ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (6): 407 414, 2009. Potrzeby edukacyjne społeczności lokalnych w wybranych gminach polskich Karpat w związku z wdrażaniem programu Natura 2000 Educa on needs concerning Natura 2000 program among local residents of the Polish Carpathians municipali es AGATA PIETRZYK, MAŁGORZATA GRODZIŃSKA JURCZAK, JOANNA CENT Instytut Nauk o Środowisku, Uniwersytet Jagielloński ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków e-mail: agata.pietrzyk@uj.edu.pl m.grodzinska-jurczak@uj.edu.pl joanna.cent@uj.edu.pl Słowa kluczowe: Natura 2000, edukacja ekologiczna, społeczny aspekt ochrony przyrody, ochrona przyrody. Implementacja programu Natura 2000 jest jak dotychczas procesem trudnym, często budzącym kontrowersje i niezadowolenie wśród społeczności lokalnych, zarówno w Polsce, jak i pozostałych krajach Unii Europejskiej. Aspekt społeczny (przede wszystkim połączenie zadań ochroniarskich z działalnością gospodarczą) jest w założeniu jednym z kluczowych elementów funkcjonowania obszarów naturowych, jednak udział społeczeństwa w procesach decyzyjnych jest ciągle bardzo niski. Brak wiedzy na temat przyrody oraz brak akceptacji społecznej może mieć bezpośrednie lub pośrednie skutki dla efektywności ochrony różnorodności biologicznej na tych terenach. Artykuł omawia tło społeczne wdrażania Natury 2000 w Polsce na podstawie wyników badań przeprowadzonych w wybranych gminach położonych w Karpatach w tzw. bioregionie alpejskim. Znajomość programu Natura 2000 różni się istotnie w zależności od gminy, jak również od wykształcenia oraz źródeł utrzymania mieszkańców. Bardziej szczegółowa wiedza dotycząca zasad działania obszarów naturowych oraz ogólnie ochrony przyrody jest na stosunkowo niskim poziomie. Prezentowane różnice między gminami wpływają na potrzeby edukacyjne poszczególnych społeczności, związanych z funkcjonowaniem programu. Powinny być one brane pod uwagę przy planowaniu działań informacyjno-edukacyjnych. 1. Wstęp Obszary Natura 2000 to forma ochrony przyrody wprowadzona w krajach Unii Europejskiej na podstawie Dyrektywy Ptasiej (Dyrektywa 79//409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków) oraz Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywa 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory). Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 ma chronić różnorodność biologiczną na terenie wszystkich krajów Unii Europejskiej poprzez zapewnienie ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków zagrożonych w skali Europy. Wdrażanie programu jest obowiązkiem państw unijnych, co jest nowością jeśli chodzi o międzynarodowe umowy dotyczące ochrony przyrody czy środowiska naturalnego (Stroll-Kleemann 2001; Makomaska- Juchiewicz, Tworek 2003). Dotychczas wdrażanie programu napotkało w wielu krajach UE trudności, zarówno legislacyjne, jak i merytoryczne. W większości krajów nie dotrzymano pierwotnie zakładanych terminów zakończenia prac nad wyznaczaniem obszarów naturowych, często z powodu konfliktów społecznych (Krott 2000; Weber, Christophensen 2002). 407
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 6, 2009. Natura 2000 wyróżnia się spośród innych form ochrony przyrody założeniem integracji ochrony gatunków i siedlisk z aktywnością gospodarczą człowieka. Pomimo iż obszary Natury 2000 wyznaczane są na podstawie przede wszystkim przesłanek przyrodniczych, rekomenduje się aby powstawały one w procesie konsultacji z lokalnymi społecznościami (Dyrektywa 1992). W wielu przypadkach akceptacja społeczna jest szczególnie istotna, zwłaszcza, że włączenie aktywności ludzkiej jest często niezbędne dla utrzymania chronionych siedlisk lub gatunków (Alphandéry, Fortier 2001). W wielu krajach unijnych społecznościom lokalnym zapewniono udział w wyznaczaniu obszarów naturowych jedynie w bardzo ograniczonym zakresie. Zazwyczaj ta część implementacji programu nie opierała się na wcześniej opracowanej strategii komunikacji społecznej (najczęściej takowej nie było) ani na umożliwieniu ludności zaopiniowania projektowanych obszarów naturowych np. podczas spotkań czy konsultacji. Istnieją jednak przykłady udanej współpracy z mieszkańcami terenów chronionych, ostatecznie prowadzące do efektywniejszego zarządzania nimi. Przykładem udanych akcji tego typu były te, które realizowano w ramach finansowanego przez Komisję Europejską programu Life-Nature. Objęły one swym zasięgiem około 10% powierzchni terenów naturowych, a najszerzej realizowane były w Wielkiej Brytanii, Francji i Finlandii (Walder, Schenell 2006). 