Magisterská diplomová práce

Masarykova univerzita Filozofická fakulta Ústav slavistiky Magisterská diplomová práce 2008 Kateřina Kúdeľková

Masarykova univerzita Filozofická fakulta Ústav slavistiky Polský jazyk a literatura Kateřina Kúdeľková Jednostki frazeologiczne w czasopismach dla dzieci i młodzieŝy o tematyce biblijnej i mitologicznej Magisterská diplomová práce Vedoucí práce: Mgr. Roman Madecki, Ph. D. 2008

Prohlašuji, že jsem diplomovou práci vypracovala samostatně s využitím uvedených pramenů a literatury... 3

Podziękowania Chciałabym serdecznie podziękować Panu mgr Romanowi Madeckiemu, Ph. D. za konsultacje i udzielanie cennych rad podczas pisania pracy magisterskiej. Składam również podziękowania rodzicom, którzy wspierali mnie podczas studiów. 4

Spis treści: Wprowadzenie... 6 1 Związki frazeologiczne zagadnienia ogólne... 10 1.1 Znaczenie związku frazeologicznego... 10 1.2 Klasyfikacja frazeologizmów... 15 1.3 Źródła frazeologii polskiej... 24 2 Biblia jako źródło frazeologizmów... 31 2.1 Polskie tłumaczenia Biblii... 37 2.2 Biblia w literaturze polskiej... 40 2.3 Związki frazeologiczne biblijne... 44 3 Mitologia jako źródło frazeologizmów... 50 3.1 Czym jest mit?... 50 3.2 Mitologia grecka Jana Parandowskiego... 59 3.3 Mitologia nie tylko w literaturze polskiej... 62 3.4 Związki frazeologiczne z mitologii... 64 4 Związki frazeologiczne z tematyką biblijną i mitologiczną w czasopismach dla dzieci i młodzieŝy... 67 4.1 Frazeologizmy z tematyką biblijną występujące w czasopismach dla dzieci i młodzieŝy... 69 4.2 Frazeologizmy z tematyką mitologiczną występujące w czasopismach dla dzieci i młodzieŝy... 98 Zakończenie... 113 Resumé... 118 Załącznik... 122 Bibliografia... 124 5

Wprowadzenie Celem mojej pracy jest zbadanie tego, jakie polskie frazeologizmy o tematyce biblijnej i mitologicznej są w dzisiejszych czasach używane w czasopismach dla dzieci i młodzieży. W codziennej rozmowie używamy setek wyrażeń i zwrotów charakterystycznych dla danego języka. Te wyrażenia i zwroty tworzą frazeologię języka i dla każdego uczącego się języka obcego człowieka stanowią prawdziwą zagadkę. Frazeologizmy są bardzo częstym zjawiskiem w językach, nie tylko w językach słowiańskich, choć tutaj, jak można zauważyć, są najczęściej używane. Są częstym przedmiotem badań, toteż istnieje sporo prac takich językoznawców, jakimi są: S. Skorupka 1, A. M. Lewicki 2, S. Bąba 3, P. Müldner-Nieckowski i inni, którzy zajmują się tą właśnie problematyką. Frazeologia jest względnie młodą dziedziną językoznawczą, więc występują w niej liczne niedociągnięcia, jak na przykład: brak jedności w rozważaniach poszczególnych badaczy, czy też niezgodność w określeniu podstawowych pojęć frazeologicznych. Zanim zajmę się samą problematyką frazeologizmów występujących w czasopismach dla dzieci i młodzieży, spróbuję przybliżyć problematykę frazeologii, omówię podstawowe zjawiska frazeologiczne, ich rozwój i znaczenie w języku. Nie ulega wątpliwości, że język polski może się chwalić obfitością związków frazeologicznych. Frazeologizmy są podobnie jak wyrazy składnikami wypowiedzeń i tekstów. Nie podlegają one żadnym regułom gramatycznym. Frazeologizmem albo też związkiem frazeologicznym nazywamy utrwalone społecznie połączenie co najmniej dwóch wyrazów, którego znaczenie nie wynika ze znaczeń składników. Niektórych używamy w codziennej komunikacji, bez konieczności wyjaśniania ich znaczenia. Te utarte połączenia wyrazowe są utrwalone przez zwyczaj językowy. Istotny jest fakt, że zrozumienie związków frazeologicznych nie wynika bezpośrednio z rozumienia treści ich składników. Znaczenie całego frazeologizmu nie jest sumą znaczeń wszystkich wyrazów wchodzących w jego skład. Znaczenia każdego związku frazeologicznego trzeba się nauczyć. Autentyczny język wymaga oprócz znajomości 1 Skorupka, S.: Frazeologia a stylistyka, Poradnik językowy, Warszawa 1960. 2 Lewicki, A. M.: Studia z teorii frazeologii, Łask 2003. 3 Bąba, S.: Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny, Poznań 1989. Bąba, S.: Twardy orzech do zgryzienia, czyli o poprawności frazeologicznej, Poznań 1986. 6

