PROMIENIOWANIE JONIZUJĄCE

SPIS TREŚCI PROMIENIOWANIE JONIZUJĄCE 1. Jonizacja 2. Promieniowanie jonizujące 2.1. Promieniowanie jonizujące bezpośrednio 2.2. Promieniowanie jonizujące pośrednio 3. Promieniowanie korpuskularne 3.1. Promieniowanie alfa (α) 3.2. Promieniowanie beta (β) 3.3. Promieniowanie neutronowe (n) 4. Promieniowanie elektromagnetyczne = promieniowanie fotonowe 4.1. Promieniowanie rentgenowskie (X) 4.1.1. Promieniowanie hamowania 4.1.2. Promieniowanie charakterystyczne 4.2. Promieniowanie gamma (γ) 4.2.1. Promieniowanie gamma niskoenergetyczne 5. Promieniowanie jądrowe 6. Energia promieniowania jonizującego, E = energia radiacyjna 7. Promieniowanie monoenergetyczne 8. Promieniowanie heteroenergetyczne 9. Widmo promieniowania 9.1. Widmo promieniowania ciągłe = widmo ciągłe 9.2. Widmo promieniowania liniowe = widmo dyskretne = widmo prążkowe 9.3. Energia graniczna promieniowania X PROMIENIOTWÓRCZOŚĆ 10. Promieniotwórczość 11. Rozpad promieniotwórczy 12. Schemat rozpadu promieniotwórczego 13. Nuklid 14. Nuklid promieniotwórczy 15. Substancja promieniotwórcza 16. Źródło promieniotwórcze 16.1. Źródło zamknięte 16.1.1. Część aktywna źródła 16.2. Źródło otwarte 17. Aktywność źródła, A = aktywność 17.1 Aktywność właściwa masowa, A m = aktywność właściwa 17.2 Aktywność właściwa objętościowa, A v 18. Okres połowicznego rozpadu, T 1/2 = okres półrozpadu = okres połówkowego rozpadu 19. Krzywa rozpadu promiewniotwórczego 20. Wydajność źródła promieniowania, W 21. Wydajność ekspozycyjna źródła promieniowania X, W x 22. Wydajność ekspozycyjna źródła promieniowania gamma, W γ 23. Stała ekspozycyjna, Γ 24. Równoważna wartość stałej ekspozycyjnej Γ r WIĄZKA PROMIENIOWANIA 25. Wiązka promieniowania 26. Oś wiązki promieniowania = oś wiązki padającej 27. Kąt rozwarcia wiązki promieniowania 28. Wiązka kierunkowa 28.1. Wiązka wachlarzowa = wiązka szczelinowa 28.2. Wiązka punktowa 29. Wiązka panoramiczna = wiązka pierścieniowa 30. Wiązka przestrzenna

SPIS TREŚCI 31. Robocza wiązka promieniowania 31.1. Promieniowanie użyteczne 31.2. Promieniowanie uboczne POLE PROMIENIOWANIA 32. Pole promieniowania 33. Natężenie promieniowania jonizującego, J = gęstość strumienia energii 34. Dawka ekspozycyjna, X 35. Moc dawki ekspozycyjnej, X ODDZIAŁYWANIE PROMIENIOWANIA JONIZUJĄCEGO Z MATERIĄ 36. Promieniowanie pierwotne 37. Promieniowanie wtórne 38. Promieniowanie rozproszone 39. Kąt rozproszenia 39.1. Promieniowanie rozproszone wstecznie = promieniowanie rozproszone wsteczne 40. Wiązka wąska = wiązka skolimowana 41. Wiązka szeroka 42. Absorpcja promieniowania = pochłanianie promieniowania = absorpcja 42.1. Zjawisko fotoelektryczne 42.2. Zjawisko Comptona = rozproszenie Comptona 42.3. Zjawisko tworzenia par 43. Osłabienie promieniowania = osłabienie 43.1. Osłabienie wiązki wąskiej 43.2. Osłabienie wiązki szerokiej 44. Liniowy współczynnik osłabienia, µ = współczynnik osłabienia, µ 45. Masowy współczynnik osłabienia, µ m 46. Efektywny liniowy współczynnik osłabienia, µ ef 47. Efektywna energia promieniowania jonizującego, E ef 48. Przenikliwość promieniowania jonizującego = jakość promieniowania 49. Współczynnik wzrostu, B = współczynnik akumulacji 50. Krotność osłabienia wiązki promieniowania, k 51. Warstwa osłabienia połowicznego, d 1/2 52. Warstwa osłabienia dziesięciokrotnego, d 1/10 53. Współczynnik jednorodności promieniowania 54. Filtracja promieniowania 54.1. Filtracja własna promieniowania X 55. Dawka pochłonięta, D 56. Moc dawki pochłoniętej, D BADANIA RADIOLOGICZNE - GEOMETRIA 57. Napromienienie 58. Ekspozycja 59. Wartość ekspozycji 60. Względny współczynnik ekspozycji 61. Ognisko optyczne źródła promieniowania 61.1. Źródło punktowe 62. Wielkość ogniska optycznego = wymiar ogniska 63. Efektywny wymiar ogniska optycznego 64. Układ geometryczny badania 65. Grubość radiologiczna 66. Radiologiczna odległość ogniskowa = odległość źródło-błona (sfd) 67. Kąt padania wiązki promieniowania = kąt wiązki 68. Ekspozycja panoramiczna

SPIS TREŚCI METODY ZOBRAZOWANIA 69. Obraz radiologiczny = cieniowy obraz radiologiczny 70. Obraz radiograficzny 70.1. Obraz fotograficzny 70.2. Obraz srebrowy 70.3. Obraz utajony 71. Obraz kseroradiograficzny 71.1. Obraz kserograficzny 71.2. Obraz proszkowy 72. Obraz radioskopowy 73. Obraz fluorescencyjny 74. Obraz scyntylacyjny PARAMETRY OBRAZU 75. Jakość obrazu 76. Kontrast obiektu 77. Kontrast obrazu radiologicznego, względny = kontrast radiologiczny 78. Kontrast obrazu radiograficznego, względny = kontrast radiograficzny = kontrast obrazu 79. Kontrast obrazu radioskopowego, względny = kontrast radioskopowy 80. Czułość kontrastowa = czułość kontrastu (czułość dotycząca grubości) 81. Rozdzielczość obrazu = rozdzielczość przestrzenna 82. Zdolność rozdzielcza obrazu, R 83. Nieostrość obrazu 83.1. Nieostrość geometryczna 83.2. Nieostrość rozproszeniowa 83.3. Nieostrość przemieszczeniowa 83.4. Nieostrość wewnętrzna = nieostrość własna 83.5. Nieostrość całkowita = nirostrość 84. Wykrywalność wskaźnikowa 84.1. Wykrywalność pręcikowa 84.2. Wykrywalność otworkowa 84.3. Wykrywalność schodkowa 85. Wykrywalność wad = czułość wykrywania wady 86. Powiększenie projekcyjne obrazu = powiększenie geometryczne 87. Polepszenie obrazu RADIOLOGICZNE METODY BADAŃ NIENISZCZĄCYCH 88. Radiologiczne metody badań nieniszczących = radiologia przemysłowa 89. Metoda radiograficzna =radiografia 89.1. Radiografia rentgenowska = rentgenografia 89.2. Radiografia gamma = gammagrafia 89.3. Radiografia neutronowa = neutronografia 89.4. Radiografia elektronowa 89.5. Radiografia protonowa 89.6. Radiografia barwna 89.7. Radiografia na papierze 89.8. Kseroradiografia 89.9. Radiografia dynamiczna 89.10. Radiografia błyskowa 89.11. Radiografia projekcyjna = technika powiększania projekcyjnego 89.12. Radiografia mikroogniskowa 89.13. Mikroradiografia 89.14. Autoradiografia 89.15. Stereoradiografia 89.16. Tomografia na błonie = radiografia warstwowa 89.17. Radiokinematografia

