Katarzyna Blanke-Ławniczak
1. Wzrost skumulowanej wartości polskich ZIBO w latach 1993-2007 o 17 148% 25000 (w mln USD) 20000 15000 10000 5000 0
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2. Większa dynamika wzrostu wartości ZIBO niż ZIB w Polsce (w mln USD) 160000 25000 140000 120000 100000 20000 15000 80000 60000 10000 40000 20000 0 5000 0 Inward outward
Internacjonalizacja przedsiębiorstw poprzez ZIBO w warunkach transformacji gospodarczej Analiza na poziomie mikro i makro Interdyscyplinarny charakter pracy: ekonomia, nauki o zarządzaniu, prawo, politologia
Identyfikacja i ocena kluczowych mikroi makroekonomicznych czynników determinujących podejmowanie przez polskie przedsiębiorstwa inwestycji bezpośrednich za granicą, które stanowią zaawansowany etap internacjonalizacji tych przedsiębiorstw
Krytyczna ocena teorii internacjonalizacji przedsiębiorstwa oraz mikroekonomicznych teorii ZIB, ze szczególnym uwzględnieniem ich specyfiki w państwach transformujących gospodarki (1). Ocena makroekonomicznych teorii ZIB oraz skutków odpływu ZIB dla gospodarki macierzystej (2). Identyfikacja ekonomicznych i politycznych przyczyn odpływu ZIB z państw EŚW oraz określenie ich wielkości i kierunków (3). Diagnoza poziomu zaawansowania transformacji polskiej gospodarki i stopnia jej internacjonalizacji (4.2). Konceptualizacja specyficznych etapów internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw (4.2.2). Określenie wielkości, struktury i kierunków odpływu polskich ZIB (4.1). Scharakteryzowanie przedsiębiorstw inwestorów bezpośrednich (5.4). Identyfikacja czynników determinujących odpływ ZIB z Polski na poziomie mikroekonomicznym (5.6). Próba określenia oddziaływania odpływu kapitału za granicę w postaci ZIB na procesy rozwojowe w skali mikroekonomicznej (5.7).
Przedstawienie implikacji makroekonomicznych teorii ZIB w zakresie wspierania odpływu inwestycji bezpośrednich oraz sformułowanie zaleceń dla polityki gospodarczej państwa
H1: Postępowi (rozwojowi) transformacji systemowej towarzyszy wzrost stopnia umiędzynarodowienia zarówno przedsiębiorstw, jak i całej gospodarki. Kolejne (coraz wyższe, bardziej zaawansowane) etapy procesu internacjonalizacji są zdeterminowane przez odmienne czynniki sprawcze (4). H2: Polskie ZIB odgrywają istotną rolę w rozwoju i wzroście efektywności firm macierzystych (5.7). H3: Najważniejszymi determinantami odpływu ZIB z Polski są czynniki rynkowe. Znaczenie czynników kosztowych jest drugorzędne (5.6).
Do źródeł pierwotnych należą: badania przeprowadzone w formie wywiadu bezpośredniego z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu konsultacje z ekspertami
Do źródeł wtórnych zaliczyć należy: raporty NBP, GUS, PAIiIZ, MGPiPS raporty UNCTAD sprawozdania finansowe przedsiębiorstw polska i zagraniczna literatura zwarta i czasopiśmiennicza z zakresu ekonomii i zarządzania akty normatywne: polskie i europejskie
Analiza opisowa, porównawcza i systemowa, case study, metody ilościowe związane głównie ze statystyką opisową Dedukcja, falsyfikacjonizm
Zakres przestrzenny pracy obejmował obszar całej Polski. W pracy znajdują się również odniesienia porównawcze do innych gospodarek w okresie transformacji, mające na celu określenie specyficznych determinantów procesu internacjonalizacji dla państw o gospodarce znajdującej się w okresie przejścia Zakres czasowy badania obejmował okres 18 lat (od roku 1990 do 2007) transformacji systemowej w Polsce. Badania pierwotne zostały przeprowadzone w 2008 roku