słownictwa i umiejętności posługiwania się w praktyce komunikacyjnej regułami gramatycznymi także znajomości frazeologizmów, gdyż stanowią one istotną część składową języka (zwłaszcza w sytuacjach nieformalnych). Jak mówi Elżbieta Rybicka, są kolorową częścią języka i wprowadzają swobodną i nieformalną atmosferę. 4 Znaczenia związków frazeologicznych są niejednoznaczne, co pozwala nam operować nimi w wielu kontekstach. W polskiej literaturze naukowej frazeologia jest ciągle stosunkowo słabo opracowana, co odnosi się tak do terminologii, podstaw teoretycznych, jak i naszej wiedzy o frazeologizmach w języku ogólnopolskim. Największe osiągnięcia na tym polu łączą się dotychczas z nazwiskiem S. Skorupki (1906-88), autora wielu prac z tej dziedziny, w tym między innymi dwutomowego Słownika frazeologicznego języka polskiego, zawierającego ok. 80 tys. haseł gniazdowych (w nich ponad 200 tys. jednostek), adresowanego do literatów, dziennikarzy, tłumaczy, nauczycieli Sformułował on także zastosowane w tym słowniku dwie klasyfikacje jednostek frazeologicznych, mianowicie formalną i semantyczną. Dopiero ostatnie lata przynoszą w dziedzinie frazeologii sporo nowego. Można to udokumentować licznymi pracami ogólnoteoretycznymi autorstwa D. Buttler, E. Kozarzewskiej i A. M. Lewickiego. Również trzeba wspomnieć nazwisko Piotra Müldnera-Nieckowskiego, który także przyczynił się do badań nad polskimi frazeologizmami i jest autorem najnowszego i największego dotychczas słownika frazeologicznego języka polskiego. 5 Wszechstronniej po 1945 r. tę sferę języka przebadali językoznawcy radzieccy, którzy jednak nie stworzyli jeszcze dużego słownika frazeologicznego języka rosyjskiego czy słowników przekładowych. Oni też w ostatnich latach intensywniej badają frazeologię dialektalną, prace te jednak pozostają przeważnie na etapie zbierackim, choć ogólna praca W. M. Mokijenki (Słowiańska frazeologia, Moskwa 1980) dowodzi ogromnego zainteresowania tą frazeologią. Przybliżę klasyfikacje jednostek frazeologicznych, oparte na trzech różnych ujęciach jednostki frazeologicznej i jej właściwości. Chodzi o klasyfikację typologiczną A. M. Lewickiego z podziałem na pięć typów składniowych frazeologizmów i dwa typy funkcjonowania ich znaczeń, klasyfikację funkcjonalną P. Müldnera-Nieckowskiego z podziałem na trzy typy mechanizmu tworzenia się związków frazeologicznych i trzecią, zwaną klasyczną, choć nieco przestarzałą, S. Skorupki z podziałem na trzy 4 Rybicka, E.: Nie taki diabeł straszny Podręcznik frazeologii dla obcokrajowców, Kraków 1994, s. 12. 5 Müldner-Nieckowski, P.: Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 2003. 7

typy budowy frazeologizmów i trzy stopnie łączliwości wyrazów. W polskich opracowaniach jest przyjmowana właśnie klasyfikacja Stanisława Skorupki, więc ją bliżej omówię. Zajrzę również do źródeł, z których frazeologia czerpie, i przytoczę kilka przykładów. Frazeologizmy języka polskiego mogą się wywodzić z Biblii, mitologii, historii, literatury, ludowych przysłów, z języka potocznego. Oto kilka powszechnie znanych i często używanych struktur frazeologicznych: zakazany owoc (Biblia) coś zakazanego, zabronionego, sięgnięcie po to jest miłe, ale grożą poważne konsekwencje, Hiobowe wieści (Biblia) złe, tragiczne wieści, które najczęściej dotyczą osoby informowanej, Salomonowa mądrość (Biblia) jest to bardzo bogata wiedza z różnych dziedzin, pięta Achillesa (mitologia) słaba strona, czuły punkt, pocałunek Judasza (Biblia) oznacza w przenośni fałszywą, obłudną uprzejmość, czułość. W następnym punkcie zajmę się frazeologizmami biblijnymi i mitologicznymi. Chodzi o związki frazeologiczne mające swoje korzenie w Biblii i mitologii. Opiszę również Biblię i mitologię jako źródła frazeologizmów. Biblia jest Świętą Księgą zbiorem prawd objawionych i przykazań, które uczą, jak żyć. Jest najważniejszą księgą mądrości. Ukazuje ona plan Boga w stosunku do świata. Jednak nie oznacza to, że wszystko, co przedstawia Biblia, jest zawsze budujące i godne naśladowania. Biblia opisuje bowiem również kłamstwa, okrucieństwa i zbrodnie. Była największym autorytetem w sprawach wiary i moralności. Stała się źródłem motywów dla pokoleń rzeźbiarzy, malarzy, pisarzy i kompozytorów. Jest skarbnicą wzorców osobowych i postaw, anegdot, fabuł, wątków i motywów, symboli i alegorii, frazeologii i stylistyki. W końcu, w części praktycznej pracy, zajmę się badaniem związków frazeologicznych, którymi posługują się autorzy czasopism dla dzieci i młodzieży. Przegląd rozpocznę od analizy związków frazeologicznych w języku polskim, mających źródło w mitologii i Biblii, według 3 klasyfikacji A. M. Lewickiego, P. Müldnera-Nieckowskiego i S. Skorupki. Później podam czeskie, angielskie i niemieckie ekwiwalenty fazeologizmów wyszukanychw poniżej wypisanych czasopismach, o ile były one dostępne w zgromadzonych przeze mnie materiałach. Moje badania mają również określić stosunek dzieci i młodzieży do frazeologii 8

