Sztuka poprawnej wymowy, czyli o be³kotaniu i faflunieniu Miros³aw Oczkoœ Copyright 2013 by Wydawnictwo RM Wydawnictwo RM, 03-808 Warszawa, ul. Miñska 25 00-987 Warszawa 4, skr. poczt. 144 rm@rm.com.pl www.rm.com.pl adna czêœæ tej pracy nie mo e byæ powielana i rozpowszechniana, w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób (elektroniczny, mechaniczny) w³¹cznie z fotokopiowaniem, nagrywaniem na taœmy lub przy u yciu innych systemów, bez pisemnej zgody wydawcy. Wszystkie nazwy handlowe i towarów wystêpuj¹ce w niniejszej publikacji s¹ znakami towarowymi zastrze onymi lub nazwami zastrze onymi odpowiednich firm odnoœnych w³aœcicieli. Wydawnictwo RM do³o y³o wszelkich starañ, aby zapewniæ najwy sz¹ jakoœæ tej ksi¹ ce, jednak e nikomu nie udziela adnej rêkojmi ani gwarancji. Wydawnictwo RM nie jest w adnym przypadku odpowiedzialne za jak¹kolwiek szkodê bêd¹c¹ nastêpstwem korzystania z informacji zawartych w niniejszej publikacji, nawet jeœli Wydawnictwo RM zosta³o zawiadomione o mo liwoœci wyst¹pienia szkód. ISBN 978-83-7243-491-3 ISBN 978-83-7773-100-0 (epub) ISBN 978-83-7773-101-7 (mobi) ISBN 978-83-7773-102-4 (PDF) Redaktor prowadz¹cy: Justyna Mrowiec Redakcja: Monika Bojko Korekta: Justyna Mrowiec Projekt graficzny ok³adki: Gra yna Jêdrzejec Projekt graficzny ksi¹ ki: Agata Chmielewska Ilustracje, w tym na ok³adce: Tomasz az Redaktor techniczny: Beata Donner-Soska Sk³ad i przygotowanie wersji elektronicznej: Marcin Fabijañski W razie trudnoœci z zakupem tej ksi¹ ki prosimy o kontakt z wydawnictwem: rm@rm.com.pl
Rozumiem furię w twoich słowach, ale nie rozumiem słów. (William Szekspir)
Spis treści Podziêkowania...VIII Wprowadzenie...1 CZÊŒÆ TEORETYCZNA...7 Mowa jako podstawa komunikacji...9 Czym mówimy?...11 Jêzyk...11 Æwiczenia usprawniaj¹ce pracê jêzyka...12 Wargi...14 Æwiczenia usprawniaj¹ce pracê warg...14 Szczêki....16 Æwiczenia usprawniaj¹ce pracê szczêki dolnej uchwy....18 Podniebienie miêkkie...19 Æwiczenia usprawniaj¹ce pracê podniebienia miêkkiego...19 Krtañ...20 Oddychanie...23 Artykulacja...27 G³oska...27 Samog³oski...28 Spó³g³oski...31 CZÊŒÆ PRAKTYCZNA...37 Jak æwiczyæ?....39 Do æwiczenia w domu...41 Æwiczenie relaksuj¹ce...41 Æwiczenia oddechowe i rozluÿniaj¹ce...42 Æwiczenia g³osowe...47 Do æwiczenia w samochodzie...63 amañce jêzykowe...66 Poezje dykcyjne...72 S³ynne kwestie filmowe...107 Bibliografia....108 VII
