ANALIZA CHEMIZMU WÓD PODZIEMNYCH UTWORÓW MIOCENU W ZAPADLISKU PRZEDKARPACKIM POD K TEM W AŒCIWOŒCI LECZNICZYCH

Anna SOWI D A Joanna JASNOS Katedra Surowców Energetycznych Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanis³awa Staszica Al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków tel. (+48 12) 617-38-43, (+48 12) 617-46-51 ansow@agh.edu.pl, jjasnos@geol.agh.edu.pl Technika Poszukiwañ Geologicznych Geotermia, Zrównowa ony Rozwój nr 1 2/2011 ANALIZA CHEMIZMU WÓD PODZIEMNYCH UTWORÓW MIOCENU W ZAPADLISKU PRZEDKARPACKIM POD K TEM W AŒCIWOŒCI LECZNICZYCH STRESZCZENIE Artyku³ zawiera fragment pracy realizowanej w Katedrze Surowców Energetycznych Akademii Górniczo- -Hutniczej pt: Analiza mo liwoœci zagospodarowania wód geotermalnych Zapadliska Przedkarpackiego do celów balneoterapeutycznych i rekreacyjnych oraz ciep³owniczych finansowanej przez Narodowe Centrum Badañ i Rozwoju. W artykule przedstawiono analizê chemizmu wód podziemnych zakumulowanych w utworach miocenu w obszarze polskiej czêœci Zapadliska Przedkarpackiego. Na podstawie wyników analiz chemicznych wód z utworów miocenu mo na przewidzieæ zakres ich stosowania w balneoterapii i rekreacji. Kryteriami, które wziêto pod uwagê w niniejszej pracy by³y: mineralizacja ogólna i zawartoœæ sk³adników swoistych (I -,H 2 SiO 3,Br - ) oraz typ chemiczny wód wed³ug klasyfikacji Altowskiego- -Szwieca. W pracy pominiêto aspekt termiczny. Opisano stosowane metody weryfikacji danych hydrogeochemicznych, charakterystykê statystyczn¹ analiz oraz oddzia³ywanie wód okreœlonych typów na organizm ludzki. S OWA KLUCZOWE Mineralizacja, wody lecznicze, sk³ad chemiczny wód, sk³adniki swoiste, Zapadlisko Przedkarpackie * * * Recenzowa³ dr Adam Porowski Artyku³ wp³yn¹³ do Redakcji 11.05.2011 r., zaakceptowano do druku 14.06.2011 r. 365

WPROWADZENIE Zapadlisko Przedkarpackie rozci¹gaj¹ce siê na obszarze Polski ma d³ugoœæ oko³o 300 km i szerokoœæ do 100 km. Stanowi czêœæ wielkiego basenu sedymentacyjnego, który rozci¹ga siê wzd³u ³uku karpackiego. Zapadlisko Przedkarpackie jest asymetryczne i wype³nione g³ównie klastycznymi osadami mioceñskimi o gruboœci do 3 km. Pó³nocna granica zapadliska jest erozyjna, po³udniowa zaœ tektoniczna, wyznaczona przez czo³o Karpat zewnêtrznych, które w ca³oœci s¹ p³asko nasuniête na mioceñskie osady zapadliska przedkarpackiego (Oszczypko 2006). Osady miocenu polskiej czêœci zapadliska przedkarpackiego mo na podzieliæ na trzy kompleksy: podewaporatowy, ewaporatowy i nadewaporatowy. Osady podewaporatowe reprezentowane s¹ g³ównie przez i³owce, mu³owce, piaskowce, zlepieñce i brekcje, a tak e utwory wêglanowe formacje z Dêbowca, Trzydnika, Piñczowa, Skawiny, Gdowa. Kompleks ewaporatowy wystêpuje w postaci utworów siarczanowych (gipsy i anhydryty), soli kamiennej i towarzysz¹cych utworów terygenicznych (g³ównie i³ów) formacje z Krzy- anowic, Wieliczki, Radru a. Te ostatnie w Polsce maj¹ bardzo ograniczony zasiêg i tworz¹ je wapienie mikrytowe i peloidowe oraz dolomity. Kompleks nadewaporatowy tworz¹ wapienie, piaski, piaskowce kwarcowe, osady piaszczysto-ilaste formacje z elebska, Grabowca, Chmielnika, Janowa; ilaste z przewarstwieniami mu³ków i piasków formacja z Machowa g³ówny poziom gazonoœny (Jasionowski, Peryt, Czapowski 2004). W obszarze badañ, obejmuj¹cym polsk¹ czêœæ zapadliska przedkarpackiego wystêpuj¹ wody zwyk³e, mineralne, lecznicze i potencjalnie lecznicze, a tak e wody geotermalne w poziomach miocenu, mezozoicznych oraz paloeozoicznych. Niniejszy artyku³ zawiera opis statystyczny wyników analiz chemicznych wód podziemnych z formacji mioceñskich ze szczególnym uwzglêdnieniem tych sk³adników chemicznych wód, które mog¹ nadawaæ wodom w³aœciwoœci lecznicze. Krótko przedstawiono tak e charakterystykê oddzia³ywania wód okreœlonych typów na organizm ludzki w czasie k¹pieli leczniczych i kuracji pitnej. 1. WERYFIKACJA DANYCH HYDROGEOCHEMICZNYCH Analizy chemiczne wód z poziomów miocenu opróbowanych w ponad 580 otworach poszukiwawczych za rop¹ i gazem zlokalizowanych na obszarze badañ (zapadlisko przedkarpackie) pochodz¹ z bazy danych Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa S.A. W celu przedstawienia chemizmu wód podziemnych dokonano weryfikacji analiz sk³adu fizykochemicznego wód poprzez eliminacjê analiz b³êdnych i niewiarygodnych. Kwalifikacja poszczególnych analiz do dalszych obliczeñ odbywa³a siê wieloetapowo. Wyeliminowano analizy, w których istnia³y b³êdy wynikaj¹ce z ró nicy pomiêdzy sum¹ kationów i anionów (wyra on¹ w mval/dm 3 ) w roztworze lub b³êdy analizy obliczone na podstawie porównania suchej pozosta³oœci (w tych analizach, gdzie zosta³a wyznaczona) 366

i mineralizacji obliczonej z bilansu jonowego (z uwzglêdnieniem po³owy oznaczonej iloœci HCO 3 ) a tak e analizy, które wskazywa³y na ma³¹ wiarygodnoœæ lub dok³adnoœæ przeprowadzanych badañ, co przejawia³o siê nienaturalnie wysokimi wartoœciami mineralizacji, stê eniami poszczególnych sk³adników lub nieprawid³owym odczynem ph. Wiele analiz posiada³o dane niekompletne lub wzajemnie siê wykluczaj¹ce, co równie podlega³o weryfikacji. Odrzucono tak e te analizy, dla których obliczenie mineralizacji by³o niemo liwe ze wzglêdu na brak wyznaczonego stê enia wielu spoœród jonów g³ównych (Cl, HCO 3, SO 4 2, Na +,Ca 2+,Mg 2+ ). Po weryfikacji b³êdnych analiz uzyskano 1048 analiz wód zbiornika mioceñskiego wykonanych w latach 1949 2001 w 496 otworach. Rozmieszczenie tych otworów na obszarze zapadliska przedkarpackiego jest bardzo nierównomierne (rys. 1). Zdecydowana wiêkszoœæ otworów, z których pobierano wodê do analiz zlokalizowana jest we wschodniej lub centralnej czêœci analizowanego obszaru. W czêœci zachodniej otwory takie wystêpuj¹ sporadycznie, a znaczna czêœæ obszaru jest nieudokumentowana wynikami analiz wód. Podobna sytuacja wystêpuje w pó³nocnej czêœci zapadliska, gdzie miocen zalega p³ytko i charakteryzuje siê niewielkimi mi¹ szoœciami. Dobrze udokumentowany jest natomiast obszar rozci¹gaj¹cy siê od po³udnika 20 30 na wschód zw³aszcza przy granicy nasuniêcia karpackiego. Wody zakumulowane w utworach miocenu na tym obszarze pobierano do analiz z ró nych g³êbokoœci, co przy znacznych mi¹ szoœciach miocenu w tym rejonie powoduje, e z jednego otworu dostêpnych jest zazwyczaj po kilka analiz wód poziomu mioceñskiego. Stê enia poszczególnych sk³adników wyra one w g/dm 3 przeliczono na mval/dm 3 oraz %mval anionów i kationów i na podstawie klasyfikacji Altowskiego-Szwieca okreœlono typ chemiczny bior¹c pod uwagê jony, których stê enie w bilansie wynosi³o 20±3% mval. Zgodnie z przyjêt¹ klasyfikacj¹ nazwê typu chemicznego wody