biblijnej i mitologicznej, ich znajomość tych właśnie frazeologizmów i umiejętność posługiwania się nimi. Podstawowymi źródłami, z których czerpałam, były prace językoznawcze takich badaczy, jak S. Skorupka, P. Müldner-Nieckowski, A. M. Lewicki, S. Bąba, B. Rejakowa, M. Basaj, D. Rytel. Użyłam słowników frazeologicznych, lingwistycznych, encyklopedii i miałam do dyspozycji czasopisma dla dzieci: Płomyczek, Jutrzenka, Kumpel, Świerszczyk, i dla młodzieży: Perspektywy, Ogniwo, Popcorn, Bravo, Victor i Cogito. 9

1 Związki frazeologiczne zagadnienia ogólne 1.1 Znaczenie związku frazeologicznego Zanim zajmę się omawianiem problematyki związku frazeologicznego, powinnam wytłumaczyć termin frazeologia. Pojęcie frazeologia pochodzi z języka greckiego. 6 Stanowi ona jeden z najbardziej specyficznych działów każdego języka. Każdy, kto chce dobrze opanować język ojczysty (dotyczy to także znajomości języków obcych), powinien się wykazywać dobrą znajomością frazeologii danej mowy. Frazeologia jako dziedzina leksykologii ma dosyć krótką historię. Jej badania zapoczątkowane przez Charlesa Bally ego rozpoczęły się dopiero po drugiej wojnie światowej i zajmowano się nią zwłaszcza w Związku Radzieckim. W Polsce zainteresowanie frazeologią wzrosło dopiero w siedemdziesiątych latach XX wieku. 7 Nie znaczy to jednak, że frazeologia nie miała miejsca już wcześniej. Termin frazeologia bowiem po raz pierwszy pojawił się już w XVI wieku w tytule słownika greko-łacińskiego M. Neandra. W języku polskim zajmuje się frazeologią sporo badaczy, którzy przyczynili się do rozwoju tej dziedziny. Należałoby wymienić takich autorów, jak S. Skorupka, A. M. Lewicki, S. Bąba, M. Basaj, E. Kozarzewska, D. Rytel czy W. Chlebda. Jak wiadomo, frazeologia jest nauką stosunkowo młodą, więc w opracowaniach językoznawczych istnieją pewne rozbieżności terminologiczne i w wielu zagadnieniach nie panuje jednomyślność. Jest to spowodowane tym, że do tej pory nie określono granic frazeologii. Dotyczy to także definicji jednostki frazeologicznej. W dzisiejszych czasach ma termin frazeologia w językoznawstwie dwa znaczenia. Nazywamy tak dział językoznawstwa, którego przedmiotem jest badanie wyrażeń i zwrotów występujących w danym języku lub charakterystycznych dla danego języka. Jest to także zasób wyrażeń i zwrotów właściwych danemu 6 Znaczenie frazeologii: gr phrásis = mówienie + lógos = słowo, nauka. 7 Zob.: Basaj, M., Rytel, D. (red.): Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej I, Słowo wstępne, Wrocław 1982. s. 7. 10

