Jutro edukacji przedszkolnej KRYSTYNA KAMI SKA (Warszawa) Na podstawie prognozy demograficznej GUS na lata 2000-2020 populacja dzieci w wieku przedszkolnym powinna wzrosnàç o 100 tysi cy w latach 2005 2010, a o kolejne 200 tysi cy do 2015 roku. Nale y zatem ju dziê mówiç o nast pstwach tego zjawiska w bli szej oraz dalszej perspektywie czasowej 1). Wykres 1. Sieç przedszkoli w Polsce Wydaje si bardzo prawdopodobne, e w Polsce poczàwszy od 2005 roku liczebnoêç dzieci w wieku przedszkolnym zacznie powoli rosnàç. Zapoczàtkowany wówczas proces wzrostu populacji dzieci w omawianej grupie wiekowej na obszarze prawie ca ego kraju b dzie przypuszczalnie obserwowany a do 2015 roku. Rozmieszczenie przestrzenne placówek przedszkolnych, majàce istotny wp yw na ich dost pnoêç, a tym samym na upowszechnienie wczesnej edukacji, powinno uwzgl dniaç struktur przestrzennà ludnoêci. Jednak sieç przedszkoli, jej g stoêç i nasycenie nie odzwierciedla rzeczywistego rozproszenia dzieci w wieku przedszkolnym na terenie kraju. Wykres 1 prezentuje sieç przedszkolnà w przekroju wojewódzkim, w podziale na miasto i wieê. Uznajàc wyniki prognozy demograficznej GUS za wysoce prawdopodobne, nale y stwier- 5/2003 dziç, e obecna sieç przedszkolna powinna byç w najbli szych latach nie tylko zachowana, ale wr cz podwojona, by mog a zaspokoiç potrzeby wszystkich dzieci w wieku przedszkolnym poni- ej szóstego roku ycia, których rodzice rozumiejà koniecznoêç i zasadnoêç wczesnej edukacji. Niestety w tworzeniu w aêciwej sieci przedszkoli nie wykorzystano minionego dziesi ciolecia, a w nim okresu znacznego ni u demograficznego. Szkoda, by to przecie czas sprzyjajàcy restrukturyzacji, modyfikacji i zwi kszeniu istniejàcej sieci placówek przedszkolnych, tak publicznych, b dàcych w gestii samorzàdów lokalnych, jak i niepublicznych, tworzonych przez inne organy za o ycielskie. Przeciwnie, dla polskich przedszkoli to okres likwidacji w majestacie prawa znacznej ich liczby. Doprowadzono w ten sposób do zniszczenia znacznej cz Êci obiektów projektowanych i budowanych z myêlà o dzieciach najm odszych. Ponadto wyraênie widoczne sà dysproporcje mi dzy poszczególnymi województwami. Dlatego te, je eli w najbli szym czasie nie zostanà podj te odpowiednie kroki w celu rozbudowy dotychczasowej sieci placówek przedszkolnych, zw aszcza na terenach wiejskich i s abo zurbanizowanych, 1) Prognoza ludnoêci wed ug wieku w przekroju powiatów na lata 2000-2020. Materia y êród owe GUS, Warszawa 2000. WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU 259
to liczba dzieci pozostajàcych poza wychowaniem przedszkolnym nie tylko nie zmniejszy si, ale zacznie gwa townie rosnàç po 2005 roku tak w skali kraju, jak i w poszczególnych województwach. Jak niewystarczajàca jest obecna sieç placówek przedszkolnych mo na zobaczyç na wykresie 2. Faktyczny poziom dost pnoêci do wczesnej edukacji przedstawia stosunek liczby dzieci rzeczywiêcie korzystajàcych z ró norodnych form organizacyjnych opieki przedszkolnej do liczebnoêci dzieci w grupie wiekowej uprawnionej do korzystania z instytucjonalnych form opieki przedszkolnej. W Polsce im m odsze jest dziecko, tym jego szanse na wczesnà edukacj w powo anych do tego celu placówkach przedszkolnych sà mniejsze. Brakuje zapisów prawnych, w których szeroko rozumiane prawo do nauki dotyczy oby dzieci m odszych ni szeêcioletnie. Dlatego te wi kszoêç dzieci w wieku od 3 do 5 lat pozostaje poza sferà wp ywu oddzia ywania wychowania przedszkolnego. To negatywne zjawisko ilustruje tabela 1, w której przedstawiono wskaêniki upowszechnienia wychowania przedszkolnego dla poszczególnych grup wiekowych. W niektórych rejonach