Czym mówimy? Sztuka poprawnej wymowy Czym mówimy? Wartość człowieka poznasz po jego języku. (Ali Ibn Abi Talib) Język Jêzyk jest jednym z najwa niejszych narz¹dów mowy. Nadaje on mowie ludzkiej brzmienie i w³aœciwy kszta³t. aden dÿwiêk, a nawet najcichszy szept, bez pomocy jêzyka nie jest mo liwy. Jêzyk w sensie anatomicznym powinien byæ bardzo sprawny, giêtki i elastyczny, aby móg³ przybieraæ ró ne kszta³ty i po³o enie. Dlatego te æwiczenia jêzyka s¹ bardzo istotne dla poprawienia sprawnoœci mówienia (nie wspominaj¹c ju o jakoœci poca³unków!). Jêzyk jest narz¹dem smaku, czucia, temperatury, bólu, dotyku; pomocniczym narz¹dem ucia, po³ykania, ssania. Zbudowany jest z oœmiu par miêœni u³o onych symetrycznie po obu stronach przegrody jêzykowej. Cztery pary miêœni maj¹ po jednym przyczepie poza jêzykiem, cztery pozosta³e zaczynaj¹ siê i koñcz¹ w samym jêzyku. Te pierwsze nosz¹ nazwê miêœni zewnêtrznych, te drugie miêœni wewnêtrznych. Spe³niaj¹ ró ne funkcje. Skurcze jednych z nich obni aj¹ grzbiet jêzyka i przesuwaj¹ masê jêzyka do przodu. Inne przesuwaj¹ jêzyk ku ty³owi, uwypuklaj¹ tyln¹ czêœæ jego grzbietu; jeszcze inne ³¹cz¹ jêzyk z podniebieniem miêkkim. Natomiast miêœnie wewnêtrzne, le ¹ce w samej masie jêzyka, przeplataj¹ siê z miêœniami zewnêtrznymi w p³aszczyÿnie pod³u nej, poprzecznej i pionowej, co pozwala na dowoln¹ zmianê kszta³tu i wykonywanie wielu ró norodnych ruchów. Pod spodem jêzyka znajduje siê wêdzide³ko. ¹czy ono ruchom¹ czêœæ jêzyka z okolic¹ podjêzykow¹. Górna powierzchnia jêzyka nazywana jest grzbietem. Nasada jêzyka po³¹czona jest z nag³oœni¹. Nag³oœnia jest chrz¹stk¹ o kszta³cie zbli onym do liœcia i w chwili po³ykania zakrywa wejœcie do krtani. Jej po³o enie zale ne jest od ruchów jêzyka. Ruchy wszystkich miêœni jêzyka decyduj¹ o precyzji artykulacji poszczególnych g³osek. W miarê postêpu æwiczeñ, nale y zwróciæ uwagê na szybkoœæ ruchów jêzyka; im wiêksza sprawnoœæ jêzyka, tym ruchy s¹ szybsze. 11
Sztuka poprawnej wymowy Czym mówimy? bruzda krañcowa jêzyka jêzyczek bruzda poœrodkowa jêzyka Rys. 2. Budowa jêzyka brodawki okolne do³ek nag³oœniowy Ćwiczenia usprawniające pracę języka Ćwiczenie 1 Otwieramy szeroko usta, wysuwamy w¹ski jêzyk mocno do przodu, cofamy w g³¹b jamy ustnej, zamykamy usta. Jêzyk wraca do pozycji spoczynkowej (tzn. za górne zêby, na wa³ek dzi¹s³owy). Ćwiczenie 2 Nagryzamy czubek jêzyka. Ćwiczenie 3 Wysuwamy i cofamy jêzyk przez zwarte zêby. Przeciskaj¹c jêzyk miêdzy zêbami, masujemy jego miêœnie. Ćwiczenie 4 Oblizujemy wargi podczas coraz szerszego ich otwierania. Ćwiczenie 5 Otwieramy szeroko usta, unosimy jêzyk za górne zêby i cofamy w g³¹b, masuj¹c podniebienie. 12