językowi 8, np. językowi polskiemu. W języku potocznym termin ten bywa używany dla pogardliwego, ironicznego określenia ozdobnych wyrażeń i zwrotów nie mających głębszej treści lub pokrycia w rzeczywistości. 9 Potocznie powiedziane, są to wyrażenia i zwroty bez głębszej myśli i treści. Są to związki wyrazowe mające w danym języku stałe zastosowanie jako utarty zwrot (np. wystawny obiad, pyszne ciastka, zdolny leń, pić na umór, świetna zabawa). Jak mówi Encyklopedia szkolna, frazeologizmy są powstałymi na gruncie danego języka przenośniami, które weszły do powszechnego użycia i w wyniku częstego powtarzania, nieraz przekazywane z pokolenia na pokolenie, stały się samodzielnymi jednostkami słownictwa, zwykle o charakterze idiomatycznym 10 (idiom związek wyrazowy właściwy tylko danemu językowi, którego nie można przetłumaczaczyć dosłownie na inny język 11 ). Można tu też wspomnieć pojęcie frazeologizacja. Chodzi o łączenie się wyrazów w związki frazeologiczne, powstawanie związków frazeologicznych z luźnych połączeń wyrazowych (np. zboża ciągnęły się, zboża rozpościerały się). 12 Ponieważ frazeologizmy funkcjonują w języku na bardzo podobnych zasadach jak pojedyncze wyrazy słownikowe, powinny być zasadniczo rejestrowane w słownikach jako odrębne hasła. Dzieje się tak coraz częściej, np. w Słowniku mitów i tradycji kultury W. Kopalińskiego 13 czy Słowniku współczesnego języka polskiego pod redakcją B. Dunaja. 14 Związek frazeologiczny to określenie może się nam wydawać bardzo skomplikowane i niezrozumiałe. Spróbuję więc przytoczyć tu kilka przykładów i zaraz będzie się wydawało, że nie taki diabeł straszny, jak go malują... Pięta Achillesa Na pewno często używany zwrot. Każdy człowiek ma jakąś słabą stronę, wrażliwy punkt. Nikt z nas nie jest doskonałym osobnikiem. Geneza tego wypowiedzenia wiąże się z historią o Achillesowi. Najdzielniejszy bohater wojny trojańskiej był synem Peleusa i Tetydy nimfy morskiej. Matka, chcąc ustrzec syna przed śmiercią, zanurzyła jego ciało w wodzie Styksu. Dzięki 8 Lotko, E.: Slovník lingvistických termínů pro filology, Olomouc 1998, tłumaczenie własne. 9 Malczewski, J.: Słownik szkolny. Nauka o języku, Warszawa 1990. 10 Literatura. Wiedza o kulturze. Encyklopedia szkolna WsiP, Warszawa 2006, s. 198. 11 Kopaliński, W.: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1994, s. 221. 12 Nauka o języku, Warszawa 1990, s. 51. 13 Kopaliński, W.: Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2003. 14 Dunaj, B.(red.): Słownik współczesnego języka polskiego, Warszawa 1996. 11

temu ciało jego (prócz pięty, za którą trzymała go matka podczas kąpieli) stało się odporne na wszelkie ciosy. Jak wiadomo, Achilles zginął trafiony przez Parysa w ten właśnie czuły punkt w nieobmytą piętę. 15 Paniczny strach To strach budzący w nas panikę, lęk, popłoch, przerażenie. Wyraz panika pochodzi od imienia prastarego boga arkadyjskiego z czasów, kiedy bogowie posiadali jeszcze więcej cech zwierzęcych niż ludzkich. Pan to mitologiczny bożek lasów i łąk, mający postać fauna półczłowieka, półkozła. Był dziwacznym stworzeniem miał wygląd człowieka o kozich nogach, uszach i rogach. Opiekował się kozami i owcami, był bogiem pasterzy i myśliwych. Z reguły był łagodny, ale czasem potrafił budzić lęk i strach poprzez nagłe, przeraźliwe krzyki, kiedy wszyscy spali, zwłaszcza gdy nadchodziła pora sjesty, która jest zwyczajową porą południowego odpoczynku w strefie śródziemnomorskiej. Wówczas ludzie zrywali się ze snu przerażeni wrzaskiem. 16 Syzyfowa praca Praca wymagająca ustawicznego i często bezskutecznego wysiłku. Syzyf, założyciel i król miasta Eryfy, słynący ze sprytu, został ukarany przez bogów za swe zuchwałe sprawki. Zdradził bowiem bogu Azopowi, że Zeus porwał mu córkę Eginę, a gdy Zeus kazał Hadesowi sprowadzić Syzyfa w kajdanach za zdradę boskich tajemnic, Syzyf zakuł Hadesa w kajdany i uwięził go. W związku z tym nikt w świecie śmiertelników nie mógł umrzeć. Dopiero Ares uwolnił boga podziemi i tym przywrócił ład na Ziemi. Gdy Syzyf odchodził, nakazał żonie, by nie pochowała jego zwłok. Przybywszy do pałacu Hadesa, poprosił jego żonę Persefonę, by mu pozwoliła wrócić na trzy dni na Ziemię, by mógł ukarać tych, którzy zaniedbali mu oddania ostatniej przysługi. Uzyskawszy zgodę, wrócił do domu i żył sobie spokojnie dalej. W końcu Hermes, posłannik bogów, sprowadził go siłą w krainę cieni. Od tej pory miał za zadanie pchać ogromny głaz pod górę, a kiedy był już na szczycie, głaz spadał w dół, a Syzyf od nowa musiał 15 Parandowski, J.: Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań 1989, s. 184. 16 Tamże: s. 93. 12