SPIS TREŚCI 89.18. Radiografia szczelinowa 89.19. Radiokrystalografia 90. Metoda radioskopowa = radioskopia 90.1. Fluoroskopia 90.2. Fluoroskopia ze wzmocnieniem obrazu 90.3. Radioskopia telewizyjna 91. Fluorografia 92. Metoda radiometryczna = radiometria 92.1. Defektometria radiometryczna 92.2. Radiometryczne pomiary grubości (gramatury i in. wielkości) 92.2.1. Metoda absorpcyjna 92.2.2. Metoda rozproszeniowa 92.2.3. Metoda fluorescencji rentgenowskiej 92.3. Tomografia komputerowa (CT) 92.3.1. Tomografia komputerowa z rozproszeniem wstecznym ŹRÓDŁA PROMIENIOWANIA JONIZUJĄCEGO 93. Źródło promieniowania jonizującego 94. Aparat rentgenowski 94.1. Lampa rentgenowska 94.1.1. Katoda 94.1.2. Anoda 94.1.3. Tarcza = antykatoda 94.1.4. Ognisko lampy rentgenowskiej = ognisko lampy 94.1.5. Lampa rentgenowska z wydłużoną anodą = lampa z wydłużoną anodą 94.1.6. Lampa rentgenowska dwuogniskowa 94.1.7. Lampa rentgenowska z mikroogniskiem 94.2. Generator rentgenowski 94.3. Głowica rentgenowska = głowica lampy 94.4. Kołpak rentgenowski 94.5. Zespół sterowania aparatu rentgenowskiego 94.6. Prąd anodowy 94.7. Napięcie anodowe 95. Akcelerator liniowy elektronów 96. Betatron 97. Mikrotron 98. Aparat gammagraficzny 98.1. Uchwyt źródła promieniowania 98.2. Pojemnik ochronny 98.3. Pojemnik roboczy 98.3.1. Przesłona aparatu gammagraficznego 98.4. Pojemnik transportowy 98.4.1. Opakowanie typu A 98.4.2. Opakowanie typu B 98.4.3. Uran zubożony 98.5. Zespół sterowania aparatu gammagraficznego 98.6. Przewód przesyłowy źródła DETEKTORY PROMIENIOWANIA JONIZUJĄCEGO 99. Detektor promieniowania jonizującego 100. Przetwornik obrazu radiologicznego 101. Parametry detektora promieniowania jonizującego (przetwornika obrazu radiologicznego) 101.1. Czułość detektora promieniowania (przetwornika obrazu radiologicznego) 101.2. Wydajność detektora promieniowania (przetwornika obrazu radiologicznego) 101.3. Zdolność rozdzielcza czasowa detektora promieniowania (przetwornika obrazu radiologicznego) 101.4. Zdolność rozdzielcza przestrzenna detektora promieniowania (przetwornika obrazu radiologicznego)

SPIS TREŚCI 102. Błona radiograficzna 102.1. Błona bezokładkowa 102.2. Błona okładkowa 102.3. Błona radiograficzna zwojowa 102.4. Radiogram 102.5. Autoradiogram 102.6. Tomogram 102.7. Gęstość optyczna radiogramu (w świetle przepuszczonym), D 102.8. Użyteczny zakres gęstości optycznej radiogramu 102.9. Zadymienie = Zadymienie spowodowane starzeniem 102.10. Gęstość optyczna zadymienia = gęstość zadymienia 102.11. Krzywa charakterystyczna błony 102.12. Gradient gęstości optycznej, G 102.13. Gradient średni 102.14. Współczynnik kontrastowości (ang. gamma) 102.15. Kontrastowość błony 102.16. Czułość systemu błony, S 102.17. Zakres ekspozycji 102.18. Ziarnistość błony, σ D 102.19. Ziarnistość subiektywna 102.20. Obróbka błony 102.20.1. Wywoływanie 102.20.2. Utrwalanie 102.21. Klasyfikacja błon radiograficznych 103. Błona dielektryczna 104. Papier radiograficzny 105. Płyta kseroradiograficzna 106. Odbitka kseroradiograficzna 107. Ekran fluorescencyjny 107.1. Luminancja ekranu fluorescencyjnego 107.2. Współczynnik konwersji 108. Wzmacniacz obrazu 109. Ekran scyntylacyjny 110. Rentgenowidikon KOMPLETNE ZESTAWY 111. Zestaw radioskopowy 112. Fluoroskop 113. Fluorograf 114. Zestaw radiometryczny 115. Defektometr radiometryczny 116. Grubościomierz radiometryczny = radiometryczny miernik grubości (gramatury i in.) 117. Tomograf komputerowy SPRZĘT POMOCNICZY 118. Okładki wzmacniające 118.1. Okładki wzmacniające metalowe 118.2. Okładki wzmacniające fluorescencyjne 118.3. Okładki wzmacniające fluorometalowe 118.4. Współczynnik wzmocnienia okładek = współczynnik wzmocnienia 119. Okładka przetwornikowa 120. Kaseta radiograficzna = kaseta 120.1. Kaseta radiograficzna próżniowa 121. Uchwyt kasety radiograficznej 122. Filtr radiologiczny = filtr 123. Diafragma radiologiczna 124. Kolimator

SPIS TREŚCI 125. Przesłona lampy 126. Przesłona 127. Maskowanie 128. Maska radiologiczna przednia 129. Maska radiologiczna tylna 130. Raster przeciwrozproszeniowy 131. Kompensator radiologiczny 132. Celownik 133. Znacznik radiograficzny 134. Wykres ekspozycji 135. Kalkulator ekspozycji 136. Wskaźnik jakości obrazu (IQI) 136.1. Pręcikowy wskaźnik jakości obrazu 136.2. Schodkowo-otworkowy wskaźnik jakości obrazu 136.3. Płytkowo-otworkowy wskaźnik jakości obrazu 136.4. Pręcikowy wskaźnik jakości obrazu typu "duplex" 137. Wzorzec defektometryczny 138. Klin sensytometryczny = klin stopniowy 139. Ramka radiograficzna 140. Negatoskop 141. Densytometr 142. Wzorzec gęstości optycznej 143. Radiogram porównawczy OCHRONA RADIOLOGICZNA 144. Ochrona radiologiczna = ochrona przed promieniowaniem jonizującym 145. Radiometr 146. Dawkomierz = dozymetr 146.1. Dawkomierz fotometryczny 146.2. Dawkomierz jonizacyjny 146.3. Dawkomierz osobisty = dawkomierz indywidualny 147. Sygnalizator promieniowania 148. Równoważnik dawki, H 149. Współczynnik jakości promieniowania, Q 150. Moc równoważnika dawki, 151. Dawka progowa 152. Dawka graniczna = graniczny równoważnik dawki 152.1. Równoważnik dawki w danym punkcie tkanki lub w narządzie 152.2. Efektywny równoważnik dawki, HE 152.3. Efektywny równoważnik dawki obciążającej, HE50 153. Dawka kolektywna = dawka zbiorowa 154. Promieniowanie naturalne 155. Promieniowanie kosmiczne 156. Opad promieniotwórczy 157. Odpady promieniotwórcze 158. Skażenie promieniotwórcze 159. Wypadek radiacyjny 160. Awaria radiologiczna = incydent radiacyjny 161. Teren kontrolowany 162. Strefa ograniczonego czasu przebywania 163. Strefa awaryjna 164. Technologiczna instrukcja pracy 165. Znak ostrzegawczy

SPIS TREŚCI

METODA RT strona 8 PROMIENIOWANIE JONIZUJĄCE 1. Jonizacja odwracalny proces polegający na oderwaniu od atomu (lub cząsteczki) elektronu (elektronów) z zewnętrznej powłoki elektronowej, w wyniku czego powstaje swobodny elektron (elektrony) i dodatnio naładowany jon. 2. Promieniowanie jonizujące promieniowanie elektromagnetyczne lub promieniowanie korpuskularne o energii cząstki wystarczającej do wywołania jonizacji. Fotony promieniowania ultrafioletowego również mogą powodować jonizację, lecz zwykle, określenie promieniowanie jonizujące nie obejmuje tego rodzaju promieniowania. 2.1. Promieniowanie jonizujące bezpośrednio promieniowanie jonizujące składające się z naładowanych cząstek. Promieniowaniem jonizującym bezpośrednio jest np. promieniowanie alfa lub promieniowanie beta. Rys. 1. Schemat jonizacji bezpośredniej. 2.2. Promieniowanie jonizujące pośrednio promieniowanie jonizujące składające się z cząstek nie posiadających ładunku elektrycznego. Promieniowaniem jonizującym pośrednio jest np. promieniowanie neutronowe oraz promieniowanie elektromagnetyczne.