Czym mówimy? Sztuka poprawnej wymowy Ćwiczenie 6 Otwieramy usta, wysuwamy szeroki jêzyk w kierunku brody i unosimy w¹ski w kierunku nosa. Ćwiczenie 7 Przy zamkniêtych ustach wykonujemy ruchy ucia; podczas wykonywania tego æwiczenia mo na (a w zasadzie trzeba) robiæ du o g³upich min. Ćwiczenie 8 Wymawiamy coraz szybciej g³oski: ppppp, ttttt, czczczczcz, ććććć, kkkkk, a nastêpnie; p, t, cz, ć, k; p, t, cz, ć, k (odje d a poci¹g). Ćwiczenie 9 Wymawiamy kilkakrotnie w jednakowym tempie ( uchwa nieruchoma): ka ka ka ka ka ko ko ko ko ko ke ke ke ke ke ku ku ku ku ku ki ki ki ki ki ky ky ky ky ky, a nastêpnie: ga ga ga ga ga go go go go go ge ge ge ge ge gu gu gu gu gu gi gi gi gi gi gy gy gy gy gy. Ćwiczenie 10 Wymawiamy szeptem, staccato (oddzielaj¹c od siebie) samog³oski: 13
Sztuka poprawnej wymowy Czym mówimy? a, o, e, u, i, y, a nastêpnie legato (p³ynnie), ³¹cz¹c dÿwiêki: aoeuiy. Wargi Wargi decyduj¹ w du ym stopniu o wyrazistoœci mówienia. S¹ to fa³dy stanowi¹ce przed³u enie policzków. Ograniczaj¹ wejœcie do jamy ustnej. S¹ bardzo ruchliwe, mog¹ zaokr¹glaæ siê, wysuwaæ siê do przodu lub cofaæ, przyciskaj¹c siê równoczeœnie do ³uków zêbowych (odgrywa to wa n¹ rolê w artykulacji niektórych g³osek). Dolna warga zale na od ruchów dolnej szczêki mo e razem z ni¹ opuszczaæ siê lub podnosiæ. Ró norodnoœæ ruchów warg oraz ich sprawnoœæ powoduje, e æwicz¹c wargi, usprawniamy jednoczeœnie miêœnie mimiczne twarzy, które równie pomagaj¹ nam wyraziæ wiele komunikatów w sposób niewerbalny. O ruchach warg decyduje pokaÿna liczba miêœni twarzy. Najwa niejszy z nich to miêsieñ okrê ny tzw. zwieracz ust, który poci¹ga wargi i wysuwa je do przodu. Inne miêœnie warg spe³niaj¹ najprzeró niejsze funkcje, np. podnosz¹ i opuszczaj¹ wagi, cofaj¹ k¹ciki ust itp. Pracê warg mo na usprawniæ poprzez systematyczne wykonywanie æwiczeñ, które pozwol¹ nie tylko udoskonaliæ artykulacjê, lecz tak e przyczyni¹ siê do wyrównania pewnych nieprawid³owoœci anatomicznych np. asymetrii warg. Je eli kogoœ to zainteresowa³o, zachêcam do siêgniêcia po ksi¹ ki z zakresu anatomii cz³owieka i do pog³êbienia swojej wiedzy. Ćwiczenia usprawniające pracę warg Ćwiczenie 1 Œci¹gamy usta, jak przy wymowie samog³oski u, a nastêpnie sp³aszczamy, cofaj¹c k¹ciki jak przy artykulacji samog³oski i. Ćwiczenie 2 Cofamy k¹ciki ust, a nastêpnie otwieramy i zamykamy usta. K¹ciki ust naj³atwiej mo na cofn¹æ w nieszczerym uœmiechu, przy zamkniêtych ustach. 14
Czym mówimy? Sztuka poprawnej wymowy podniebienie twarde warga górna podniebienie miêkkie tylna œciana gard³a jêzyczek jêzyk Rys. 3. Jama ustna Ćwiczenie 3 Wci¹gamy powietrze i wprawiamy usta w drganie: parskanie, cmokanie. Ćwiczenie 4 Nagryzamy doln¹ wargê, a potem górn¹. Ćwiczenie 5 Nadymamy policzki, wci¹gamy je miêdzy zêby, wracamy do stanu neutralnego. Ćwiczenie 6 Zwieramy i rozwieramy wargi, przy zaciœniêtych zêbach. Zwarcie musi byæ bardzo silne, a rozwarcie jak najwiêksze. Ćwiczenie 7 Naœladujemy u³o eniem warg ruchy, jakie wykonuje swoimi wargami wielb³¹d. 15