toczyć go pod górę. Czynność tę powtarzał nieustannie, bo za każdym razem głaz staczał się z góry. 17 Wzrok bazyliszka Tak określane jest spojrzenie zabójcze, nieżyczliwe i nienawistne. Bazyliszek to stworzenie oparte na fikcji literackiej, wierzeniach i legendach. Według polskiego podania istniał niegdyś smok Bazyliszek (przedziwne monstrum o tułowiu węża oraz głowie, nogach i skrzydłach koguta), który znajdował się w podziemiach krakowskich Krzysztoforów i w piwnicy jednego z warszawskich domów staromiejskich, gdzie ludzie schodzący do piwnicy nieoczekiwanie ginęli od jego wzroku. Ten olbrzymi wąż potrafi zabić każdego, kto spojrzy mu w oczy. Mówi się, że jego mordercze spojrzenie jest tak okropne, że ludzie umierają z przerażenia. Zabito go dopiero przy pomocy zwierciadła, w którym smok znalazł śmierć od własnego spojrzenia. W zasobie słownikowym języka wyróżniamy dwa różne typy jednostek: wyrazy stanowią najmniejszą względnie samodzielną jednostkę językową służącą porozumieniu, 18 frazeologizmy są podobnie jak wyrazy składnikami wypowiedzeń i tekstów. Frazeologizmem albo związkiem frazeologicznym nazywamy utrwalone społecznie połączenie co najmniej dwóch wyrazów, którego znaczenie nie wynika ze znaczeń składników. Frazeologizmy są więc niekiedy nazywane wielowyrazowymi słowami. Nieraz są to całe zdania, np. uczepił się jak rzep psiego ogona. Spośród przysłów za frazeologizmy uważa się te, które są używane jako fragmenty zdań (zwykle złożonych): Przecież mówiłem: uderz w stół, a nożyce się odezwą. Zabieram się do tej roboty jak pies do jeża. Ludzie wstydzą się przyznać, że muszą spać od 22.00 do 6.00, żeby nie wstać lewą nogą. To raczej babska przywara. Przedsiębiorca, człowiek czynu przykłada tylko na krótko głowę do poduszki. 19 17 Parandowski, J.: Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań 1989, s. 154. 18 Buttler, D.: Język i my 2, Warszawa 1988, s. 42. 19 Tygodnik Tina, 59, 1999, s. 9. 13

Każdy frazeologizm ma swoje utrwalone znaczenie właściwe mu jako całości i nie można go pojmować jako sumy znaczeń wyrazów wchodzących w jego skład (np. kupić kota w worku oznacza wydanie pieniędzy za coś bardzo głupiego, niepotrzebnego, a co gorsza, zupełnie nie odpowiadającego zdjęciu w ofercie, a nie kota w worku, którego kupiliśmy). Ta właśnie cecha frazeologizmów jest czasami nazywana nieregularnością semantyczną (znaczeniową). Ze względu na to w strukturze frazeologizmu nie można dokonywać żadnych zmian, czyli wymieniać składniki i przestawiać ich. Prowadzi to do przekształcenia go w połączenie wyrazowe o zupełnie innej treści. Jednak znaczenia związków frazeologicznych są niejednoznaczne, co pozwala nam operować nimi w wielu kontekstach. Do frazeologizmów nie możemy zaliczać połączeń wyrazów, które nie są utrwalone i powstają tylko w trakcie tworzenia wypowiedzi (np. mądry uczeń, niespodziewane zdarzenie, błękitne niebo, wesoła zabawa, zakochać się w dziewczynie, oddać pieniądze itd.). Rówież do frazeologizmów nie zaliczamy przysłów i powiedzeń, ale tylko tych, których nie da się wbudować do zdania (choćby złożonego): np. "Barbara po lodzie, Boże Narodzenie po wodzie" nie jest frazeologizmem, bowiem funkcjonuje osobno. Ale "Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło" tutaj chodzi o frazeologizm, ponieważ bardzo często jest jednym z niezbędnych zdań składowych zdania złożonego ( Sprzedałem świetny samochód i mam teraz stary, ale nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło, bo mniej wydaję na benzynę. ). Jeżelii mamy problem z zastosowaniem lub znaczeniem związku frazeologicznego, szukamy pomocy w słowniku frazeologicznym. 20 20 Multimedialny słownik frazeologiczny PWN. Skorupka, S.: Słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 1967. Słownik frazeologiczny PWN z Bralczykiem, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. Bąba, S., Dziamska, G., Liberek, J.: Podręczny słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 1998. Bąba, S., Liberek, J.: Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny, PWN, Warszawa 2001. Dobrowolski, M.: Słownik frazeologiczny, Wydawnictwo Videograf II, 2005. Słownik frazeologiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. 14