tworz¹ jony, których stê enia przekraczaj¹ wspomniany próg procentowy mval anionów i kationów (traktowanych oddzielnie). Nazwê wody rozpoczyna jon, którego stê enie w wodzie by³o najwiêksze, niezale nie od tego, czy jest to anion czy kation. Klasyfikacja ta oddaje zamiar przedstawienia przez autorów pracy typów chemicznych wód podziemnych w sposób uproszczony, nadaj¹cy siê do podstawowej analizy statystycznej (rys. 2) oraz zobrazowania rozmieszczenia na badanym obszarze grup poszczególnych typów chemicznych wód (rys. 1). Do grup typów chemicznych wód wybrano typy, które zawieraj¹ te same jony g³ówne bez wzglêdu na ich kolejnoœæ warunkowan¹ stê eniem. 2. ANALIZA STATYSTYCZNA CHEMIZMU WÓD Z FORMACJI MIOCEÑSKICH Wiêkszoœæ wód zakumulowanych w zbiorniku mioceñskim to wody chlorkowe. Najczêœciej wystêpuj¹cy typ chemiczny tych wód zgodnie z przyjêt¹ klasyfikacj¹ to Cl-Na (ponad 76%) b¹dÿ Na-Cl (ponad 17%). ¹cznie wœród 1048 analizowanych prób w 982 próbach stwierdzono wody o typie chemicznym Cl-Na lub Na-Cl. Znacznie rzadziej w utworach miocenu wystêpuj¹ wody Na-Cl-HCO 3 (ok. 3,5%) oraz Cl-Na-Ca (1,24%). Spora- 367

Rys. 1. Mapa wystêpowania typów chemicznych wód z poziomu mioceñskiego wraz z lokalizacj¹ otworów Fig. 1. Map of water chemical types distribution from Miocene aquifer together with wells location 368

Rys. 2. Typy chemiczne wód zbiornika mioceñskiego wed³ug klasyfikacji Altowskiego-Szwieca Fig. 2. Water chemical types of Miocene aquifer according to Altowski-Szwiec classification dycznie mo na spotkaæ wody o typie chemicznym Na-SO 4 -Cl, Na-HCO 3 -Cl, Na-HCO 3, Na-Cl-SO 4 -HCO 3, Na-Cl-SO 4, Na-Cl-HCO 3 -SO 4, Cl-Na-HCO 3, Cl-Na-Mg, Cl-Na-SO 4 -Ca, Cl-Na-SO 4 -Ca-Mg. S¹ to jednak pojedyncze analizy, a ich wystêpowanie w ca³ym analizowanym zbiorze nie przekracza 1% (rys. 2). Wed³ug klasyfikacji Altowskiego-Szwieca na obszarze zapadliska przedkarpackiego napotkano wody reprezentuj¹ce 14 typów chemicznych. Rozmieszczenie grup typów chemicznych przedstawia rysunek 1. Praktycznie na ca³ym analizowanym obszarze wystêpuj¹ wody typu Cl-Na lub Na-Cl, miejscami zaznacza siê obecnoœæ wód typu Cl-HCO 3 -Na lub Cl-Na-Ca. Inne typy wód wystêpuj¹ tylko lokalnie. Analizuj¹c profil pionowy miocenu pod k¹tem wystêpowania ró nych typów chemicznych wód nie zauwa ono zmiennoœci pionowej. W przewa aj¹cej wiêkszoœci wody pobrane z ró nych g³êbokoœci w obrêbie jednego otworu wiertniczego charakteryzowa³y siê tym samym typem chemicznym. Mineralizacja wód poziomu mioceñskiego zmienia siê w bardzo szerokim zakresie od kilku do prawie 270 g/dm 3. Wartoœci mineralizacji przekraczaj¹ce 150 g/dm 3 wystêpuj¹ sporadycznie. W prawie 90% analizowanych próbek wód stwierdzono mineralizacjê poni ej 100 g/dm 3. Ponad 70% analizowanych wód zakumulowanych w utworach miocenu cechuje mineralizacja poni ej 50 g/dm 3. W szerokim zakresie zmienia siê tak e g³êbokoœæ opróbowania poziomów wodonoœnych od kilkudziesiêciu do ponad 3000 metrów (rys. 3). 369