METODA RT strona 9 3. Promieniowanie korpuskularne promieniowanie jonizujące składające się z cząstek o masie spoczynkowej różnej od zera. Promieniowaniem korpuskularnym jest np. promieniowanie alfa, promieniowanie beta i promieniowanie neutronowe. 3.1. Promieniowanie alfa (α) promieniowanie korpuskularne składające się z cząstek alfa złożonych z dwóch protonów i dwóch neutronów, tj. jąder atomów helu 4 He emitowanych w przemianach jądrowych. Promieniowanie α ma widmo liniowe. Energia cząstek α wynosi najczęściej 4 do 8 MeV, a ich maksymalna energia nie przekracza 10 MeV. Prędkość cząstek α nie przekracza 2 10 7 m/s, tj. 20 000 km/s (7% prędkości światła). 3.2. Promieniowanie beta (β) promieniowanie korpuskularne składające się z cząstek beta, tj. elektronów o ujemnym lub dodatnim ładunku, emitowanych w przemianach jądrowych lub w przemianach cząstek niestabilnych. Promieniowanie β ma widmo ciągłe z wyraźnie zaznaczoną energią maksymalną (powyżej, której cząstki nie występują w widmie). Energia maksymalna cząstek β zawarta jest w przedziale od 15 kev do 15MeV. Prędkość cząstek β wynosi 200 000 km/s. 3.3. Promieniowanie neutronowe (n) promieniowanie korpuskularne składające się z neutronów emitowanych w przemianach jądrowych. 4. Promieniowanie elektromagnetyczne = promieniowanie fotonowe promieniowanie jonizujące rozchodzące się w przestrzeni jako okresowe zmiany pola elektromagnetycznego (fala elektromagnetyczna) z prędkością światła. W pewnych warunkach, falę elektromagnetyczną można traktować jako strumień szybko poruszających się niematerialnych cząstek o zerowej masie spoczynkowej, lecz obdarzonych w ruchu określoną energią i masą. Cząstki te nazywane są fotonami. Stąd, często o promieniowaniu elektromagnetycznym mówi się iż jest to promieniowanie fotonowe. Promieniowanie elektromagnetyczne jest promieniowaniem jonizującym pośrednio. Promieniowaniem elektromagnetycznym jest promieniowanie rentgenowskie oraz promieniowanie gamma. Promieniowanie rentgenowskie i promieniowanie gamma w swej istocie są identyczne. Historycznie, podział taki uzasadniony był tym iż energia promieniowania X była niższa od energii promieniowania γ. Obecnie stosowane źródła promieniowania X umożliwiają uzyskanie promieniowania X o energiach nawet przewyższających energie promieniowania γ. Pewne różnice jednak pozostają - - promieniowanie γ powstaje zwykle w jądrze atomowym, promieniowanie X - zawsze poza jądrem; - promieniowanie γ ma widmo liniowe, promieniowanie X - widmo ciągłe ( promieniowanie hamowania ). 4.1. Promieniowanie rentgenowskie (X) promieniowanie elektromagnetyczne składające się z promieniowania hamowania i/lub promieniowania charakterystycznego.

METODA RT strona 10 Wytwarzane jest najczęściej przez bombardowanie tarczy metalowej elektronami przyspieszonymi w polu elektrycznym do dużej prędkości. Promieniowanie X uzyskane w ten sposób ma widmo ciągłe wyraźnie zaznaczoną energią graniczną. Za promieniowanie X uważa się zwykle promieniowanie elektromagnetyczne o długości fali od 1 do 0,0001 nm, co odpowiada zakresowi energii od 1,2 kev do 120 MeV. Rys. 2. Pełne widmo promieniowania rentgenowskiego. 4.1.1. Promieniowanie hamowania promieniowanie rentgenowskie wysyłane wskutek nagłego zahamowania ruchu cząstek naładowanych (np. elektronów) w polu kulombowskim jąder atomowych. Promieniowanie hamowania ma widmo ciągłe. Rys. 3. Powstawanie promieniowania hamowania. 4.1.2. Promieniowanie charakterystyczne promieniowanie rentgenowskie powstające podczas zmian stanu energetycznego atomu, tj. podczas wypełniania luki w wewnętrznej powłoce atomowej przez elektron z dowolnej dalszej powłoki atomu.

METODA RT strona 11 Promieniowania charakterystyczne ma widmo liniowe. Położenie i ilość linii zależy od materiału tarczy. 4.2. Promieniowanie gamma (γ) promieniowanie elektromagnetyczne powstające podczas zmian stanu energetycznego jąder atomowych lub podczas anihilacji cząstek. PROMIENIOWANIE GAMMA (γ) [2.61] - ELEKTROMAGNETYCZNE PROMIENIOWANIE JONIZUJĄCE EMITOWANE PRZEZ OKREŚLONE MATERIAŁY (SUBSTANCJE) RADIOAKTYWNE. Promieniowanie γ ma widmo liniowe. Większość nuklidów promieniotwórczych emituje promieniowanie γ o energii od 0,1 do 5 MeV. 4.2.1. Promieniowanie gamma niskoenergetyczne promieniowanie gamma o energii poniżej 200 kev. 5. Promieniowanie jądrowe promieniowanie korpuskularne lub promieniowanie gamma wysyłane przez substancje promieniotwórcze. 6. Energia promieniowania jonizującego, E = energia radiacyjna energia cząstek promieniowania jonizującego z wyłączeniem energii spoczynkowej tych cząstek. Jednostką energii promieniowania w układzie SI jest dżul, J. Pozaukładową (lecz legalną) jednostką energii promieniowania jest elektronowolt, ev. 1 ev = 1,6021892 10-19 J 1 kev = 1 000 ev, 1 MeV = 1 10 6 ev 7. Promieniowanie monoenergetyczne promieniowanie składające się z cząstek o jednakowej energii. 8. Promieniowanie heteroenergetyczne promieniowanie składające się z cząstek o różnych energiach. Promieniowanie heteroenergetyczne może mieć widmo liniowe lub widmo ciągłe. 9. Widmo promieniowania rozkład natężenia promieniowania, bądź liczby cząstek promieniowania, w zależności od energii, długości fali lub innych wielkości pokrewnych.

METODA RT strona 12 Rys. 4. Widmo promieniowania. a) promieniowanie monoenergetyczne; b) promieniowanie heteroenergetyczne - widmo liniowe; c) promieniowanie heteroenergetyczne - widmo ciągłe. 9.1. Widmo promieniowania ciągłe widmo promieniowania o ciągłym charakterze zmian energii lub długości fali. WIDMO CIĄGŁE [2.25] - ZAKRES DŁUGOŚCI FAL LUB ENERGII KWANTÓW GENEROWANYCH PRZEZ URZĄDZENIE PROMIENIOWANIA X. Przykładem promieniowania o widmie ciągłym może być promieniowanie hamowania. 9.2. Widmo promieniowania liniowe = widmo dyskretne = widmo prążkowe widmo promieniowania, w którym dany parametr (długość fali, bądź energia cząstek) przyjmuje szereg wartości dyskretnych, odpowiadających tzw. liniom widma. Przykładem promieniowania o widmie liniowym może być promieniowanie charakterystyczne bądź promieniowanie gamma. 9.3. Energia graniczna promieniowania X energia odpowiadająca minimalnej długości fali promieniowania hamowania, a tym samym odpowiadająca wartości szczytowej napięcia anodowego.