kraju odsetek dzieci w wieku 3-5 lat obj tych wychowaniem przedszkolnym nie tylko nie wzrasta od lat, ale ulega wr cz obni eniu. Wskaênik upowszechnienia wychowania przedszkolnego dzieci trzyletnich a w szeêciu województwach wynosi poni ej 20%, a w dziewi ciu jest ni szy ni Êrednia krajowa. Fakt korzystania lub nie z instytucjonalnych form opieki przedszkolnej jest najcz Êciej zdeterminowany miejscem zamieszkania dzieci. Nasilenie zjawiska swoistej dyskryminacji dzieci wiejskich, zw aszcza w wieku 3, 4 i 5 lat, jest znaczne. W niektórych województwach odsetek dzieci w omawianym przedziale wiekowym mieszkajàcych na wsi i ucz szczajàcych do 2) K. Kamiƒska, Upowszechnienie edukacji przedszkolnej w Polsce stan i prognozy na przysz oêç, Edukacja Przedszkolna w Polsce szanse i zagro enia, pod redakcjà Marty Zahorskiej, Warszawa 2003,. Instytut Spraw Publicznych. Tabela 1. Wskaênik upowszechnienia wychowania przedszkolnego dla dzieci poni ej szeêciu lat w roku szkolnym 2001/2002 Wiek dzieci Wskaênik upowszechnienia wychowania przedszkolnego 3 lata 23,2 % 4 lata 32,7 % 5 lat 42,8 % Wykres 2. Zaspokojenie potrzeb na tle prognozy demograficznej przedszkoli, odbiega równie od i tak niskiego wskaênika krajowego, wskazujàc na zwi kszanie si dystansu dzielàcego dzieci wiejskie od dzieci wychowujàcych si w Êrodowiskach miejskich. W roku szkolnym 1999/2000, omawiany wskaênik wynosi dla dzieci 3-letnich 8%; dla dzieci 4-letnich 13%; dla dzieci 5-letnich 22%. Ponadto rzeczywisty obraz dost pu polskich dzieci do wczesnej edukacji jest zaciemniany przez podawanie do publicznej wiadomoêci przewa nie wskaêników dotyczàcych dynamiki wzrostu wychowania przedszkolnego w odniesieniu do dzieci szeêcioletnich, w których sumuje si liczb dzieci w przedszkolach i w oddzia ach przedszkolnych przy szko ach podstawowych. Istnieje wr cz przepaêç pomi dzy liczbà dzieci szeêcioletnich (w roku szkolnym 2001/2002 99,7% w skali kraju) korzystajàcych z obydwu instytucjonalnych form opieki przedszkolnej a pozosta ymi dzieçmi w wieku przedszkolnym 2). 260 WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU 5/2003
Zak adajàc, e dane zawarte w prognozie GUS dotyczàce znacznego wzrostu liczby dzieci 3-, 4-, 5- letnich na przestrzeni najbli szych dziesi ciu lat potwierdzà si, to w wielu województwach proces upowszechniania wychowania przedszkolnego dla dzieci poni ej 6 roku ycia nale a oby zaczàç praktycznie od podstaw, czyli przede wszystkim budowy infrastruktury. Ju teraz korzystajàc z danych prognostycznych mo na wskazaç tereny, w obr bie których przyrost ludnoêci b dzie znaczny. Na podstawie analizy szacunkowych danych wyraênie widaç, e liczba dzieci w wieku przedszkolnym w województwie pomorskim, wielkopolskim oraz w du ej cz Êci województw ma opolskiego, podkarpackiego i lubelskiego, a tak e lubuskiego, b dzie stale wzrastaç. W niektórych z tych województw liczba dzieci w wieku przedszkolnym nie ulegnie zmniejszeniu nawet po 2015 roku, chocia tendencja ogólnopolska przewiduje w tym okresie ju jej spadek. W badanym przedziale czasu (lata 2005-2015) tylko w trzech powiatach w ca ym kraju (limanowski, om yƒski i przysuski) prawdopodobnie wystàpi sta y spadek liczby dzieci w wieku przedszkolnym. Nie wp ynie to jednak w aden sposób na przebieg omawianego zjawiska w skali kraju. Szczegó owe zestawienie liczebnoêci dzieci w wieku przedszkolnym dla wszystkich województw prezentuje tabela 2. Prognoza demograficzna ukazuje jedynie pewne tendencje, które prawdopodobnie charakteryzowaç b dà najbli sze lata ze wzgl du na wielkoêç populacji dzieci w wieku przedszkolnym. Od dawna liczba przedszkoli w Polsce nie zaspokaja potrzeb wyra