Rys. 3. Zale noœæ mineralizacji wód zbiornika mioceñskiego od g³êbokoœci ich wystêpowania Fig. 3. Correlation between TDS of water from Miocene aquifer and depth Rys. 4. Iloœæ próbek z oznaczeniami poszczególnych jonów Fig. 4. Number of samples with indications of individual ions W wodach poziomu mioceñskiego na obszarze zapadliska przedkarpackiego stwierdzono wystêpowanie sk³adników istotnych pod k¹tem leczniczego zastosowania tych wód (rys. 4). W 970 próbkach zaobserwowano wystêpowanie jodków w iloœciach od prawie 0,1 do ponad 400 mg/ dm 3. Œrednie stê enie jonów jodu dla analizowanych próbek wynios³o 21,55 mg/dm 3 (rys. 5).Wystêpowanie bromków stwierdzono w 589 próbkach wód pobranych z poziomu mioceñskiego. Maksymalne stê enie bromków wynosi ponad 2200 mg/dm 3, podczas gdy 370

Rys. 5. Zmiennoœæ stê enia jodków (I ) w wodach poziomu mioceñskiego Fig. 5. Variation of iodides (I ) in water from Miocene aquifer wartoœæ minimalna oscyluje w okolicach 1 mg/dm 3. Œrednia dla wszystkich prób wynios³a ponad 80 mg/dm 3 (rys. 6). W 644 próbkach stê enie kwasu metakrzemowego H 2 SiO 3 wynosi³a od 0,1027 do 853,27 mg/dm 3 (œrednia 40,1135 mg/dm 3 ), przy czym zdecydowanie w wiêkszoœci analiz wód stê enie to nie przekracza³o 200 mg/dm 3. Rys. 6. Zmiennoœæ stê enia bromków (Br ) w wodach poziomu mioceñskiego Fig. 6. Variation of bromides (Br ) in water from Miocene aquifer 371

Rys. 7. Zmiennoœæ stê enia kwasu metakrzemowego (H 2 SiO 3 ) w wodach poziomu mioceñskiego Fig. 7. Variation of metasilic acid (H 2 SiO 3 ) in water from Miocene aquifer 3. PRZEWIDYWANE W AŒCIWOŒCI LECZNICZE WÓD FORMACJI MIOCEÑSKICH Lecznicze dzia³anie wód mo e byæ warunkowane sam¹ podwy szon¹ mineralizacj¹ wód lub zawartoœci¹ tak zwanych sk³adników swoistych (specyficznych), które wystêpuj¹c w wodach w stê eniach wy szych ni okreœlony doœwiadczalnie dla ka dego z osobna próg farmakodynamiczny nadaj¹ im w³aœciwoœci terapeutyczne. Jednak wysoka mineralizacja wód nie mo e staæ siê jedynym wyznacznikiem ich przydatnoœci balneologicznej, tym bardziej, e mineralizacja maksymalna wód dopuszczalnych do k¹pieli leczniczych wynosi 60 g/dm 3 (Kochañski 2008; Ponikowska, Ferson 2009), a do k¹pieli rekreacyjnych i rekreacyjno-leczniczych 40 g/dm 3 (Paczyñski, P³ochniewski 1996). Dopuszcza siê jednak mieszanie z wodami s³odkimi w celu rozcieñczenia, gdy mineralizacja jest zbyt wysoka. Z drugiej jednak strony im wy sza mineralizacja tym wy sze stê enia niektórych po ¹danych sk³adników, mo liwych do odzyskania z wód na cele przemys³owe (np. sole lecznicze i kosmetyczne, jod, brom, kwas borowy). W Rozporz¹dzeniu Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 roku (Dz.U. z 2006 nr 32 poz. 220) w sprawie z³ó wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz z³ó innych kopalin leczniczych, a tak e zaliczenia kopalin pospolitych z okreœlonych z³ó lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych, wymienione s¹ sk³adniki swoiste oraz okreœlony dla nich wspó³czynnik farmakodynamiczny. Nie wystarczy jednak stwierdzenie w sk³adzie wód wystêpowania sk³adników swoistych czy podwy szonej mineralizacji, by wody takie mog³y zostaæ uznane za lecznicze i stosowane 372