METODA RT strona 13 PROMIENIOTWÓRCZOŚĆ 10. Promieniotwórczość właściwość pewnych nuklidów, polegająca na skłonności do samorzutnych przemian, których skutkiem jest emisja promieniowania jonizującego (patrz też: schemat rozpadu promieniotwórczego ). 11. Rozpad promieniotwórczy ciąg przemian zachodzących w niestabilnym (promieniotwórczym) jądrze. Rozpad promieniotwórczy może zmieniać skład jądra (rozpad α, rozpad β, wychwyt K, rozszczepienie) lub tylko jego stan energetyczny (rozpad γ, konwersja wewnętrzna). Rozpad jądra wiąże się z wydzieleniem pewnej ilości energii na zewnątrz (w postaci kwantu promieniowania lub obdarzonej energią kinetyczną cząstki). 12. Schemat rozpadu promieniotwórczego symboliczne przedstawienie przemian zachodzących w jądrze atomowym podczas rozpadu promieniotwórczego danego nuklidu. Rys. 5. Schemat rozpadu nuklidu Ir-192. 13. Nuklid jądro atomowe, scharakteryzowane liczbą masową, liczbą atomową oraz stanem energetycznym, o średnim czasie życia dającym się stwierdzić. Mianem nuklid określa się często również pewną ilość substancji zawierającej określone nuklidy. 14. Nuklid promieniotwórczy nuklid, którego jądra atomowe są promieniotwórcze (patrz: promieniotwórczość ). 15. Substancja promieniotwórcza substancja zawierająca naturalne lub sztuczne nuklidy promieniotwórcze.

METODA RT strona 14 16. Źródło promieniotwórcze substancja promieniotwórcza przygotowana do wykorzystania jej promieniowania jonizującego. Zgodnie z tą definicją, formalnie, źródłami promieniotwórczymi nie są np. siatka żarowa w turystycznej lampie gazowej (pomimo iż zawiera około 0,5 grama tlenku toru o aktywności 3,33 kbq), ani spawalnicza wolframowa elektroda torowana, ponieważ nie jest wykorzystywane ich promieniowanie jonizujące. 16.1. Źródło zamknięte źródło promieniotwórcze o konstrukcji uniemożliwiającej rozproszenie (powyżej dopuszczalnego poziomu) substancji promieniotwórczej zawartej w źródle, w przewidywanych warunkach eksploatacji, transportu i przechowywania. Najczęściej, substancja promieniotwórcza umieszczona jest w szczelnej (np. zaspawanej) kapsułce ze stali nierdzewnej lub związana w matrycy (np. szkliwo) naniesionej na trwałe podłoże. 16.1.1. Część aktywna źródła część źródła zamkniętego, o określonym kształcie geometrycznym, zawierająca substancję promieniotwórczą. 16.2. Źródło otwarte ŹRÓDŁO OTWARTE [2.123] - ŹRÓDŁO PROMIENIOWANIA NIEZAMKNIĘTE W KAPSULE. 17. Aktywność źródła, A wielkość charakteryzująca źródło promieniotwórcze, określająca średnią liczbę samoistnych przemian jądrowych zachodzących w tym źródle w jednostce czasu. Jednostką aktywności jest bekerel, Bq. 1 bekerel równy jest jednej przemianie jądrowej w czasie jednej sekundy. AKTYWNOŚĆ [2.2] - LICZBA ROZPADÓW PROMIENIOTWÓRCZYCH ZACHODZĄCYCH W JEDNOSTCE CZASU W ŹRÓDLE PROMIENIOTWÓRCZYM. Pozaukładową, lecz nadal często stosowaną ze względu na praktyczny wymiar, jednostką aktywności jest kiur (Ci). 1 Ci = 3,7 10 10 Bq =37 GBq 17.1. Aktywność właściwa masowa, A m aktywność odniesiona do jednostki masy substancji promieniotwórczej. Jednostką aktywności właściwej masowej jest bekerel na kilogram, Bq/kg. AKTYWNOŚĆ WŁAŚCIWA [2.113] - DEFINICJA JAK WYŻEJ 17.2. Aktywność właściwa objętościowa, A v aktywność odniesiona do jednostki objętości substancji promieniotwórczej.

METODA RT strona 15 Jednostką aktywności właściwej objętościowej jest bekerel na metr sześcienny, Bq/m 3. 18. Okres połowicznego rozpadu, T 1/2 = okres półrozpadu okres czasu, po którym aktywność substancji promieniotwórczej zmniejsza się do połowy. OKRES POŁÓWKOWEGO ROZPADU [2.67] - DEFINICJA JAK WYŻEJ Okres połowicznego rozpadu jest wielkością charakterystyczną substancji promieniotwórczej zawartej w źródle. Przykładowe wartości: Yb-169 31 dni Tm-170 129 dni Ir-192 74 dni Co-60 5,3 lat Se-75 118 dni Cs-137 30 lat 19. Krzywa rozpadu promiewniotwórczego aktywność źródła promieniotwórczego w funkcji czasu, przedstawiona w formie wykresu. Rys. 6. Krzywa rozpadu promieniotwórczego. 20. Wydajność źródła promieniowania, W liczba cząstek promieniowania jonizującego emitowana ze źródła w jednostce czasu w określonym układzie geometrycznym. 21. Wydajność ekspozycyjna źródła promieniowania X, W x moc dawki ekspozycyjnej w osi wiązki w odległości 1m od źródła, przy najwyższym napięciu anodowym i największym dla tego napięcia prądzie anodowym.

METODA RT strona 16 Jednostką wydajności ekspozycyjnej źródła promieniowania gamma jest amper razy metr do kwadratu na kilogram, A m 2 /kg. 22. Wydajność ekspozycyjna źródła promieniowania gamma, W γ moc dawki ekspozycyjnej w odległości 1 m od nieosłoniętego źródła promieniotwórczego w określonych warunkach. Jednostką wydajności ekspozycyjnej źródła promieniowania gamma jest amper razy metr do kwadratu na kilogram, A m 2 /kg. 23. Stała ekspozycyjna, Γ współczynnik proporcjonalności służący do określania mocy dawki ekspozycyjnej X & promieniowania gamma wytwarzanej przez punktowe źródło o aktywności A, jeżeli nie uwzględnia się osłabienia promieniowania. Ilościowo stała ekspozycyjna jest równa mocy dawki ekspozycyjnej od źródła punktowego o aktywności 1 Bq w odległości 1 m. Jednostką stałej ekspozycyjnej jest kulomb razy metr do kwadratu na kilogram, C m 2 /kg. 24. Równoważna wartość stałej ekspozycyjnej Γ r odpowiednik stałej ekspozycyjnej pozwalający określić moc dawki pochłoniętej D &. Jednostką równoważnej wartości stałej ekspozycyjnej jest centygrej razy metr do kwadratu na sekundę i gigabekerel, cgy m 2 / (s GBq) lub centygrej razy metr do kwadratu na godzinę i gigabekerel, cgy m 2 / (h GBq). Przykładowe wartości (w jednostkach cgy m 2 / (h GBq) 10-3 ): Tm-170 0,07 Cs-137 8,0 Yb-169 2,9 I r-192 10,9 Se-75 4,6 Co-60 30,8 WIĄZKA PROMIENIOWANIA 25. Wiązka promieniowania promieniowanie jonizujące rozchodzące się w przestrzeni w określonym kącie bryłowym. Wiązka promieniowania określona jest przez kąt rozwarcia wiązki w dwu wzajemnie prostopadłych płaszczyznach i natężenie promieniowania w przekroju wiązki. 26. Oś wiązki promieniowania oś symetrii wiązki promieniowania. OŚ WIĄZKI PADAJĄCEJ [2.77] - DEFINICJA JAK WYŻEJ Maksymalna wartość natężenia promieniowania w wiązce, może występować poza osią wiązki.