1.2 Klasyfikacja frazeologizmów W języku polskim istnieją aż trzy klasyfikacje związków frazeologicznych. Ujmują one zagadnienie frazeologii z trzech odrębnych stanowisk. Po pierwsze chodzi o klasyfikację typologiczną Andrzeja Marii Lewickiego, który podzielił frazeologizmy na pięć typów składniowych i dwa typy funkcjonowania ich znaczeń. Przedstawia składniowe zależności słów w związkach wyrazowych, czyli podkreśla zarówno syntaksę wewnętrzną, jak i zewnętrzną frazeologizmów. 21 Ze względu na funkcje składniowe frazeologizmy Lewicki podzelił na: Frazy jednostki frazeologiczne zawierające podmiot i orzeczenie. Mogą być używane jako kompletne zdania i do pełnienia takiej funkcji nie wymagają żadnych uzupełnień. Mogą także wchodzić w skład dłuższego tekstu albo stanowić replikę w dialogu, np. Zegar bije., Czas ucieka., Wyszło szydło z worka., Ręce opadają., Na dwoje babka wróżyła. Każda fraza jest zdaniem, ale nie każde zdanie jest frazą. Fraza jest pojęciem węższym niż zdanie. Do fraz należą zdania utarte, ogólnie przyjęte, często powtarzane od wieków w tej samej czy podobnej formie. 22 Zwroty związki frazeologiczne, w których członem podstawowym jest czasownik, czyli pełnią funkcję czasowników, np. Ktoś trzęsie się jak galareta., Ktoś śpi jak suseł., Akcje idą w górę. Niektóre zwroty nie zawierają czasownika, jednak pełnią funkcję czasownikową, np. ktoś w krzyk; ktoś w płacz. Wyrażenia rzeczownikowe pełnią funkcję rzeczowników, np. biały kruk; twardy orzech do zgryzienia; ni to, ni sio; kula u nogi; kukułcze jajo; pies ogrodnika. Wyrażenia określające określają rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki i przysłówki, np. jaki taki, pierwszy lepszy, z krwi i kości, z duszą na ramieniu, krótko i węzłowato, na chybcika, (cicho) jak makiem zasiał, jak z krzyża zdjęty. Wskaźniki frazeologiczne elementy, które pełnią funkcje pomocnicze (np. w związku z czymś; w ramach czegoś). Mogą występować w postaci przyimków, (np. albo..., albo...; o tyle..., o ile...), spójników i partykuł (np. Ŝe teŝ; teŝ mi coś; rzecz jasna; otóŝ to). 21 Przedmowa [w:] Słownik frazeologiczny, Warszawa 2007, s. 3. 22 Nauka o języku, Warszawa 1990, s. 50. 15

Ze względu na sposób funkcjonowania znaczenia frazeologizmy dzielą się na: Idiomy frazeologizmy o nienaruszalnym składzie, których znaczenie jest inne niż znaczenie poszczególnych składników albo sens pochodzi z sumy tych znaczeń, np. parszywa owca, łacina kuchenna, zimny prysznic, trącić myszką. Frazemy, połączenia frazeologiczne utrwalone połączenia, których sens wynika z jednego ze składników (chodzi o wyraz nadrzędny), np. gniew ogarnia, palma pierszeństwa, dokonywać włamania. Według klasyfikacji Lewickiego do frazeologizmów nie należą przysłowia, będące odrębnymi, gotowymi tekstami. Na pograniczu frazeologii znajdują się zaś zestawienia, czyli terminy o bardzo dokładnym znaczeniu, które są odtwarzalne i przeznaczone do używania w ściśle określonych sytuacjach i, np. kwas siarkowy, spółgłoska wargowa, rzeczowniki wielowyrazowe typu samochód ciężarowy, płatki owsiane, oraz publicystyczne połączenia typu polityka fiskalna, władza państwowa. 23 Następna klasyfikacja jest znana jako funkcjonalna. Chodzi o klasyfikację najnowszą. Jej autorem jest Piotr Müldner-Nieckowski i przedstawia ona sposoby tworzenia się ostatecznej postaci związków frazeologicznych w czasie powstawania wypowiedzi. Zakłada, że budowanie zdań i ich składników jest procesem doraźnym, indywidualnym i twórczym. Objaśnia udział osoby piszącej albo mówiącej w budowaniu i stosowaniu związków wyrazowych w zdaniach i tekstach. Z punktu widzenia językoznawczego klasyfikacja ta, oparta głównie na semantyce, jest kognitywną nadbudową typologii Lewickiego i tworzy z nią spójną całość. Müldner-Nieckowski dzieli frazeologizmy według trzech sposobów tworzenia się ostatecznej postaci związków frazeologicznych. Objaśnia on udział osoby piszącej lub mówiącej w budowie i stosowaniu związków wyrazowych w zdaniach. Traktuje frazeologizmy jako surowiec form, które zostaną użyte w wypowiedziach. Jego podział jest pragmatyczny, użytkowy, m.in. umożliwiający korzystanie ze słownika, który pomaga nam stwierdzić znaczenie, składnię zewnętrzną i warianty budowy frazeologizmów. Opiera się na badaniu semantyki, składni i odmian setek tysięcy związków frazeologicznych w trakcie powstawania zdań. 23 Lewicki, A. M.: Składnia związków frazeologicznych, Biul. Pol. Tow. Językozn., t. 40, 1983, s. 75 83. 16