w balneoterapii. Konieczne jest potwierdzenie sta³oœci ich sk³adu chemicznego (w ramach naturalnych wahañ), czystoœci bakteriologicznej, udowodnienie ich terapeutycznych w³aœciwoœci na podstawie badañ klinicznych. Gdy wody spe³ni¹ te kryteria, mog¹ zostaæ zaliczone do leczniczych na podstawie ww Rozporz¹dzenia Rady Ministrów. Spoœród sk³adników swoistych nadaj¹cych wodom w³aœciwoœci terapeutyczne, w wodach formacji mioceñskiej stwierdzono wystêpowanie jodków (I ) oraz krzemionki (H 2 SiO 3 ) w iloœciach pozwalaj¹cych na ich stosowanie w lecznictwie. Analizy sk³adu chemicznego wykaza³y równie wystêpowanie bromków (Br ), które obecnie (od 2006 roku) nie s¹ zaliczane do sk³adników swoistych (we wspomnianym rozporz¹dzeniu z dnia 14 lutego 2006 roku). Ich obecnoœæ w wodach poziomu mioceñskiego zosta³a opisana z uwagi na fakt, e jeszcze do niedawna by³y uwa ane za sk³adnik o znaczeniu terapeutycznym. Podkreœliæ nale y, e w zbiorze omawianych analiz chemicznych wód nie zosta³y okreœlone stê enia innych sk³adników o znaczeniu balneoterapeutycznym, jak: fluorki, elazo, siarczki oraz gazy: siarkowodór, dwutlenek wêgla, radon. Nie mo na zatem wykluczyæ ich obecnoœci w wodach formacji mioceñskiej. Zdecydowanie najpowszechniej wystêpuj¹cymi typami chemicznymi wód z formacji mioceñskich s¹ wody chlorkowo-sodowe, które maj¹ szerokie zastosowanie w lecznictwie. S¹ stosowane na obszarze zapadliska przedkarpackiego i pó³nocnej czêœci Karpat zewnêtrznych w uzdrowiskach Busko Zdrój (wapienie i margle jury), Solec Zdrój (margle senonu, turonu, piaskowce cenomanu i utwory jury górnej), Gocza³kowice Zdrój (piaskowce karbonu produktywnego) i Ustroñ (wapienie i dolomity dewonu). K¹piele solankowe (woda zawiera powy ej 15 g/dm 3 chlorku sodu Ponikowska, Ferson 2009) s¹ naj³agodniejszymi k¹pielami mineralnymi. Po nich wystêpuje umiarkowane dzia³anie ogólne w postaci poprawy regulacji kr¹ enia krwi i normalizacji ciœnienia têtniczego. Przemiana materii zostaje pobudzona, wzrasta ogólna odpornoœæ. Wody te maj¹ dzia³anie przeciwbólowe i rozluÿniaj¹ce na uk³ad miêœniowy, obni aj¹ pobudliwoœæ (Kochañski 2008). Z grupy wód siarczanowych, które dziel¹ siê na siarczkowo-siarkowodorowe i siarczanowe, te pierwsze maj¹ znacznie szersze zastosowanie w balneoterapii ze wzglêdu na zawartoœæ siarki na ni szych stopniach utlenienia zw³aszcza II która jest najbardziej czynna biologicznie (Kochañski 2002; Kochañski 2008). Natomiast wody siarczanowe zawieraj¹ w swym sk³adzie wiêcej siarki ogólnej, ale na wy szych stopniach utlenienia. Ich wystêpowanie w utworach miocenu zapadliska przedkarpackiego ograniczone jest do kilku lokalizacji (rys. 1). Natomiast wystêpowanie wód siarczkowo-siarkowodorowych znane jest z uzdrowisk: Busko Zdrój (margle i piaskowców kredy), Solec Zdrój (margle senonu, turonu, piaskowce cenomanu i utwory jury górnej), Horyniec Zdrój (piaski i piaskowce mioceñskie), Swoszowice (margle i ³upki mioceñskie z gipsami i anhydrytami). Zarówno wody chlorkowo-sodowe jak i wody siarczkowo-siarkowodorowe i siarczanowe s¹ stosowane od lat w zabiegach k¹pielowych ca³kowitych lub czêœciowych w wannach (w ró nych temperaturach), do inhalacji i p³ukañ, w kuracji pitnej, sztucznych k¹pielach solankowych z zastosowaniem soli leczniczych (np. sole Na-Cl, jodkowo-bromkowe). Dzia- ³anie wód podczas k¹pieli leczniczych czêsto jest wspomagane dodatkowym czynnikiem 373