Sztuka poprawnej wymowy Do ćwiczenia w domu Ćwiczenie 23 Æwiczymy g³oskê b: ba bo be bu bi by aba obo ebe ubu ibi yby aba abo abe abu abi aby oba obo obe obu obi oby eba ebo ebe ebu ebi eby uba ubo ube ubu ubi uby iba ibo ibe ibu ibi iby yba ybo ybe ybu ybi yby Æwiczenie wykonujemy od lewej do prawej wierszami. Ćwiczenie 24 bap bop bep bup bip byp baba bobo bebe bubu bibi byby ap-ba op-bo ep-be up-bu ip-bi yp-by Æwiczenie wykonujemy od lewej do prawej wierszami, a potem równie kolumnami. Ćwiczenie 25 Wymawiaj w coraz szybszym tempie g³oskê m, naœladuj¹c odg³osy syrenki (samochodu oczywiœcie, nie wodnej): mmmmmmmmmmmmmmm. 54
Do ćwiczenia w domu Sztuka poprawnej wymowy Ćwiczenie 26 Æwiczymy g³oskê m: ma mo me mu mi my am om em um im ym ama omo eme umu imi ymy ama amo ame amu ami amy oma omo ome omu omi omy ema emo eme emu emi emy uma umo ume umu umi umy ima imo ime imu imi imy yma ymo yme ymu ymi ymy Æwiczymy od lewej do prawej wierszami, a potem równie kolumnami. Ćwiczenie 27 mam mom mem mum mim mym mama momo meme mumu mimi mymy am-ma om-mo em-me um-mu im-mi ym-my Æwiczenie wykonujemy od lewej do prawej wierszami, a potem równie kolumnami. Ćwiczenie 28 Wymawiaj wyraÿnie i dok³adnie podane po³¹czenia wyrazów: dom mamy, mam maturę, oddam majątek, z nim mogę, zjem mango. Ćwiczenie 29 Æwiczenie g³osek p, b: bal-pal, babka- papka, bas-pas, brawo-prawo, bies-pies, brać-prać, był-pył, bielić-pielić. 55
Sztuka poprawnej wymowy Do ćwiczenia w domu Ćwiczenie 30 Wymawiaj powoli g³oskê f; dÿwiêk przypomina uchodz¹ce z przebitej opony powietrze: ffffffffffffffffffffffffffffffffff. Ćwiczenie 31 Æwiczymy g³oskê f: fa fo fe fu fi fy afa afo afe afu afi afy ofa ofo ofe ofu ofi ofy efa efo efe efu efi efy ufa ufo ufe ufu ufi ufy ifa ifo ife ifu ifi ify yfa yfo yfe yfu yfi yfy af of ef uf if yf Æwiczenie wykonujemy od lewej do prawej wierszami, a potem równie kolumnami. 56
Do ćwiczenia w domu Sztuka poprawnej wymowy Ćwiczenie 32 Wymawiaj w szybkim tempie g³oskê t od szeptu do g³osu: tttttttttttttt. Ćwiczenie 33 Æwiczymy g³oskê t: ta to te tu ti ty ata oto ete utu ity yty ata ato ate atu aty atą atę ota oto ote otu oty otą otę eta eto ete etu ety etą etę uta uto ute utu uty utą utę ita ito ite itu ity itą itę yta yto yte ytu yty ytą ytę at ot et ut it yt Æwiczenie wykonujemy od lewej do prawej wierszami, a potem równie kolumnami. Ćwiczenie 34 tat tot tet tut tyt ata oto ete utu yty atta otto ette uttu ytty tat tot tet tut tyt 57