METODA RT strona 17 27. Kąt rozwarcia wiązki promieniowania kąt pomiędzy skrajnymi promieniami wiązki promieniowania, mierzony w dowolnej płaszczyźnie zawierającej oś wiązki promieniowania. Najczęściej, kąt rozwarcia wiązki promieniowania jest zdeterminowany przez krawędzie okienka lub kolimator. Rys. 7. Kształt wiązki promieniowania. a) wiązka panoramiczna (pierścieniowa); b) wiązka kierunkowa; c) wiązka wachlarzowa (szczelinowa); d) wiązka przestrzenna. 28. Wiązka kierunkowa wiązka promieniowania, której kąt rozwarcia w obu wzajemnie prostopadłych płaszczyznach jest mniejszy niż 90. 28.1. Wiązka wachlarzowa = wiązka szczelinowa wiązka kierunkowa, której kąt rozwarcia w jednej z płaszczyzn jest minimalny. 28.2. Wiązka punktowa wiązka kierunkowa, której kąt rozwarcia jest niewielki w obu wzajemnie prostopadłych płaszczyznach. 29. Wiązka panoramiczna = wiązka pierścieniowa wiązka promieniowania, której kąt rozwarcia w jednej płaszczyźnie wynosi mniej niż 90, a w płaszczyźnie do niej prostopadłej jest równy 360. 30. Wiązka przestrzenna wiązka promieniowania, której kąt rozwarcia w dwu wzajemnie prostopadłych płaszczyznach jest większy niż 90.

METODA RT strona 18 Szczególny przypadek wiązki przestrzennej stanowi wiązka kulista, tj. wiązka, która wypełnia całą przestrzeń. 31. Robocza wiązka promieniowania wiązka promieniowania przeznaczona do praktycznych zastosowań. 31.1. Promieniowanie użyteczne promieniowanie jonizujące zawarte w roboczej wiązce promieniowania. 31.2. Promieniowanie uboczne promieniowanie nieużyteczne, tj. rozchodzące się poza roboczą wiązką promieniowania. Przepisy określają dopuszczalną wartość mocy dawki promieniowania ubocznego, i tak w Polsce: dla aparatów rtg do defektoskopii (przy zasłoniętym okienku, znamionowej wartości wysokiego napięcia i prądzie przewidzianym dla obciążenia ciągłego, w promieniu 1 m od ogniska) 7,17 na/kg przy napięciach do 150 kv, 71,7 na/kg przy napięciach powyżej 150 kv; dla aparatów gammagraficznych (przy źródle w położeniu ochronnym) 14,3 na/kg na powierzchni pojemnika, 0,143 na/kg w odległości 1 m od źródła. POLE PROMIENIOWANIA 32. Pole promieniowania przestrzeń określona zbiorem wartości charakteryzujących promieniowanie występujące w tej przestrzeni, takich jak natężenie promieniowania, moc dawki ekspozycyjnej lub inne, przyporządkowanych poszczególnym jej punktom dla określonej chwili czasu. 33. Natężenie promieniowania jonizującego, J = gęstość strumienia energii energia przenoszona przez promieniowanie w jednostce czasu przez jednostkę powierzchni ustawionej prostopadle do kierunku biegu promieniowania. Jednostką natężenia promieniowania w układzie SI jest wat na metr kwadratowy, W/m 2. Jednostką pozaukładową jest megaelektronowolt na centymetr kwadratowy na sekundę, MeV/(cm 2 s) 1 MeV/(cm 2 s) = 1,6 10-9 W/m 2 34. Dawka ekspozycyjna, X miara ilości promieniowania X lub promieniowania gamma, określana zdolnością jonizacji powietrza przez to promieniowanie. Wyraża się wzorem: X = dq / dm gdzie dq - wartość bezwzględna sumy ładunków jonów jednego znaku wytworzonych w jednostkowej objętości powietrza o masie dm, gdy elektrony uwolnione przez fotony zostaną całkowicie zatrzymane w tej objętości powietrza.

METODA RT strona 19 Jednostką dawki ekspozycyjnej jest kulomb na kilogram, C/kg. 35. Moc dawki ekspozycyjnej, X & przyrost dawki ekspozycyjnej w określonym przedziale czasu. Wyraża się wzorem: X & = dx / dt Jednostką mocy dawki ekspozycyjnej jest amper na kilogram, A/kg. ODDZIAŁYWANIE PROMIENIOWANIA JONIZUJĄCEGO Z MATERIĄ Ze względu na przyjęte ramy tematu oraz fakt iż w praktyce badań radiologicznych zdecydowanie najczęściej wykorzystuje się promieniowanie X lub γ, w rozdziale tym podano jedynie definicje odnoszące się do promieniowania elektromagnetycznego, choć sens niektórych definicji jest ogólniejszy i są one słuszne również dla innych rodzajów promieniowania jonizującego. 36. Promieniowanie pierwotne promieniowanie jonizujące oddziałujące na ośrodek, powstające poza jego obszarem. PROMIENIOWANIE PIERWOTNE [2.95] - PROMIENIOWANIE PRZECHODZĄCE BEZPOŚREDNIO, BEZ ODCHYLEŃ, WZDŁUŻ LINII PROSTEJ ZE ŹRÓDŁA DO DETEKTORA PROMIENIOWANIA. 37. Promieniowanie wtórne promieniowanie jonizujące powstające w ośrodku pod wpływem działania promieniowania pierwotnego, np. promieniowanie rozproszone, anihilacyjne i in. 38. Promieniowanie rozproszone promieniowanie jonizujące, którego kierunek i/lub energia promieniowania uległy zmianie podczas przechodzenia przez materię. PROMIENIOWANIE ROZPROSZONE [2.17] - PROMIENIOWANIE, KTÓRE ZMIENIŁO KIERUNEK, ZE ZMIANĄ LUB BEZ ZMIAN ENERGII, PODCZAS PRZECHODZENIA PRZEZ MATERIĘ.

METODA RT strona 20 Rys. 8. Promieniowanie rozproszone. 39. Kąt rozproszenia kąt pomiędzy osią wiązki promieniowania pierwotnego, a kierunkiem promieniowania rozproszonego. 39.1. Promieniowanie rozproszone wstecznie promieniowanie rozproszone pod kątem większym niż 90 PROMIENIOWANIE ROZPROSZONE WSTECZNE [2.10] - CZĘŚĆ ROZPROSZONEGO PROMIENIOWANIA X LUB GAMMA, KTÓRA JEST WYEMITOWANA POD KĄTEM WIĘKSZYM NIŻ 90 O WZGLĘDEM KIERUNKU PADANIA WIĄZKI. 40. Wiązka wąska = wiązka skolimowana wiązka promieniowania o kącie rozwarcia na tyle małym, że w rozpatrywanych warunkach, wpływ promieniowania rozproszonego jest mały w porównaniu z wpływem promieniowania pierwotnego. 41. Wiązka szeroka wiązka promieniowania o kącie rozwarcia na tyle dużym, że w rozpatrywanych warunkach, wpływ promieniowania rozproszonego jest znaczny w porównaniu z wpływem promieniowania pierwotnego. 42. Absorpcja promieniowania = pochłanianie promieniowania proces, w którym następuje redukcja liczby fotonów podczas ich przenikania przez materię. Patrz też zjawisko fotoelektryczne. ABSORPCJA [2.1] - DEFINICJA JAK WYŻEJ

METODA RT strona 21 42.1. Zjawisko fotoelektryczne przekazanie przez foton promieniowania elektromagnetycznego całej swej energii jednemu z elektronów powłoki elektronowej atomu. W wyniku tego, elektron zostaje wybity ze swej orbity (następuje jonizacja atomu), a foton promieniowania zanika. Zjawisko fotoelektryczne dominuje przy małych energiach fotonu i występuje jedynie w zakresie ich energii nie przekraczających około 0,5 MeV. Rys. 9. Zjawisko fotoelektryczne. 42.2. Zjawisko Comptona przekazanie przez foton promieniowania elektromagnetycznego części swej energii słabo związanemu elektronowi z zewnętrznej powłoki elektronowej atomu lub swobodnemu elektronowi. W wyniku tego, wzrasta energia kinetyczna elektronu, a zmniejsza się energia fotonu promieniowania, przy czym następuje odchylenie jego toru od pierwotnego kierunku. ROZPROSZENIE COMPTONA [2.22] - RODZAJ ROZPROSZENIA POWSTAJĄCEGO W WYNIKU ZDERZENIA FOTONU PROMIENIOWANIA X LUB GAMMA Z ELEKTRONEM, POWODUJĄCEGO UTRATĘ ENERGII, PRZY CZYM PROMIENIOWANIE ROZPROSZONE JEST EMITOWANE POD KĄTEM WZGLĘDEM KIERUNKU PADANIA. Zjawisko Comptona występuje najintensywniej dla fotonów o energiach z zakresu od 0,1 do 10MeV.