fizycznym w postaci temperatury (20 42 o C wg Ponikowskiej (1996)) dlatego wody s¹ podgrzewane lub jak w przypadku wód geotermalnych wykorzystuje siê ich naturalne ciep³o. Tymczasem wody swoiste jodkowe, bromkowe maj¹ wiêksze zastosowanie w kuracji pitnej (Kochañski 2008). Wody jodkowe s¹ stosowane w krenoterapii wspomagaj¹co w niektórych chorobach uk³adu trawiennego i oddechowego, w chorobach zwyrodnieniowych narz¹du ruchu i chorobie nadciœnieniowej poniewa wykazuj¹ tendencjê do zatrzymywania wody w tkankach i maj¹ dzia³anie rozluÿniaj¹ce œluz. Wody zawieraj¹ce bromki najczêœciej s¹ wodami chlorkowo-sodowymi i zawieraj¹ te jodki. Dlatego oba te jony maj¹ dzia³anie wzajemnie uzupe³niaj¹ce siê (Kochañski 2008). W granicach obszaru badañ wody jodkowe i bromkowe wystêpuj¹ we wszystkich wymienionych do tej pory uzdrowiskach za wyj¹tkiem Swoszowic i Horyñca, gdzie wody siarczkowe s¹ zwi¹zane z formacjami miocenu. Czêsto z wysokozmineralizowanych wód solanek chlorkowo-sodowych otrzymuje siê sole jodkowo-bromkowe, przyk³adowo do celów kosmetyczno-leczniczych jak to ma miejsce w Dêbowcu i Zab³ociu (wody z piaskowców miocenu). Wiedza na temat biochemicznych w³aœciwoœci krzemu przy stosowaniu w balneoterapii jest niewystarczaj¹ca, dlatego trudno znaleÿæ informacje na temat leczniczego oddzia³ywania krzemionki na organizm ludzki. Niepodwa alny jest fakt, e krzem decyduje o przebiegu mineralizacji koœci i utwardzaniu tkanek ³¹cznych. Odgrywa te czêœciow¹ rolê w budowie struktury w³osów i skóry (Kabata-Pendias, Pendias 1993). PODSUMOWANIE Reasumuj¹c nale y stwierdziæ, e analizowane przez autorów wyniki analiz chemicznych wód z poziomów mioceñskich nawet przy ich du ej iloœci s¹ jedynie informacjami punktowymi w skali ca³ego obszaru badañ. Na niekompletnoœæ obrazu wp³ywa równie fakt, e w zbiorze analiz chemicznych w wielu opróbowaniach nie wyznaczono stê enia jonów oraz gazów, których zawartoœæ znacz¹co mog³aby zmieniæ obraz chemizmu wód (np. Fe 2+,F, CO 2,H 2 S) oraz podkreœliæ lub nadaæ niektórym z nich w³aœciwoœci terapeutyczne. Praca prezentuje chemizm jedynie tych wód, które nawiercono otworami zlokalizowanymi we wschodniej i œrodkowej czêœci zapadliska przekarpackiego. Brak w opisywanym zbiorze danych z pó³nocnych oraz zachodnich czêœci obszaru. Niemniej jednak na podstawie zgromadzonych danych mo na wysnuæ nastêpuj¹ce wnioski: 1) Mineralizacja wód podziemnych w zbiornikach mioceñskich waha siê w szerokich granicach (od ~1,3 g/dm 3 do ~270 g/dm 3 ) nawet w p³ytszych poziomach (do 1000 m). Przewa aj¹ca jednak iloœæ analiz wykaza³a wielkoœæ mineralizacji nie wy szej ni 100 g/dm 3 do 3000 m p.p.t. 2) Zdecydowanie dominuj¹ wody typu Cl-Na i Na-Cl charakterystyczne dla solanek, ale równie powszechne w wodach ni ej zmineralizowanych (< 35 g/dm 3 ). Inne typy chemiczne zwi¹zane s¹ z wodami o ni szych mineralizacjach nie zaliczanych do solanek. 374

3) Stê enia jodków w du ej iloœci przypadków wynosz¹ do 50 mg/dm 3, natomiast bromków do 250 mg/dm 3. W pojedynczych sytuacjach siêgaj¹ w przypadku jodków powy ej 150 mg/dm 3, zaœ w przypadku bromków nawet powy ej 500 mg/dm 3. Wysokie zawartoœci obu tych sk³adników w omawianych wodach sugeruj¹ mo liwoœæ wykorzystywania ich do celów leczniczych i do produkcji soli kosmetycznych i leczniczych. 4) Stê enia kwasu metakrzemowego osi¹gaj¹ce w wiêkszoœci przypadków wartoœci do 100 mg/dm 3 wskazuj¹ na wody zawieraj¹ce ten sk³adnik jako wody o w³aœciwoœciach potencjalnie leczniczych. 