Sztuka poprawnej wymowy Do ćwiczenia w domu Ćwiczenie 9 Powtarzamy jak najdok³adniej nastêpuj¹ce s³owa: akcjonariusz, antropologia, blichtr, burmistrz, centryfuga, capstrzyk, Dniestr, dyskwalifikacja, ekstrawagancja, embriolog, foksterier, feldfebel, grdyka, garncarczyk, inkwizycja, inscenizacja, jutrznia, jeździectwo, krwiożerczy, konspekt, lingwistyka, Lanckorona, marszruta, możnowładztwo, nabrzmiały, najeźdźca, odtłuszczać, odszczepieniec, paszkwil, pieprzniczka, raszpla, roztrzepaniec, Strzegom, skonstatować, trzcina, transcendentalny, ustrzelić, ubezwłasnowolnić, warchlak, wydrwigrosz, złowróżbny, zgryźliwy, Dzierżoniów, szczypce, dżdżysty, maharadża, wybrzydzacz. Po ka dym æwiczeniu dobrze jest rozluÿniæ aparat artykulacyjny. W tym celu bierzemy powietrze nosem, przytrzymujemy w p³ucach kilka sekund i wyparskujemy : prffff... przed siebie (w samochodzie trzeba uwa aæ na deskê rozdzielcz¹ i szybê). Łamańce językowe Ka dy s³ysza³ kiedyœ zdania trudne do wypowiedzenia, ³amañce jêzykowe czy lingwo³amki. Niektóre znamy na pamiêæ, a inne... wydaje nam siê, e znamy. Takie nagromadzenie i zestawienie trudnoœci artykulacyjnych, e jêzyk mo na po³amaæ! Niejeden z nas pewnie nieraz zastanawia³ siê, co z tym sto³em bez nóg, drabin¹, której ktoœ po³ama³ szczeble i co robi dziœ niejaki Sasza, co to w wielki upa³ upar³ siê iœæ drog¹ nienawil on¹, bo akurat lato by³o, a deszczu jak na lekarstwo. Czy król Karol nie wola³ kupiæ królowej Karolinie zamiast korali koloru koralowego wycieczki last minute na Kretê? amañce jêzykowe w ciekawy sposób uzupe³niaj¹ æwiczenia poprawnej wymowy. Sprawiaj¹ przy okazji du o radoœci i uciechy, a przecie w ka dej nauce chodzi o to, by siê nauczyæ jak najwiêcej, nie zamêczaj¹c siê przy tym. Do trudniejszych æwiczeñ przystêpujemy zawsze po rozgrzaniu aparatu artykulacyjnego i æwiczeniach oddechowych. 66
Do ćwiczenia w domu Sztuka poprawnej wymowy Zaczynamy wymawiaæ powoli ka de zdanie i powtarzamy je wielokrotnie. Je eli uda nam siê wypowiadaæ zdania poprawnie bez przekrêcania brzmienia s³ów, zwiêkszamy tempo. Dobrej zabawy! 1. Ruda Renata rysowała rydze, Robert rozdarł rękaw, Romek reperuje rower, a Rebeka rozwinęła różowe ręczniki. 2. Tracz tarł tarcicę tak takt w takt, jak takt w takt tarcicę tartak tarł. 3. Czarna krowa w kropki bordo gryzła trawę, kręcąc mordą. Czarnym rogiem groźnie rusza. W Romku aż truchleje dusza. 4. Dziurawiec i bratek rosną na skraju boru. 5. Narąb drew i złóż ich naręcze na skraju obory. 6. Szczygły szczebiocą w szczelinie na szczycie szałasu. 7. Szczyt szaleństwa to szamotać się na szczudłach w szuwarach. 8. Szarik szczeka szczególnie na szulerów, szubrawców i szarlatanów. 9. Szelestnym szemrzą brzozy szeptem, lepkim osoczem drzewa broczą. 10. Zaszeleściły szuwary; szary świt przepłoszył drzemiące stado srebrnordzawych kuropatw. 