METODA RT strona 22 Rys. 10. Zjawisko Comptona. 42.3. Zjawisko tworzenia par przekształcenie się fotonu promieniowania elektromagnetycznego w parę cząstek elektron - pozyton w polu elektrycznym jądra atomowego. W wyniku tego, foton zanika, jego energia przekształca się w energię spoczynkową i kinetyczną nowopowstałych cząstek. Zjawisko tworzenia par występuje jedynie dla fotonów o energiach przekraczających 1,02 MeV. Rys. 11. Zjawisko tworzenia par. 43. Osłabienie promieniowania zmniejszenie wartości wielkości charakteryzującej pole promieniowania, spowodowane oddziaływaniem tego promieniowania z materią. Osłabienie promieniowania jest wynikiem absorpcji promieniowania oraz sprężystego rozpraszania cząstek promieniowania na elektronach atomów środowiska (patrz zjawisko Comptona ). Ilościowo proces osłabienia promieniowania scharakteryzowany jest przez liniowy współczynnik osłabienia lub masowy współczynnik osłabienia, który jest miarą prawdopodobieństwa oddziaływania promieniowania jonizującego z materią.

METODA RT strona 23 OSŁABIENIE [2.7] - DEFINICJA JAK WYŻEJ 43.1. Osłabienie wiązki wąskiej osłabienie promieniowania pierwotnego przechodzącego przez materię bez uwzględnienia promieniowania rozproszonego. 43.2. Osłabienie wiązki szerokiej osłabienie promieniowania pierwotnego przechodzącego przez materię uwzględniające również promieniowanie rozproszone. 44. Liniowy współczynnik osłabienia, µ współczynnik określający względne osłabienie wiązki wąskiej promieniowania na jednostkowej drodze w danym ośrodku. Wyraża się on wzorem: µ = - 1/J(x) dj(x)/dx gdzie J(x) - natężenie wiązki promieniowania przy współrzędnej x. Jednostką liniowego współczynnika osłabienia jest metr do potęgi minus pierwszej, m -1. WSPÓŁCZYNNIK OSŁABIENIA, µ [2.8] - STOSUNEK NATĘŻENIA (I O ) PROMIENIOWANIA PADAJĄCEGO NA MATERIAŁ ABSORBUJĄCY DO NATĘŻENIA (I) PROMIENIOWANIA PRZECHODZĄCEGO PRZEZ MATERIAŁ O GRUBOŚCI (T) WYRAŻONY ZALEŻNOŚCIĄ W POSTACI I=I O EXP(-µT). Rys. 12. Liniowy współczynnik osłabienia µ dla żelaza w funkcji energii promieniowania i jego składowe. CP - zjawisko Comptona, PE - zjawisko fotoelektryczne, PP - zjawisko tworzenia par. 45. Masowy współczynnik osłabienia, µ m iloraz liniowego współczynnika osłabienia (µ) przez gęstość danego ośrodka (ρ). Wyraża się wzorem:

METODA RT strona 24 µ m = µ/ρ Jednostką masowego współczynnika osłabienia jest metr do kwadratu na kilogram, m 2 /kg. 46. Efektywny liniowy współczynnik osłabienia, µ ef wartość charakteryzująca osłabienie promieniowania heteroenergetycznego w danym ośrodku, równa liniowemu współczynnikowi osłabienia takiego promieniowania monoenergetycznego, którego wielkości charakteryzujące pole promieniowania, w wąskiej wiązce są osłabiane w takim samym stopniu przez badany obiekt jak rozpatrywanego promieniowania heteroenergetycznego. 47. Efektywna energia promieniowania jonizującego, E ef wartość energii promieniowania jonizującego charakteryzująca dane promieniowanie heteroenergetyczne, równa energii takiego promieniowania monoenergetycznego, którego wielkości charakteryzujące pole promieniowania w wąskiej wiązce są osłabiane przez badany obiekt w takim samym stopniu jak rozpatrywanego promieniowania heteroenergetycznego. 48. Przenikliwość promieniowania jonizującego = jakość promieniowania wielkość charakteryzująca zdolność przenikania promieniowania przez materię. Dla promieniowania α lub β odpowiada maksymalnemu zasięgowi cząstek w danym materiale. W przypadku promieniowania elektromagnetycznego określa się ją zwykle podając grubość warstwy połowicznego osłabienia. 49. Współczynnik wzrostu, B współczynnik uwzględniający zwiększenie wielkości charakteryzujących pole promieniowania (np. natężenie promieniowania) wskutek obecności promieniowania rozproszonego. Jego wartość oblicza się jako stosunek całkowitej wartości charakteryzującej pole promieniowania w danym punkcie do wartości promieniowania pierwotnego w tym samym punkcie, tj.: B = (J + J) / J gdzie J - wielkość charakteryzująca pole promieniowania pierwotnego osłabionego po przejściu przez warstwę materiału w określonym punkcie, J - przyrost wielkości charakteryzującej pole promieniowania powstały wskutek rozproszenia promieniowania pierwotnego w materiale napromienianym w tym samym punkcie. WSPÓŁCZYNNIK AKUMULACJI [2.14] - DEFINICJA JAK WYŻEJ 50. Krotność osłabienia wiązki promieniowania, k stosunek wartości wielkości charakteryzującej pole promieniowania w danym punkcie (J 0 ) do wartości tej wielkości w tym samym punkcie po przejściu promieniowania przez materiał osłabiający (J). Wyraża się wzorem:

METODA RT strona 25 k = J 0 / J 51. Warstwa osłabienia połowicznego, d 1/2 warstwa danego materiału o grubości zmniejszającej o połowę wartość wielkości charakteryzującej pole promieniowania. Grubość warstwy osłabienia połowicznego zależy od rodzaju i energii promieniowania oraz materiału osłabiającego. Przykładowe wartości: Materiał osłabiając y Grubość warstwy d 1/2 [mm] Ir-192 Cs-137 Co-60 ołów 2,8 8,4 13 stal 11 17 22 52. Warstwa osłabienia dziesięciokrotnego, d 1/10 warstwa danego materiału o grubości dziesięciokrotnie zmniejszającej wartość wielkości charakteryzującej pole promieniowania. Grubość warstwy osłabienia dziesięciokrotnego zależy od rodzaju i energii promieniowania oraz materiału osłabiającego. Przykładowe wartości: Materiał osłabiając y Grubość warstwy d 1/10 [mm] Ir-192 Cs-137 Co-60 ołów 11 20 43 stal 52 60 82 53. Współczynnik jednorodności promieniowania iloraz grubości pierwszej i drugiej warstwy osłabienia połowicznego, w przypadku gdy obie warstwy są z tego samego materiału. Drugą warstwę osłabienia połowicznego wyznacza się po przejściu promieniowania przez pierwszą warstwę. Dla promieniowania monoenergetycznego wartość współczynnika jednorodności promieniowania wynosi 1. Dla promieniowania heteroenergetycznego druga warstwa osłabienia połowicznego zawsze będzie grubsza od pierwszej, tj. współczynnik jednorodności promieniowania < 1. 54. Filtracja promieniowania zmiana widma promieniowania spowodowana przejściem tego promieniowania przez warstwę materiału, tzw. filtr. Ponieważ podczas przechodzenia promieniowania heteroenergetycznego przez filtr, silniej jest pochłaniane promieniowanie niskoenergetyczne, a słabiej o wyższych energiach, filtracja powoduje usunięcie z widma składowych o najniższych energiach co powoduje utwardzenie promieniowania.