5) Proponowane sposoby zagospodarowania wód z poziomów mioceñskich na obszarze zapadliska przedkarpackiego to: rekreacja i lecznictwo przy ni szych wartoœciach mineralizacji ogólnej wód (podanych w tekœcie niniejszej pracy), ewentualnie przy dopuszczonej mo liwoœci rozcieñczania wodami s³odkimi, przemys³owa produkcja soli leczniczych i kosmetycznych. Dodatkowym czynnikiem poszerzaj¹cym mo liwoœci i op³acalnoœæ zagospodarowania opisywanych wód mog³aby byæ podwy szona temperatura, jednak e aspekt termiczny wód zosta³ w niniejszej pracy pominiêty. Praca wykonana w ramach projektu rozwojowego w³asnego nr 0474/R/T02/2009/06 realizowanego przez Akademiê Górniczo-Hutnicz¹ w latach 2009 2012 pt: Analiza mo liwoœci zagospodarowania wód geotermalnych Zapadliska Przedkarpackiego do celów balneoterapeutycznych i rekreacyjnych oraz ciep³owniczych finansowanego przez Narodowe Centrum Badañ i Rozwoju, nr umowy: N R09 0003 06/2009. LITERATURA KABATA-PENDIAS A., PENDIAS H., 1993, 1999 Biogeochemia pierwiastków œladowych. PWN, Warszawa. KOCHAÑSKI J.W., 2002 Balneologia i hydroterapia. Wyd. AWF, Wroc³aw. KOCHAÑSKI J.W., 2008 Lecznictwo uzdrowiskowe. Wy sza Szko³a Fizjoterapii z siedzib¹ we Wroc³awiu. Wroc³aw. OSZCZYPKO N., 2006 Powstanie i rozwój polskiej czêœci zapadliska przedkarpackiego. Przeg. Geol. vol. 54, nr 5. PACZYÑSKI B., P OCHNIEWSKI Z., 1996 Wody mineralne i lecznicze Polski. PIG, Warszawa. JASIONOWSKI M., PERYT T.M., CZAPOWSKI G., 2004 Zapadlisko przedkarpackie. Podstawy stratygrafii. Miocen. [W:] Peryt T.M., Piwocki M. (red.), 2004 Budowa geologiczna Polski. Tom I. Stratygrafia. Czêœæ 3a. Kenozoik, paleogen, neogen. Pañstwowy Instytut Geologiczny i Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa PONIKOWSKA I., 1996 Lecznictwo uzdrowiskowe. Poradnik dla chorych. Branta, Bydgoszcz. PONIKOWSKA I., FERSON D., 2009 Nowoczesna medycyna uzdrowiskowa. Medi Press, Warszawa. Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie z³ó wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz z³ó innych kopalin leczniczych, a tak e zaliczenia kopalin pospolitych z okreœlonych z³ó lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych. Dz.U. z 2006 nr 32 poz. 220. 375

THE ANALYSIS OF CHEMICAL COMPOSITION OF GROUNDWATERS FROM MIOCENE FORMATIONS IN THE CARPATHIANS FOREDEEP FROM THE POINT OF VIEW THERAPEUTICAL PROPERTIES ABSTRACT The paper contains a part of the work done at the Department of Fossil Fuels AGH University of Science and Technology which concerns the analysis of the possibilities of geothermal water development in the Carpathian Foredeep for balneology, recreation and heating purposes funded by The National Centre for Research and Development (NCBiR). The paper presents an analysis of groundwater chemistry accumulated in Miocene in the Polish part of Carpathian Foredeep. Basing on the results of chemical analyses of waters from Miocene formations it is possible to predict the range of their use in balneotherapy and recreation. Criteria, taken into account in this work were: the TDS, content of specific elements (I,H 2 SiO 3 ), bromine (Br ) and chemical type of waters according to Altowski-Szwiec classification. In this work the thermal aspect is omitted. Applied methods of verification of hydrogeochemical data was described as well as statistical characterization of analyses and interaction of particular types of waters on human body. KEY WORDS TDS, curative water, chemical composition of waters, specific elements, Carpathian Foredeep