1.1. Mikroekonomiczne teorie ZIB 1.2. Teorie internacjonalizacji przedsiębiorstwa 1.3. Wnioski z koncepcji mikroekonomicznych dla internacjonalizacji przedsiębiorstwa
2.1. Makroekonomiczne teorie ZIB 2.2. Skutki ZIB odpływających 2.3. Implikacje makroekonomicznych teorii ZIB dla polityki gospodarczej polityka wspierania odpływu ZIB 2.4. Wnioski z makroekonomicznych teorii ZIB dla internacjonalizacji przedsiębiorstwa
3.1. ZIB z państw EŚW w ujęciu makro 3.2. ZIB z państw EŚW w ujęciu mikro
4.1. Wielkość i struktura polskich ZIB 4.2. Etapy internacjonalizacji przedsiębiorstw poprzez ZIB a polska transformacja systemowa
5.1. Przedmiot badań 5.3. Kwestionariusz wywiadu 5.4. Charakterystyka przedsiębiorstw-inwestorów bezpośrednich (próba badawcza) 5.5. Charakterystyka filii zagranicznych 5.6. Analiza czynników kształtujących ZIB odpływające 5.7. Ocena efektów inwestycji 5.8. Plany inwestycyjne
Nazwa Teoria przewagi własnościowej Teoria lokalizacji Teoria internalizacji Eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej Teoria cyklu życia produktu Teoria oligopolistycznej reakcji Autor/autorzy S. Hymer Ch.P. Kindleberger R. Caves J.H. Dunning A.M. Rugman P. Tesch N. Lundgren B. Swedenborg J.C. Macmanus P.J. Buckley i M.C. Casson J.F. Hennart Rok powstania /modyfikacji 1960/ 1976 1971 1982 1973 1980 1980 1977 1979 1972 1976/1985 1982 Stopień wyjaśnienia podstawowego paradygmatu ZIB motywy lokalizacja warunki wystąpienia ZIB Przydatność teorii do badań firm z gospodarek okresu transformacji +/ ++ +/ ++ +/ +/ + + ++ +/ J.H. Dunning 1981 +++ +++ +++ ++ R. Vernon 1966 + + + +/ ++ ++ ++ +/ F.T. Knikerbocker E.B. Flowers E.M. Graham 1973 1976 1975 Teoria akumulacji technologicznej J. Cantwell 1989 + ++ ++ +/
NOIP Etap 1 Etap 2 Etap 3 Etap 4 Etap 5 Kształt ścieżki rozwoju inwestycyjnego wg teorii IDP Dunninga PKB
Zakres Elementy procesu Implikacje dla polityki Internacjonalizacja firmy jako systematyczny proces Przewaga lokalizacyjna (poszukiwanie rynków i nakłanianie krajów) Kwestie organizacyjne Proces podstawowy eksport jako punkt wyjścia -Budowanie doświadczenia międzynarodowego Rozwój powiązań międzynarodowych Wewnętrzno-zewnętrzna internacjonalizacja Kraj macierzysty jako baza dla internacjonalizacji Proces integracji regionalnej Wzrost zainteresowania działalnością międzynarodową Promowanie dynamicznego systemu innowacji Budowanie wizerunku kraju za granicą Międzynarodowa strategia myślenia Wykorzystanie technologii komunikacyjnych i informacyjnych do międzynarodowej ekspansji Poprawianie dostępności myślących międzynarodowo zasobów ludzkich Zakotwiczanie zinternacjonalizowanych firm w kraju macierzystym Polityka w stosunku do odpływających ZIB powinna być zintegrowana w systematycznym podejściu; nie jak cel sam w sobie, ale raczej jako instrument (m.in. dla podnoszenia konkurencyjności kraju i przyśpieszania transformacji) Programy szerzące świadomość wyzwań, korzyści i barier internacjonalizacji Dostarczenie informacji o możliwościach dla biznesu i warunkach inwestycji za granicą Wspieranie badań rynku; podejście inicjujące niekonwencjonalną internacjonalizację Tworzenie kampanii promujących kraj na wybranych rynkach Rozwój edukacji w zakresie międzynarodowego zarządzania, marketingu i finansów Promowanie i wsparcie programów rozwoju (z efektem demonstracji) Umożliwienie zdobywania międzynarodowego doświadczenia młodym absolwentom (staże za granicą) Propagowanie innowacyjnych, organizacyjnych powiązań za granicą (sieci, fuzji, przejęć)