Ze względu na sposób powstawania związków wyrazowych frazeologizmy dzielimy na: Otwarte - wszystkie zespoły wyrazów, do których niezbędne są dodatkowe informacje o budowie, składnikach i zakresie znaczeniowym. Przyjmują ostateczną postać na podstawie wzorców słownikowych. Wśród nich wyróżniamy: - frazeologizmy odtworzone powstają za pomocą podstawienia składników wskaźnikowych do wzorca. Np.: «ktoś, coś» wali do «czegoś» lub «gdzieś» powstają: ludzie walą do kina na Ursynowie - na ulicy woda wali do kanału - zamknij okno, bo mróz wali do środka. - frazeologizmy przekształcone powstają przez zastąpienie składnika wymiennego innym wyrazem. Np. ze wzorca akcja (powieści, utworu, filmu itp.) rozwija się powstają: akcja opowiadania się rozwija - akcja książki rozwija się albo akcja powieści rozwija się - akcja utworu rozwija się - akcja filmu się rozwija. - frazeologizmy złożone to połączenie cech frazeologizmów odtworzonych i przekształconych. Np. («czyjeś», «czegoś») akcje idą w górę, rosną. Zamknięte - zespoły wyrazów, które są kompletnymi wieloczęściowymi odpowiednikami wyrazów. nie mają elementów otwartych i nie są produktami języka, lecz jednostkami słownikowymi, zwykle chodzi o idiomy lub wyrażenia i zwroty przyimkowe. Istnieja związki wyrazowe, które Müldner-Nieckowski zalicza do pogranicza otwartych i zamkniętych. Chodzi o: - frazeologizmy środowiskowe związki wyrazowe, które spotykamy w języku stosunkowo małych grup społecznych, zawodowych, miejskich itp. Takim przykładem mogą nam posłużyć frazeologizmy sportowe, np.: gol do własnej bramki, krótka piłka. - slogany krótkie hasła, powiedzenia reklamowe, polityczne, agitacyjne, propagujące pewien pogląd, zasadę lub reklamujące towar. Są tworzone z rozmysłem w celu zwrócenia uwagi dużej liczby ludzi, np. żeby przekonać ich do produktu, poglądu, idei albo wymusić określony typ zachowania. Chodzi zwykle o gre słów, np. Coca Cola to jest to, dwa w jednym, z pewną nieśmiałością, teraz Polska. 17

Formalne - krótkie, wielowyrazowe wypowiedzenia, które mają i muszą mieć tylko jedno znaczenie i tylko jedną, nienaruszalną postać ze względu na szczególną funkcję. Wchodzą w skład językowych systemów porozumiewania się tam, gdzie nie można sobie pozwolić na żadną dowolność interpretacyjną, np. w wojsku, ratownictwie, medycynie. Są używane w komunikatach niezawisłych, odbieranych zawsze w ten sam sposób. Na ten temat powstają specjalizowane słowniki takich wyrażeń i zwrotów (ang. exact phraseology, EP). Tu można wyróżnić: - komendy i komunikaty dyrektywne Komendy (komenda wojskowa) rozkazy, które odbiorca powinien wykonać. Np. na lewo patrz! Komunikaty dyrektywne powiadomienia, na podstawie których odbiorca samodzielnie podejmuje decyzję o rodzaju działania, jakie ma wykonać. Np. droga wolna. - terminy wyrazy albo połączenia wyrazowe o specjalnym, konwencjonalnie ustalonym znaczeniu naukowym lub technicznym, używane w określonych dziedzinach działalności zawodowej albo społecznej i umożliwiające dokładne porozumiewanie się bez konieczności szczegółowego opisywania, o co chodzi. Są tworzone przez komisje językowe są więc sztuczne. 24 Np. mięsień czworogłowy uda, moment pędu, ruch jednostajnie przyspieszony, liczebnik porządkowy, wyprowadzanie funkcji, penetracja. 25 Trzecia z rzędu, w polskich opracowaniach najbardziej popularna, jest klasyfikacja klasyczna z podziałem na trzy typy budowy frazeologizmów i trzy stopnie łączliwości wyrazów, którą wprowadził Stanisław Skorupka. Choć już jest nieco przestarzała, wciąż jeszcze jednak jest stosowana w nauce języka polskiego w szkołach. Na tej klasyfikacji opierano się przez dłuższy czas w badaniach leksykograficznych. Kładzie ona nacisk na opisanie rodzajów połączeń wyrazowych, 24 Nauka o języku, Warszawa 1990, s. 159. 25 Zob.: Wstęp [w:] Müldner-Nieckowski, P.: Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 2003, s. 16 18. 18