METODA RT strona 26 54.1. Filtracja własna promieniowania X filtracja promieniowania wychodzącego z ogniska lampy rentgenowskiej przez jej ścianki, ewentualnie przez olej i materiał okienka głowicy lub kołpaka aparatu rentgenowskiego. Wyrażana jest w równoważnej grubości miedzi, aluminium lub berylu. 55. Dawka pochłonięta, D ilość energii promieniowania jonizującego przekazana jednostce masy napromienionej materii. Wyraża się ona wzorem: D = de D / dm gdzie de D - średnia energia przekazana przez promieniowanie jonizujące materii o masie dm. Jednostką dawki pochłoniętej jest grej, Gy. 1 grej odpowiada przekazaniu energii 1 dżula materii o masie 1 kg. 56. Moc dawki pochłoniętej, D & przyrost dawki pochłoniętej w określonym przedziale czasu. Wyraża się wzorem: D & = dd / dt Jednostką mocy dawki pochłoniętej jest grej na sekundę, Gy/s. BADANIA RADIOLOGICZNE - GEOMETRIA 57. Napromienienie skierowanie roboczej wiązki promieniowania jonizującego na badany obiekt w ciągu określonego czasu w celu uzyskania pożądanych efektów. 58. Ekspozycja napromienienie błony radiograficznej lub papieru radiograficznego którego celem jest otrzymanie obrazu radiograficznego badanego obiektu. EKSPOZYCJA [2.40] - PROCES, W KTÓRYM PROMIENIOWANIE JEST REJESTROWANE SYSTEMEM ZOBRAZOWANIA. 59. Wartość ekspozycji dawka pochłonięta, jaką otrzymała błona w czasie trwania ekspozycji radiograficznej. Często wartość ekspozycji wyraża się w bardziej praktycznych jednostkach, np. Ci min lub ma min. 60. Względny współczynnik ekspozycji liczbowy współczynnik umożliwiający porównanie czułości różnych systemów błon i ułatwiający szybkie ustalenie wartości ekspozycji np. po zmianie typu błony lub okładek wzmacniających. Względny współczynnik ekspozycji (wwe) równy 1 przyjmuje się zwykle dla błon najczęściej wykorzystywanych.

METODA RT strona 27 Przykładowo, jeśli za podstawę porównań przyjąć błonę Agfa StructurixD7, to wówczas dla irydu-192: dla błonystructurixd8: wwe = 0,8 dla błonystructurixd5: wwe = 1,5 dla błonystructurixd4: wwe = 3,0. 61. Ognisko optyczne źródła promieniowania rzut równoległy ogniska źródła promieniowania X ( lampy rtg, betatronu, akceleratora liniowego lub in.) lub części aktywnej źródła promieniotwórczego na płaszczyznę prostopadłą do osi wiązki promieniowania. 61.1. Źródło punktowe źródło promieniotwórcze o wymiarach części aktywnej małych w porównaniu z odległością od obiektu napromienianego. 62. Wielkość ogniska optycznego wymiary liniowe ogniska optycznego. WYMIAR OGNISKA [2.57] - WYMIAR POPRZECZNY OGNISKA LAMPY RENTGENOWSKIEJ MIERZONY RÓWNOLEGLE DO PŁASZCZYZNY BŁONY LUB EKRANU FLUOROSCENCYJNEGO. 63. Efektywny wymiar ogniska optycznego wymiar określony zależnością jak na rysunku poniżej, służący do określania w praktyce radiologicznej zależności geometrycznych związanych z wielkością ogniska optycznego. Przykładowe wartości efektywnych wymiarów ogniska optycznego: - Tm-170: 37 GBq (1 Ci) - 0,5 0,5 mm, 370 GBq (10 Ci) - 2,5 2,5 mm, - Yb-169: 222 GBq (6 Ci) - 1 1 mm, - Se-75: 370 GBq (10 Ci) - 1,5 1,5 mm, 3 TBq (80 Ci) - 3 3 mm, - Ir-192: 1.85 TBq (50 Ci) - 2,5 2,5 mm, 12,95 TBq (350 Ci) - 4 4 mm, - Co-60: 3,7 TBq (100 Ci) - 4 4 mm. Rys. 13. Efektywny wymiar ogniska optycznego.

METODA RT strona 28 64. Układ geometryczny badania wzajemne położenie źródła promieniowania, badanego obiektu oraz detektora promieniowania. Rys. 14. Geometria badania radiologicznego. F - odległość ogniskowa; f - odległość źródłoobiekt; a - odległość obiekt-błona; w - grubość radiologiczna przedmiotu; γ - kąt padania wiązki; 2α - kąt rozwarcia wiązki promieniowania. 65. Grubość radiologiczna sumaryczna grubość napromienionego materiału badanego obiektu mierzona wzdłuż kierunku promieniowania. 66. Radiologiczna odległość ogniskowa odległość pomiędzy źródłem promieniowania a detektorem (np. błoną radiograficzną ). ODLEGŁOŚĆ ŹRÓDŁO-BŁONA (SFD) [2.111] - DEFINICJA JAK WYŻEJ 67. Kąt padania wiązki promieniowania kąt pomiędzy osią roboczej wiązki promieniowania i normalną do powierzchni, na którą promieniowanie pada.

METODA RT strona 29 KĄT WIĄZKI [2.11] - KĄT POMIĘDZY OSIĄ CENTRALNĄ (ŚRODKOWĄ) WIĄZKI PROMIENIOWANIA A PŁASZCZYZNĄ BŁONY. 68. Ekspozycja panoramiczna [2.92] - RADIOGRAFICZNY UKŁAD, W KTÓRYM WYKORZYSTUJE SIĘ WIELOKIERUNKOWE WŁASNOŚCI ŹRÓDŁA PROMIENIOWANIA GAMMA LUB PANORAMICZNY UKŁAD PROMIENIOWANIA X, NA PRZYKŁAD JEDNOCZESNA RADIOGRAFIA KILKU OBIEKTÓW LUB CAŁEGO OBWODU PEŁNEGO ELEMENTU CYLINDRYCZNEGO. METODY ZOBRAZOWANIA 69. Obraz radiologiczny = cieniowy obraz radiologiczny niewidoczny dla oka obraz utworzony przez promieniowanie jonizujące, powstający za badanym obiektem w wyniku oddziaływania wiązki promieniowania z materią badanego obiektu. Obraz obiektu jest tu zakodowany w postaci przestrzennych różnic wartości pola promieniowania. 70. Obraz radiograficzny obraz fotograficzny lub obraz kseroradiograficzny obiektu otrzymany na radiogramie lub papierze radiograficznym w wyniku przetworzenia obrazu radiologicznego. 70.1. Obraz fotograficzny utrwalony obraz srebrowy. 70.2. Obraz srebrowy obraz utworzony przez ziarna metalicznego srebra uzyskane w wyniku fotolizy soli srebra lub przez wywołanie poddanego ekspozycji materiału promienioczułego srebrowego. 70.3. Obraz utajony obraz utworzony w wyniku działania promieniowania pochłoniętego w substancji światłoczułej (promienioczułej) zawartej w warstwie fotograficznej, niewidoczny dla oka ani w obserwacji mikroskopowej, dający się ujawnić, czyli wywołać przez działanie czynników chemicznych lub fizycznych na warstwę promienioczułą. 71. Obraz kseroradiograficzny obraz kserograficzny badanego obiektu otrzymany na odbitce kserograficznej w wyniku przetworzenia obrazu radiologicznego.

METODA RT strona 30 71.1. Obraz kserograficzny utrwalony obraz proszkowy, tj. przeniesiony na papier. 71.2. Obraz proszkowy rozkład proszku (najczęściej czarnego) na płycie kserograficznej odpowiadający rozkładowi potencjałów pola elektrostatycznego. 72. Obraz radioskopowy obraz widzialny obiektu otrzymany na ekranie fluorescencyjnym, ekranie scyntylacyjnym, ekranie elektronowego wzmacniacza obrazu radiologicznego lub monitorze TV w wyniku przetworzenia obrazu radiologicznego. 73. Obraz fluorescencyjny obraz radioskopowy otrzymamy na ekranie fluorescencyjnym. 74. Obraz scyntylacyjny obraz radioskopowy otrzymany na ekranie scyntylacyjnym. PARAMETRY OBRAZU 75. Jakość obrazu charakterystyka obrazu radiologicznego określająca czytelność szczegółów. O jakości obrazu decydują głównie kontrast i rozdzielczość. 76. Kontrast obiektu stosunek różnicy przenikania promieniowania przez dwa sąsiednie obszary badanego obiektu do średniej wartości przenikania promieniowania. KONTRAST OBIEKTU [2.90] - WZGLĘDNA RÓŻNICA MIĘDZY PRZENIKANIEM PROMIENIOWANIA PRZEZ DWA OBSZARY NAPROMIENIOWANEGO OBIEKTU. 77. Kontrast obrazu radiologicznego, względny = kontrast radiologiczny stosunek różnicy wielkości charakteryzującej pole promieniowania w dwu sąsiednich obszarach obrazu radiologicznego (najczęściej obszaru wady oraz przyległego do niej obszaru tła) do średniej wartości wielkości charakteryzującej pole promieniowania (tło).