60 40 20 00 80 60 40 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 20 0 1990 1995 2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Świat ZIBO/ZIBN % UE-15 ZIBO/ZIBN % EŚW ZIBO/ZIBN % Świat Odpływ/Napływ % UE-15 Odpływ/Napływ % EŚiW Odpływ/napływ % 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1990 1995 2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Świat % UE-15 % EŚW %
Fazy transformacji systemowej Czynniki mikro Czynniki sprawcze internacjonalizacji Czynniki makro Faza I 1990-1991 Twórcza destrukcja Faza II 1992-1993 Wymuszona korekta reguł gry Faza III 1994-1997 Strategia dla Polski Faza IV 1998-2003 Dostosowanie do integracji z UE Dokończenie procesu transformacji powstawanie prywatnych firm import (internacjonalizacja wewnętrzna, bierna) rozwój przedsiębiorstw prywatnych budowanie strategii konkurencji wobec zagranicznego kapitału eksport (internacjonalizacja zewnętrzna, czynna) efekt naśladownictwa wzrost konkurencyjności polskich produktów na rynku polskim ZIBO - marketing, dystrybucja wzrost kooperacji z kapitałem zagranicznym uruchamianie produkcji za granicą transfer zagranicznych dochodów do Polski Plan Balcerowicza gwałtowne otwarcie gospodarki na wymianę międzynarodową załamanie handlu na rynkach wschodnich program powszechnej prywatyzacji sztywny kurs USD deficyt w handlu zagranicznym (HZ) napływ ZIB poszukujących tanich zasobów i rynku zbytu nowelizacja ustawy Prawo Bankowe wzrost PKB per capita wzrost eksportu działania przedakcesyjne przystąpienie do UE wysoka aktywizacja obrotów handlowych z uwzględnieniem produktów wysoko przetworzonych ZIBN poszukujące podnoszenia efektywności
F A Z Y T R A N S F O R M A C J I S Y S T E M O W E J W P O L S C E 1990-1991 1992-1993 1994 1997 1998-2003 Dokańczanie Twórcza Wymuszona Strategia dla Dostosowanie do okresu destrukcja korekta Polski integracji z UE transformacji reguł gry E T A P Y I N T E R N A C J O N A L I Z A C J I P O L S K I C H P R Z E D S I Ę B I O R S T W Szok internacjonalizacyjny Adaptacja do nowych warunków konkurencji Odzyskiwanie rynku lokalnego Internacjonalizacja -eksport kapitału 1990-1993 1994-1997 1998-2003 2004 - IDP I POZIOM ROZWOJU ŚCIEŻKI INWESTYCJI WG J.H. DUNNINGA IDP II IDP III Skumulowana wartość zagranicznych inwestycji bezpośrednich polskich przedsiębiorstw
Strukturze własnościowej polskich firm eksportujących ZIB przeważają firmy z przewagą polskiego kapitału Wszystkie badane firmy macierzyste są eksporterami dóbr i usług Średnia liczba lokalizacji ZIBO była najwyższa w państwach EŚW, gdzie eksportowane jest tylko 18,1% całości dóbr i usług Przewaga własnościowa polskich inwestorów jest specyficzna dla konkurowania na rynkach słabiej rozwiniętych Głównym źródłem przewagi konkurencyjnej było know-how technologiczne Najważniejsze znaczenie przy podejmowaniu ZIB miały czynniki związane z rynkiem, tzn. wielkość rynku, tempo wzrostu, wielkość popytu, efekt naśladownictwa ect. Największą trudnością było ryzyko i klimat inwestycyjny, a najmniejszą niedoborów źródeł finansowania Działalność filii zagranicznej wpłynęła na wzrost wszystkich badanych obszarów działalności firmy macierzystej Firmy traktują ZIBO jako działalność komplementarną w stosunku do działań na rynku krajowym Polska polityka gospodarcza w zakresie wspierania ZIB odpływających jest mało efektywna