anych przez rodziców dzieci w wieku przedszkolnym. Istniejàca w Polsce sieç placówek przedszkolnych (publicz- Tabela 2. Prognoza demograficzna dzieci w wieku przedszkolnym w latach 2005-2015 (dane szacunkowe) Województwo Lata 2005 2010 2015 dolnoêlàskie 106757 116714 134282 kujawsko-pomorskie 85164 88446 98927 lubelskie 91709 94428 103215 lubuskie 42475 45120 49874 ódzkie 92548 98948 111891 ma opolskie 138107 141983 157284 mazowieckie 196203 206563 235478 opolskie 39008 42902 49216 podkarpackie 92797 95535 105557 podlaskie 48933 50839 57856 pomorskie 93700 97713 110252 Êlàskie 171575 189363 222165 Êwi tokrzyskie 51393 52742 56917 warmiƒsko-mazurskie 62062 64429 71845 wielkopolskie 141431 148129 166056 zachodnio-pomorskie 67760 72298 82236 Razem 1521622 1606152 1813051 Dane: Zestawienie w asne na podstawie Prognozy demograficznej 2000-2020, GUS 5/2003 WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU 261
Tabela 3. Przedszkola w Polsce w roku szkolnym 2001/2002 w przekroju wojewódzkim Województwo Liczba przedszkoli Ogó em WieÊ Miasto dolnoêlàskie 524 113 411 kujawsko-pomorskie 327 87 240 lubelskie 343 125 218 lubuskie 228 63 165 ódzkie 514 154 360 ma opolskie 796 401 395 mazowieckie 1036 268 768 opolskie 483 326 157 podkarpackie 430 216 214 podlaskie 171 23 148 pomorskie 424 132 292 Êlàskie 1258 365 893 Êwi tokrzyskie 245 121 124 warmiƒsko-mazurskie 258 63 195 wielkopolski 857 371 486 zachodniopomorskie 281 41 240 nych i niepublicznych) wykazuje znaczne dysproporcje w odniesieniu do struktury przestrzennej dzieci w omawianej grupie wiekowej. W odczuciu spo ecznym zaczyna wr cz narastaç przekonanie, e dost pnoêç przedszkoli dla dzieci poni ej szóstego roku ycia stale ulega pogorszeniu, zw aszcza na wsi. W pe ni ilu- Wykres 3. Dzieci w wieku przedszkolnym w województwie kujawsko-pomorskim w latach 2003 2020 110000-100000 - 90000-80000 - 70000-60000 - 50000-40000 - 30000-20000 - województwa du e miasta struje to zjawisko tabela 3, przedstawiajàc liczb placówek przedszkolnych miejskich i wiejskich w ka dym województwie. Brak dost pu do wczesnej edukacji dzieci m odszych przedstawi na przyk adzie jednego z województw. W województwie kujawsko-pomorskim liczba dzieci w wieku przedszkolnym w 2005 roku b dzie wynosiç prawdopodobnie oko o 85100. Przewiduje si, e ich populacja b dzie wzrastaç przez kolejne lata, a do 2015 roku, i osiàgnie wielkoêç prawie100 tysi cy. Prognozy demograficzne tego województwa w odniesieniu do dzieci w wieku przedszkolnym sà zbli one do Êredniej krajowej. Dlatego te po 2015 roku przewidywany jest kolejny spadek liczby dzieci w tej grupie wiekowej. Prawdopodobny przebieg zmian demograficznych dla województwa kujawsko-pomorskiego prezentuje wykres 3. W wyniku podzia u administracyjnego wyodr bniono w województwie kujawsko-pomor- 262 WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU 5/2003
Tabela 4. Dzieci w wieku przedszkolnym w latach 2005 2020 (wartoêci przybli one) Miasta 2005 2010 2015 2020 Bydgoszcz 13230 14570 17500 16810 Grudziàdz 3540 3840 4560 4340 Toruƒ 7660 8660 10460 10100 W oc awek 4570 4900 5770 5480 skim 23 powiaty, w tym cztery powiaty grodzkie: Bydgoszcz, Toruƒ, Grudziàdz i W oc awek. Wed ug prognozy GUS we wszystkich powiatach grodzkich w latach 2003 2020 populacja dzieci w wieku przedszkolnym powoli zacznie wzrastaç a do 2015 roku, by nast pnie znów ulec zmniejszeniu. Liczbowy obraz omawianego zjawiska przedstawiajà tabele 4 i 5. Szczegó owa analiza zjawiska w przekroju powiatowym pozwala zauwa yç pewne prawi- Tabela 5. Dzieci w wieku przedszkolnym w województwie kujawsko-pomorskim (wielkoêci prawdopodobne) Powiat 2005 2010 2015 2020 