11. Czy trzy cytrzystki grają na cytrze, czy druga gwiżdże, a trzecia łzy trze? 12. Czy rak trzyma szczypcami strzęp szczawiu, czy trzy części trzciny? 13. Szczebiot dzieci przeszkadzał Strzemboszowi w głośnych ćwiczeniach gry na cytrze i na skrzypcach. 14. Czego trzeba strzelcowi do zestrzelenia cietrzewia drzemiącego w dżdżysty dzień na drzewie? 15. Wstrząs wstrząsnął strzelistą kolumną. 16. Brakuje brukwi i buraków na jutro i na wtorek. 17. Górski strumień pruł z góry szerokim korytarzem. 18. Hrabia przegrał w ruletkę grube talary i resztę groszy. 19. Hordy Tatarów wdarły się w teren, przeprawiwszy się przez porohy Dniestru. 20. Król Karol kupił królowej Karolinie korale koloru koralowego. 67
Sztuka poprawnej wymowy Do ćwiczenia w domu Ćwiczenie 23 Wszystkie wiersze, których bohaterami s¹ zwierzêta, czytamy na g³os. Na pocz¹tku czytamy powoli, dok³adnie i poprawnie wypowiadaj¹c wszystkie g³oski. Stopniowo zwiêkszamy tempo, staraj¹c siê zachowaæ poprawnoœæ wymowy. Ptasie plotki Przysz³a g¹ska do kaczuszki, Obgada³y kurze nó ki. Do indyczki przysz³a kurka, Obgada³y kacze piórka. Przysz³a kaczka do perliczki, Obgada³y dziób indyczki. Na to rzek³a gêœ, e kaczka Jest z³odziejka i pijaczka. O indyczce zaœ pantarka Powiedzia³a, e plotkarka. Teraz bójka wœród podwórka, e a lec¹ barwne piórka. Bąk (J. Tuwim) Spad³ b¹k na str¹k, a str¹k na p¹k. Pêk³ p¹k, pêk³ str¹k, a b¹k siê zl¹k³. Byczki W trzêsawisku trzeszcz¹ trzciny, trzmiel trze w Trzciance trzy trzmieliny, a trzy byczki znad Trzebyczki z trzaskiem trzepi¹ trzy trzewiczki. 96
Do ćwiczenia w domu Sztuka poprawnej wymowy Bzyk Bzyczy bzyk znad Bzury zbzikowane bzdury, bzyczy bzdury, bzdurstwa bzdurzy i nad Bzur¹ w bzach bajdurzy, bzyczy bzdury, bzdurstwa bzyka, bo zbzikowa³ i ma bzika. Czyżyk Czesa³ czy yk czarny koczek, czyszcz¹c w koczku ka dy loczek, po czym przykry³ koczek toczkiem, lecz czêœæ loczków wysz³a boczkiem. Dzięcioł Czarny dziêcio³ z chêci¹ pieñ ci¹³. Goryl Turla³ goryl po Urlach kolorowe korale, rudy góral kartofle tar³ na tarce wytrwale, gdy spotkali siê w Urlach, góral tar³, goryl turla³ chocia sensu nie by³o w tym wcale. Huczek Hasa³ huczek z t³uczkiem wnuczka i niechc¹cy hukn¹³ uczka. Ale heca... wnuczek mrukn¹³ i z hurkotem w he³m siê stukn¹³. Le y uczek, le y wnuczek, a pomiêdzy nimi t³uczek. St¹d dla huczka jest nauczka, by nie hasaæ z t³uczkiem wnuczka. Jamnik W grz¹skich trzcinach i szuwarach kroczy jamnik w szarawarach, szarpie k³¹cza oczeretu i przytracza do beretu, wa k¹ pêki skrzypu wrêcza, traszkom suchych trzcin narêcza, a gdy zmierzchaæ siê zaczyna, z jaszczurkami sprzeczkê wszczyna, po czym znika w oczerecie w szarawarach i berecie... 97