według przynależności składników do odpowiednich części mowy i ich wpływu na powstanie znaczeń wynikowych. 26 Klasyfikacja Skorupki opiera się na dwóch kryteriach: formalnym semantycznym Z punktu widzenia gramatycznego (czyli formalnego) Skorupka wyróżnia trzy typy związków frazeologicznych: wyrażenie związek frazeologiczny mający charakter nominalny (imienny). Ośrodkiem wyrażenia jest rzeczownik, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, niekiedy przysłówek, np. szum wody, fala upałów, niezwykle piękny, kochać się na zabój, czarna rozpacz, głupi jak but z lewej nogi. 27 Należą tu takie wyrażenia, jak: czerwone i czarne, ogniem i mieczem, krótko i węzłowato. Takie wyrażenia są znane pod nazwą wyrażenia szeregowe. 28 W zależności od tego, z jakim określeniem wyraz, który stanowi ośrodek związku, zostaje połączony, powstaje albo grupa składniowa, albo wyrażenie przenośne (np. zaorane pole i pole działania). Inny typ stanowią wyrażenia porównawcze, gdzie przedmioty lub zjawiska oznaczane przez podstawowy składnik związku, zostają określone za pomocą zestawienia z innym przedmiotem lub zjawiskiem (np. silny jak koń czy biały jak śnieg, suchy jak pieprz). Dobierając odpowiednie określenie wyrazów stanowiących podstawę wyrażenia, należy pamiętać o tym, by uzupełniały one znaczenia określanych słów, ale nie powtarzały go. Jeżeli nie przestrzegamy tej zasady, to powstają wyrażenia zwane beztreściowymi, pleonastycznymi (np. potencjalna możliwość, wzajemna współpraca, podróżujący pasażer czy też pełny komplet). W języku potocznym pojęcie wyrażenie oznacza w zasadzie każdą konstrukcję składniową, a nawet każdy pojedynczy wyraz (tekstowy). Można je też zauważyć w niektórych tekstach językoznawczych, gdzie traktowane jest jako synonim wyrazu zwrot. 26 Buttler, D.: Język i my 2, Warszawa 1988, s. 186. 27 Malczewski, J.: Słownik szkolny, Warszawa 1990, s. 171. 28 Kania, S., Tokarski, J.: Zarys leksykologii i leksykografii polskiej, Warszawa 1984, s. 209. 19

fraza różni się od zwrotu czy wyrażenia tym, że ma postać zdania, a więc zawiera podmiot i orzeczenie, np. czas ucieka, wpadł w rozpacz, wziął nogi za pas, zegar bije, serce się kraje; Ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało. Każda fraza jest zdaniem, ale nie każde zdanie jest frazą. Fraza jest pojęciem węższym niż zdanie. Do fraz należą zdania utarte, ogólnie przyjęte, często powtarzane od wieków w tej samej czy podobnej formie. Do fraz należą też przysłowia, maksymy życiowe, sentencje, aforyzmy, powiedzonka itp., czyli zdania o ustalonym charakterze, np. Bez pracy nie ma kołaczy., Mądry Polak po szkodzie., Kropla drąży skałę. 29 Tutaj występują też, jak w wyrażeniach, frazy porównawcze, np. haruje jak dziki osioł, mgła wisiała nad ziemią jak strzecha ze słomy nad ubogą Litwina chatką. zwrot związek frazeologiczny, w którym członem podstawowym jest czasownik, np. krzyczeć wniebogłosy, krótko mówiąc, wpaść w gniew, spać jak suseł, szybko biegnąć. 30 Zamiast czasownika może występować tu imiesłów nieodmienny, np. biorąc pod uwagę, prawdę mówiąc, wziąwszy pod uwagę. W zależności od rodzaju określeń czasownika wyróżnia się zwroty o charakterze dosłownym lub zwroty przenośne (np. wpaść do studni zwrot dosłowny; wpaść w czarną rozpacz zwrot przenośny). Ze względu na strukturę danego zwrotu wyodrębnia się tu także zwroty porównawcze, zawierające wskaźniki porównania: jak, niby itp. (np. wpaść jak burza, strzec jak oka w głowie, wyglądać jak strach na wróble). Klasyfikacja pod względem formalnym została jeszcze uzupełniona dalszym typem, i to wyrażeniami i zwrotami rymowanymi, czyli tzw. rymowankami. Wyrażenia rymowane to np.: stary, ale jary; chłopek roztropek; cielę na wesele itp. Do zwrotów rymowanych należą takie, jak: chluśniem, bo uśniem; wypić bombkę w piątkę itp. Związki frazeologiczne szczególnie wyraziste upowszechniają się w języku i stają się związkami utartymi, czyli potocznymi. Niektóre z nich są tak często powtarzane, że dostają cechy charakterystyczne dla zwrotów przysłowiowych (np. masz babo placek, ruszyć jak martwe cielę ogonem, rodzić się na kamieniu). 29 Kania, S.,Tokarski, J.: Zarys leksykografii i leksykologii polskiej, Warszawa 1984, s. 50. 30 Tamże, s. 188. 20