aleksandrowski 2300 2400 2610 2640 brodnicki 3300 3290 3510 3460 bydgoski 3980 4190 4640 4870 che miƒski 2350 2445 2670 2690 golubsko-dobrzyƒski 2130 2040 2130 2090 grudziàdzki 1840 1770 1810 1820 inowroc awski 6600 6870 7760 7650 lipnowski 3400 3190 3260 3170 mogileƒski 2060 2090 2240 2260 nakielski 3830 3910 4210 4240 radziejowski 1740 1690 1750 1780 rypiƒski 1970 1940 2050 2010 s poleƒski 1940 1930 2030 1980 Êwiecki 4380 4450 4790 4850 toruƒski 3790 3860 4150 4340 tucholski 2210 2180 2280 2290 wàbrzeski 1600 1590 1690 1670 w oc awski 3720 3620 3820 3940 niƒski 3030 3020 3210 3160 Bydgoszcz 13220 14570 17500 16810 Grudziàdz 3540 3840 4560 4340 Toruƒ 7650 8660 10460 10100 W oc awek 4570 4900 5770 5480 5/2003 WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU 263
3) W roku szkolnym 1999/2000 z instytucjonalnych form opieki przedszkolnej korzysta o jedynie 18% dzieci 3-letnich, 25% dzieci 4-letnich i 34% dzieci 5-letnich. d owoêci wyznaczajàce kierunki przemian demograficznych w odniesieniu do dzieci w wieku od 3 do 6 lat. W pierwszej grupie, w sk ad której wchodzà powiaty: toruƒski, Êwiecki, nakielski, aleksandrowski, bydgoski, che miƒski, mogileƒski, wyraênie zaznacza si poczàtkowo powolny sta y wzrost. W grupie drugiej, liczàcej cztery powiaty: grudziàdzki, radziejowski, tucholski i w oc awski, mo na zaobserwowaç zbli ony kierunek zmian, chocia przesuni ty w czasie. Spadek liczby dzieci w wieku przedszkolnym trwa a do 2010 roku, lecz potem powoli ich liczebnoêç zaczyna wzrastaç. W grupie trzeciej, równej pod wzgl dem liczebnoêci powiatów grupie pierwszej, obejmujàcej powiaty: brodnicki, golubsko- -dobrzyƒski, lipnowski, rypiƒski, s poleƒski, wàbrzeski, niƒski, zmiany przebiegajà w sposób skokowy. Poczàtkowo dostrzegalny jest d ugotrwa y spadek liczby dzieci a do 2010 roku, potem chwilowe wahanie w postaci wzrostu ich liczby w latach 2010 2015, a póêniej kolejny spadek. Natomiast w powiecie inowroc awskim przebieg zmian demograficznych w odniesieniu do dzieci w wieku przedszkolnym przebiega podobnie jak w grupie trzeciej, ale wzrost liczby dzieci rozpoczyna si ju w 2005 roku. Obecna sieç placówek przedszkolnych w województwie kujawsko-pomorskim jest niewystarczajàca dla ju korzystajàcych z niej dzieci poni ej szóstego roku ycia. Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego w latach 2001-2002 funkcjonowa o 327 placówek przedszkolnych, w tym 87 na wsi. Analiza danych dla tych lat wskazuje na brak zaspokojenia potrzeb dotyczàcych wczesnej edukacji, zw aszcza w odniesieniu do dzieci w wieku od trzech do pi ciu lat, zamieszka ych na terenach wiejskich. Ich liczba w 2001 roku wynosi a 31 255 dzieci. Niestety, tylko niewiele z nich, bo zaledwie oko o 2000 dzieci w tej grupie wiekowej, zamieszka- ych na wsi ucz szcza o do przedszkoli 3). Oznacza to, e prawdopodobnie wraz ze wzrostem liczby dzieci po 2005 roku i w latach nast pnych wystàpi dotkliwy brak w dost pno- Êci do placówek wychowania przedszkolnego, a wi c mo liwoêci korzystania z wczesnej edukacji przez dzieci w wieku przedszkolnym w województwie kujawsko-pomorskim. dr KRYSTYNA KAMI SKA Uniwersytet ódzki. Wydzia Nauk o Wychowaniu, Katedra Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej W nast pnym numerze uka à si m.in. nast pujàce artyku y: Miros aw Huszcz Ma gorzata Cichoƒ-Piasecka Jaros aw Bàbka El bieta Mikrut Leszek Mikrut Aldona Górecka yli d ugo i szcz Êliwie... Jak baênie pomagajà w wychowaniu seksualnym dzieci Edukacja integracyjna dzieci pe nosprawnych i niepe nosprawnych Niezwyk e przedszkole w Moskwie Program adaptacyjny dla trzylatków 264 WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU 5/2003