H1: Postępowi (rozwojowi) transformacji systemowej towarzyszy wzrost stopnia umiędzynarodowienia zarówno przedsiębiorstw, jak i całej gospodarki. Kolejne (coraz wyższe, bardziej zaawansowane) etapy procesu internacjonalizacji są zdeterminowane przez odmienne czynniki sprawcze H2: Polskie ZIB odgrywają istotną rolę w rozwoju i wzroście efektywności firm macierzystych H3: Najważniejszymi determinantami odpływu ZIB z Polski są czynniki rynkowe. Znaczenie czynników kosztowych jest drugorzędne
Kontynuowanie badań nad identyfikacją i oceną czynników kształtujących odpływ ZIB z Polski Stałe monitorowanie wpływu tego zjawiska na gospodarkę macierzystą Obserwacja zachowań polskich eksporterów kapitału w dobie kryzysu, i to zarówno na rynkach wschodnich, jak i zachodnich Diagnoza przyczyny występowania dezinwestycji przejawiających się wycofaniem się całego kapitału, czyli zamykaniem przedsiębiorstw za granicą
Tabela 4.3. Polskie ZIB a etapy internacjonalizacji i etapy transformacji systemowej Napływ (Inward flows) Odpływ (Outward flows) Napływające Odpływające Etap Fazy (Inward stock) ZIBN (Outward stock) rok poprzedni Lata internacjonalizacji transformacji ZIB ZIB ZIBN =100 ZIBO (mln USD) (mln USD) (mln USD) (mln USD) 1990 Szok 1990-1991 89 16 109 95 ZIBO rok poprzedni =100 1991 291-7 425 390 88 93 1992 internacjonalizacyjny 1992-1993 678 13 1 370 322 101 115 1993 1 715 18 2 621 191 198 196 1994 Adaptacja do nowych 1994-1997 1 875 29 3 789 145 461 233 1995 warunków konkurencji 3 659 42 7 843 207 539 117 1996 4 498 53 11 463 146 735 136 1997 4 908 45 14 587 127 687 93 1998 1998-2003 6 365 316 22 479 154 1 165 170 1999 I Odzyskiwanie 7 270 31 26 074 116 1 024 88 2000 rynku lokalnego 9 341 17 34 227 131 1 024 100 2001 5 713-90 41 247 121 1 156 113 2002 4 131 230 47 900 116 1 453 126 2003 4 225 386 52 125 109 1 839 127 2004 Internacjonalizacja Zakończenie 13 091 778 86 623 166 3 228 176 2005 -eksport kapitału procesu 10 363 3 388 90 711 105 6 279 195 2006 transformacji 19 198 8 888 124 530 137 16 291 260 2007 17 580 3 353 142 110 114 19 644 121 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych UNCTAD oraz NBP.
Tabela 4.5. ZIB w latach 1990-2007 pozycja inwestycyjna netto (NOIP). Lata NOIP NOIP/PKB NOIP per capita PKB per capita NOIP per capita PKB per capita (mln USD) (%) (USD) (mln USD) poprzedni rok=100 poprzedni rok=100 1990-14 -0,02-0,37 1 547 1991-337 -0,46-8,85 1 998 2392 129 1992-1 269 1,50-33,31 2 198 373 110 1993-2 423-2,82-63,59 2 232 191 102 1994-3 328-2,82-87,34 3 057 137 137 1995-7 304-5,78-191,71 3 086 219 101 1996-10 728-7,97-281,57 3 484 147 113 1997-13 909-9,72-365,07 3 702 130 106 1998-21 313-13,55-559,42 4 068 153 110 1999-25 050-16,14-657,48 4 014 118 99 2000-33 202-20,90-871,44 4 110 133 102 2001-40 091-21,86-1 049,50 4 746 120 115 2002-46 447-24,58-1 215,89 4 944 116 104 2003-50 286-23,99-1 316,39 5 486 108 111 2004-83 395-33,08-2 184,60 6 592 163 120 2005-84 432-27,80-2 212,75 7 915 101 120 2006-108 239-31,82-2 839,05 8 916 128 113 2007-122 466-29,29-3 212,22 10 978 113 123 Źródło: Dane UNCTAD, GUS, obliczenia własne oraz M. Gorynia, J. Nowak, R. Wolniak, Poland and Its Investment Development Path, Eastern European Economics, vol. 45, no. 2, March-April 2007, ss. 52-57