METODA RT strona 31 78. Kontrast obrazu radiograficznego, względny = kontrast radiograficzny stosunek różnicy gęstości optycznych w dwu sąsiednich obszarach obrazu radiograficznego (najczęściej obszaru wady oraz przyległego do niej obszaru tła) do średniej wartości gęstości optycznej (gęstości optycznej tła). KONTRAST OBRAZU [2.70] - WZGLĘDNA ZMIANA GĘSTOŚCI OPTYCZNEJ POMIĘDZY DWOMA SĄSIEDNIMI OBSZARAMI OBRAZU RADIOGRAFICZNEGO. 79. Kontrast obrazu radioskopowego, względny = kontrast radioskopowy stosunek różnicy luminancji w dwu sąsiednich obszarach obrazu radioskopowego (najczęściej obszaru wady oraz przyległego do niej obszaru tła) do średniej wartości luminancji (luminancji tła). 80. Czułość kontrastowa najmniejsza zmiana grubości napromienionego obiektu, która może być zarejestrowana przy użyciu danego detektora promieniowania np. błony radiograficznej, wyrażana zwykle w procentach całkowitej grubości radiologicznej badanego obiektu. CZUŁOŚĆ KONTRASTU (CZUŁOŚĆ DOTYCZĄCA GRUBOŚCI) [2.28] - WZGLĘDNA ZMIANA GĘSTOŚCI OPTYCZNEJ POMIĘDZY DWOMA SĄSIEDNIMI OBSZARAMI OBRAZU RADIOGRAFICZNEGO. 81. Rozdzielczość obrazu właściwość układu polegająca na umożliwieniu rozróżniania drobnych szczegółów obrazu. Ilościową miarą rozdzielczości jest zdolność rozdzielcza. ROZDZIELCZOŚĆ PRZESTRZENNA [2.112] - ODLEGŁOŚĆ POMIĘDZY ELEMENTAMI OBRAZU, KTÓRĄ MOŻNA JESZCZE WYRÓŻNIĆ NA OBRAZIE. 82. Zdolność rozdzielcza obrazu, R największa (graniczna) częstotliwość przestrzenna obrazu ułożonych na przemian linii czarnych i jasnych o jednakowej szerokości, które dają się odróżnić w przetworzonym obrazie radiologicznym, tj. obrazie radiograficznym lub obrazie radioskopowym. Zdolność rozdzielczą obrazu R wyraża się w postaci liczby linii na 1 mm długości (szerokości) obrazu. R = n [mm -1 ] gdzie n - graniczna liczba rozróżnialnych par linii na 1 mm długości obrazu testu do badania zdolności rozdzielczej.

METODA RT strona 32 83. Nieostrość obrazu ilościowa miara braku rozdzielczości obrazu; w badaniach radiologicznych; zwykle wyrażana jest jako szerokość obszaru o zmieniającej się gęstości optycznej radiogramu lub luminacji ekranu obrazującego skokową (nagłą) zmianę natężenia promieniowania padającego na błonę lub ekran. 83.1. Nieostrość geometryczna nieostrość obrazu radiologicznego spowodowana skończonymi wymiarami ogniska optycznego źródła promieniowania lub geometrycznymi parametrami urządzenia formującego roboczą wiązkę promieniowania. NIEOSTROŚĆ GEOMETRYCZNA [2.64] - NIEOSTROŚĆ OBRAZU RADIOGRAFICZNEGO WYNIKAJĄCA Z OKREŚLONYCH ROZMIARÓW ŹRÓDŁA PROMIENIOWANIA, ZALEŻNA TAKŻE OD ODLEGŁOŚCI ŹRÓDŁO-OBIEKT I OBIEKT-BŁONA. NIEOSTROŚĆ GEOMETRYCZNA NAZYWANA JEST TAKŻE GEOMETRYCZNYM ROZMYCIEM LUB PÓŁCIENIEM. 83.2. Nieostrość rozproszeniowa nieostrość obrazu radiologicznego powstająca w wyniku rozproszenia promieniowania pierwotnego w materiale badanego obiektu i/lub w materiale detektora promieniowania. 83.3. Nieostrość przemieszczeniowa nieostrość obrazu radiologicznego spowodowana wzajemnym przemieszczaniem się źródła promieniowania, badanego obiektu lub detektora promieniowania podczas ekspozycji. 83.4. Nieostrość wewnętrzna = nieostrość własna nieostrość powstająca w procesie przetwarzania obrazu radiologicznego w obraz innego typu, np. obraz radiograficzny ( nieostrość wewnętrzna błony i okładek wzmacniających), obraz fluorescencyjny (nieostrość wewnętrzna ekranu fluorescencyjnego ) itp. NIEOSTROŚĆ WEWNĘTRZNA [2,80] - ZACIERANIE OSTROŚCI OBRAZU RADIOGRAFICZNEGO W WYNIKU DZIAŁANIA FOTONÓW PROMIENIOWANIA, WYZWALAJĄCYCH ELEKTRONY W EMULSJI FOTOGRAFICZNEJ, KTÓRE UMOŻLIWIA WYWOŁYWANIE ZIAREN HALOGENKÓW SREBRA. 83.5. Nieostrość całkowita sumaryczna nieostrość obrazu spowodowana efektem działania wszystkich czynników powodujących nieostrości: nieostrością geometryczną, nieostrością rozproszeniową, nieostrością ruchową i nieostrością wewnętrzną. NIEOSTROŚĆ [2.124] - POGORSZENIE OSTROŚCI OBRAZU SPOWODOWANE ROZMYCIEM. NIEOSTROŚĆ JEST KOMBINACJĄ NIEOSTROŚCI GEOMETRYCZNEJ, NIEOSTROŚCI WEWNĘTRZNEJ I NIEOSTROŚCI PRZEMIESZCZENIOWEJ.

METODA RT strona 33 84. Wykrywalność wskaźnikowa liczbowa miara jakości obrazu, cecha obrazu radiograficznego lub obrazu radioskopowego, scharakteryzowana przez najmniejszy wymiar wskaźnika jakości obrazu widocznego na radiogramie (lub ekranie) wyrażona w mm lub w procentach w stosunku do grubości radiologicznej badanego obiektu w miejscu umieszczenia wskaźnika. 84.1. Wykrywalność pręcikowa średnica najcieńszego pręcika pręcikowego wskaźnika jakości obrazu, którego obraz jest widoczny na radiogramie lub ekranie, wyrażona w mm lub w procentach grubości radiologicznej. 84.2. Wykrywalność otworkowa średnica najmniejszego otworka schodkowo-otworkowego wskaźnika jakości obrazu, którego obraz jest widoczny na radiogramie lub ekranie, wyrażona w mm lub w procentach grubości radiologicznej badanego obiektu. 84.3. Wykrywalność schodkowa najmniejsza różnica grubości schodkowo-otworkowego wskaźnika jakości obrazu, którego obraz jest widoczny na radiogramie lub ekranie, wyrażona w mm lub w procentach grubości radiologicznej badanego obiektu. 85. Wykrywalność wad wyraża rodzaj i wielkość wad, które w określonych warunkach badania mogą być (lub są) ujawnione na radiogramie lub ekranie. Najczęściej, z pojęciem tym wiąże się minimalne wymiary określonych wad, które są jeszcze wykrywane. CZUŁOŚĆ WYKRYWANIA WADY [2.52] - DEFINICJA JAK WYŻEJ 86. Powiększenie projekcyjne obrazu = powiększenie geometryczne stosunek wymiarów liniowych obrazu badanego obiektu do wymiarów liniowych rzutu równoległego badanego obiektu na płaszczyznę prostopadłą do osi wiązki promieniowania. Rys. 15. Powiększenie projekcyjne obrazu.