk T., Wacławek T Rozmieszczenie i liczebność rzadszych gatunków ptaków drapieżnych w Polsce w końcu 20. wieku. Not. Orn. 40: BirdLife International. 2004a. Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, UK: BirdLife International. BirdLife Conservation Series No. 12. BirdLife International 2004b. Birds in the European Union: a status assessment. BirdLife International, Wageningen. Brown D Atest of randomness of nest spacing. Wildfowl 26: Czuchnowski R Ptaki drapieżne Puszczy Niepołomickiej w latach Not. Orn. 34: Dombrowski A., Goławski A., Szymkiewicz M Gniazdowanie ptaków drapieżnych Falconiformes i kruka Corvus corax w krajobrazie rolniczym pod Siedlcami w latach 1978 i Not. Orn. 41: Dróżdż R msc. Liczebność myszołowa (Buteo buteo) i jastrzębia (Accipiter gentilis) we wschodniej części Puszczy Kozienickiej. Praca magisterska, SGGW, Warszawa. Dyrcz A., Okulewicz J., Wiatr B Ptaki Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego w okresie lęgowym. Acta zool. crac. 18: Gryz J., Krauze D., Goszczyński J Liczebność ptaków szponiastych Falconiformes i kruka Corvus corax w okolicach Rogowa (środkowa Polska). Not. Orn. 47: Keller M., Buczek T., Różycki A.Ł. (w druku, a). Preferencje siedliskowe leśnych ptaków drapieżnych a struktura wiekowa lasów gospodarczych na przykładzie Lasów Parczewskich. Sylwan. Keller M., Buczek T., Różycki A.Ł. (w druku, b). Występowanie efektu brzeżnego u leśnych ptaków drapieżnych. Sylwan. Kondracki J Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. Kondracki J Geografia Polski mezoregiony fizyczno-geograficzne. PWN, Warszawa. Kozak K Bory nadleśnictwa Parczew. Ann. UMCS, sect. C : Kozak K Olsy, grądy i bory mieszane nadleśnictwa Parczew. Ann. UMCS, sect. C : Krawczyk C msc. Rozmieszczenie i liczebność ptaków drapieżnych w obrębie Pionki (centralna część Puszczy Kozienickiej). Praca magisterska, SGGW, Warszawa. Król W Breeding density of diurnal raptors in the neighbourhood of Susz (Iława Lakeland, Poland) in the years Acta Ornithol. 21: Krzyśków T msc. Ptaki drapieżne projektowanego Agroekologicznego Parku Krajobrazowego (Turew, Wielkopolska) w latach Praca magisterska, UAM, Poznań. Kujawa K Awifauna Parku Krajobrazowego im. Gen. D. Chłapowskiego. W: Winiecki A. (red.). Ptaki parków krajobrazowych Wielkopolski. Wielkopolskie Prace Ornitologiczne 9: Kwieciński Z., Mizera T Liczebność i efekty lęgów ptaków szponiastych Falconiformes Kotliny Śremskiej w latach Not. Orn. 47: Maciorowski G., Mizera T., Ilków M., Statuch T., Kujawa D Awifauna Sierakowskiego Parku Krajobrazowego. W: Winiecki A. (red.). Ptaki parków krajobrazowych Wielkopolski. Wielkopolskie Prace Ornitologiczne 9: Matusiak J., Wójciak J., Keller M Rozmieszczenie, liczebność i efekty lęgów ptaków szponiastych Falconiformes w Lasach Strzeleckich. Not. Orn. 43: Olech B Ochrona ptaków drapieżnych w Kampinoskim Parku Narodowym stan i wskazania. Ochrona Przyrody 49: Olech B Population dynamics and breeding performance of the Goshawk Accipiter gentilis in central Poland in W: Chancelor R.D., Meyburg B.-U., Ferrero J.J. (eds). Holarctic Birds of Prey. Ss

15 Piasecki K msc. Wpływ zmian środowiska na ekologię ptaków drapieżnych Puszczy Kozienickiej. Praca magisterska, UW, Warszawa. Pielowski Z Liczebność populacji i efekty lęgów ptaków drapieżnych w krajobrazie rolniczym okolic Czempinia (zach. Polska). Acta Ornithol. 26: Polubiec E msc. Ptaki drapieżne obrębu Kromnów (Kampinoski Park Narodowy). Praca magisterska, SGGW, Warszawa. Pugacewicz E Lęgowe ptaki drapieżne polskiej części Puszczy Białowieskiej. Not. Orn. 37: Pugacewicz E Zmiany liczebności ptaków drapieżnych w krajobrazie rolniczym Równiny Bielskiej w latach Not. Orn. 38: Siwak A msc. Sukces lęgowy na tle wybiórczości siedliskowej jastrzębia Accipiter gentilis w Kampinoskim Parku Narodowym. Praca magisterska, SGGW, Warszawa. Solonen T Spacing of birds of prey in southern Finland. Orn. Fenn. 70: Taczanowski W Ptaki krajowe. I II. Akademia Umiejętności, Kraków. Tomiałojć L Ptaki Polski wykaz gatunków i rozmieszczenie. PWN, Warszawa. Tomiałojć L Ptaki Polski rozmieszczenie i liczebność. PWN, Warszawa. Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTTP pro Natura, Wrocław. Truszkowski J Role of the Common Buzzard (Buteo buteo L.) in agrocenoses of the Middle Wielkopolska. Pol. Ecol. Stud. 2: Wasilewski J Dynamics of the abundance and consumption of birds of prey in Niepołomice forest. Acta zool. cracov. 33: Wójciak J., Biaduń W., Buczek T., Piotrowska M Atlas ptaków lęgowych Lubelszczyzny. Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne, Lublin. Zaręba R Puszcze, bory i lasy Polski. PWRiL, Warszawa. Zawadzka D msc. Liczebność, ekologia żerowania i rozrodu zespołu ptaków drapieżnych w Wigierskim Parku Narodowym. Praca doktorska, SGGW, Warszawa. Tomasz Buczek Czeremchowa 12/36, Lublin Marek Keller Katedra Ochrony Lasu i Ekologii SGGW Nowoursynowska 159, Warszawa Andrzej Łukasz Różycki Centrum Badań Ekologicznych PAN Konopnickiej 1, Łomianki 231