Tabela 4.4. Polskie ZIB a produkt krajowy brutto w latach 1990-2007 Lata PKB Import / PKB Eksport / PKB ZIBN/PKB ZIBO/PKB ZIBO/ZIBN (mln USD) (%) (%) (%) (%) (%) 1990 58 976 15,3 23,0 0,2 0,1 87 1991 72 924 20,2 19,2 0,6 0,1 20,7 1992 84 326 20,3 15,6 1,6 0,1 7,4 1993 85 853 19,1 16,5 3,0 0,2 7,5 1994 117 978 23,3 18,6 3,8 0,4 12,1 1995 126 348 23,0 18,2 5,8 0,4 6,9 1996 134 550 26,0 17,0 7,5 0,5 6,4 1997 143 066 29,6 18,0 9,5 0,4 4,7 1998 157 274 29,7 26,0 13,3 0,7 5,2 1999 155 151 30,1 24,2 15,9 0,6 3,9 2000 158 839 33,5 27,1 20,6 0,6 3,0 2001 183 400 30,7 27,1 22,2 0,6 2,8 2002 189 000 32,1 28,7 25,0 0,7 3,0 2003 209 600 35,9 33,4 24,9 1,0 3,5 2004 252 118 39,6 37,6 34,3 1,3 3,7 2005 303 687 37,3 37,0 29,9 2,1 6,9 2006 340 055 41,6 40,9 36,4 4,8 13,0 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych UNCTAD oraz NBP. 2007 418 054 32,9 36,0 33,8 4,7 13,8
Rząd, organizacje rządowe i pozarządowe, zrzeszenia producentów etc - Silna polityka gospodarcza tworząca warunki wzrostu konkurencyjności firm krajowych; - Polityka wspierająca napływ ZIB, ale kładąca nacisk na budowanie pozytywnych relacji z firmami krajowymi; - Dostarczanie bieżących i rzetelnych informacji o kraju przeznaczenia inwestycji; - Na obszarze finansów i ubezpieczeń instytucje te powinny udzielać gwarancji, pożyczek i dotacji dla ochrony początkowego ryzyka, podnieść jakość limitów ubezpieczeniowych, poprawić bodźce podatkowe. FIRMY KRAJOWE odbierające i wysyłające ZIB Inwestorzy zagraniczni - Transfer kapitału - Transfer wiedzy organizacyjnej - Transfer know-how technologicznego - Powiązania sieciowe - Wzrost wydajności Unia Europejska - Fundusze celowe wspierające restrukturyzację produkcji w celu dostosowania do standardów EU; - Wspomaganie zmian instytucjonalnych i legislacyjnych; - Rozwój relacji UE-EŚW-CIS; - Dostarczanie informacji o rynkach przeznaczenia ZIB
Tabela 5.6. Zmiana wpływu działalności filii zagranicznych na firmę macierzystą, N=52 Liczba pracowników Obszary działalności firmy ogółem 10 do 49 50 do 249 250 do 999 od 1000 (średnia) Udział w rynku 3,8 3,7 3,5 3,9 3,9 Zatrudnienie w spółce macierzystej 3,5 3,3 3,3 3,7 3,6 Eksport firmy macierzystej 3,9 3,3 3,7 4,0 4,0 Import firmy macierzystej 3,2 3,0 3,0 3,5 3,2 Wielkość produkcji firmy macierzystej 3,7 3,7 3,7 3,7 3,7 Liczba produktów 3,6 3,3 3,6 3,6 3,7 Sytuacja finansowa 3,8 3,7 3,6 4,0 3,8 Przewaga konkurencyjna firmy w danej branży 3,5 3,0 3,2 3,2 3,9 Przewaga konkurencyjna firmy na rynku lokalnym 3,5 3,0 3,4 3,3 3,8 Przewaga konkurencyjna firmy na rynku krajowym 3,6 3,3 3,5 3,3 3,8 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.
Rysunek 5.19. Struktura oddziaływania ZIBO o na poszczególne obszary działalności spółki macierzystej Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. Udziału w rynku Zatrudnienia w Spółce macierzystej Eksportu Firmy macierzystej Importu Firmy macierzystej Wielkości produkcji Firmy macierzystej Liczby produktów Sytuacji finansowej Przewagi konkurencyjnej Firmy w danej branży Przewagi konkurencyjnej Firmy na rynku lokalnym Przewagi konkurencyjnej Firmy na rynku krajowym Zdecydowany wzrost Raczej wzrost Nie zmieniła danego obszaru Raczej spadek/ zmniejszenie Zdecydowany spadek trudno powiedzieć
Rysunek 5.17. Źródła informacji w dokonywaniu inwestycji za granicą, N=52 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. * Do pozostałych źródeł informacji (10 osób) zalicza się najczęściej: Internet (20%), media (20%), ambasady (20%), badania (20%), ekspertów (20%). Nie wskazał/brak odpowiedzi 3,8% Kontakty osobiste i handlowe 94,2% Izba gospodarcza Ministerstwa Pozostałe Agencje ubezpieczeniowe i Pozostałe agencje rządowe Banki 38,5% 26,9% 26,9% 23,1% *23,1% 21,2%
katarzyna.lawniczak01@gmail.com