1.1. Wyzwania przy wdrażaniu programu Natura 2000 postawy względem programu Jak wynika z doświadczeń wielu krajów Unii Europejskiej, wprowadzanie obszarów Natura 2000 stosunkowo często budziło społeczny opór lub prowadziło do konfliktów (Charbonneau 1997; Hiendapää 2002; Sundseth 2004). Choć sam fakt wyznaczania na obszary Natura 2000 terenów prywatnych lub zagospodarowanych sugeruje możliwość konfliktu interesu, wdrażanie przepisów prawnych najczęściej odbywało się, i nadal odbywa, z pominięciem konsultacji na poziomie regionalnym czy lokalnym. W efekcie prowadziło to do przykładów nieprzestrzegania prawa, sporów i konfliktów pomiędzy zaangażowanymi grupami społecznymi (Young i in. 2005). Sprzyjały temu również braki w komunikacji pomiędzy decydentami a społecznościami i administracją lokalną (IUCN 2005). Innym wskazywanym czynnikiem przyczyniającym się do utrudnień w implementacji programu jest brak rzetelnej informacji wśród opinii publicznej i decydentów (Krott 2000). Także w Polsce, która jako członek UE zobowiązana jest do wprowadzania Natury 2000, odbiór programu często jest negatywny. Przede wszystkim Natura 2000 postrzegana jest często jako przeszkoda w rozwoju gminy, regionu czy kraju (Makomaska- Juchiewicz 2007). Dużą rolę w rozpowszechnianiu takiego wizerunku mogą mieć media i nagłaśniane w nich przypadki utrudnień w realizacji inwestycji, wiążące się w różny sposób z nowymi terenami chronionymi. Przykładem może być głośna sprawa obwodnicy Augustowa, protestów wokół budowy kolejki na Kasprowy Wierch, wyznaczania obszarów chronionych w Krakowie i Tyńcu. Jak dotąd w Polsce nie stworzono żadnej kompleksowej strategii komunikacyjnej, nie prowadzono też de facto prawdziwych i rzetelnych konsultacji społecznych (Walder, Schenell 2006). Przykładem prawidłowych, choć nieco spóźnionych działań, są prowadzone od 2008 roku przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska (RDOŚ) w Krakowie spotkania otwarte dla mieszkańców małopolskich gmin, na terenach których wyznaczono obszary naturowe. Spotkania te mają charakter konsultacyjny i informacyjny, a udział w nich biorą zarówno zainteresowani mieszkańcy, jak i naukowcy, przedstawiciele RDOŚ oraz moderator. Przyczyną negatywnego nastawienia do ochrony różnorodności biologicznej może być przekonanie o niesprawiedliwym rozkładzie kosztów i korzyści wynikających z powstania obszaru chronionego (Kamppinen, Walls 1999). Właściciele gruntów na terenach chronionych zwykle obawiają się, że stracą możliwość gospodarowania nimi, nie uzyskując w związku z tym żadnych rekompensat finansowych (Eben 2007). Opór i negatywne nastawienie wzmaga się w szczególności, jeśli o istnieniu obszaru naturowego mieszkańcy dowiadują się dopiero, kiedy starają się o pozwolenie na budowę domów czy na inne inwestycje wymagające przeprowadzenia procedury oceny oddziaływania na środowisko. Taka forma dowiadywania się o istniejących obszarach chronionych powoduje tym większą niechęć do programu i do pogłębiania wiedzy na jego temat. Edukacja powinna zatem wyprzedzać konfliktowe sytuacje i docierać do mieszkańców gmin, w których wyznaczono obszary naturowe, zanim napotkają oni związane z nimi ewentualne ograniczenia. 2. Cel i metodyka badań W związku z potrzebą analizy społecznego odbioru i potrzeb edukacyjnych w zakresie 408
A. Pietrzyk i in. Natury 2000, w latach 2007 2009 przeprowadzono badania, których celem była diagnoza stanu wiedzy, postaw i potrzeb edukacyjnych społeczności lokalnych zamieszkujących tereny naturowe położone w polskiej części bioregionu alpejskiego, czyli na terenie polskich Karpat. Badania przeprowadzono w 6 wybranych gminach 3 województw małopolskiego (gminy Jabłonka i Lipnica Wielka), podkarpackiego (gminy Cisna i Komańcza) i śląskiego (gminy Brenna i Szczyrk). Zastosowano technikę wywiadu kwestionariuszowego, która polega na przeprowadzeniu wywiadu z respondentem za pomocą wystandaryzowanego kwestionariusza ankiety, z tą samą formą i kolejnością pytań dla każdego respondenta. Technika ta pozwala na uzyskanie rzetelnych danych, które mogą być analizowane statystycznie. Dobór respondentów odbywał się w dwóch etapach. Na podstawie list adresów otrzymanych z poszczególnych urzędów gmin wylosowano mieszkania i domy, w których realizowane były wywiady. Wywiady przeprowadzane były wyłącznie z osobami pełnoletnimi zamieszkującymi na stałe pod wylosowanym adresem. W obrębie mieszkania wybór konkretnej osoby dokonywany był w oparciu o tzw. kwoty, czyli przyjęte liczebności kluczowych grup respondentów wybranych ze względu na płeć i wiek. Kwoty zostały wyznaczone w oparciu o dane dotyczące rozkładu płci i wieku mieszkańców poszczególnych gmin. Kwestionariusz ankiety zawierał między innymi pytania dotyczące istniejących w okolicy form ochrony przyrody, w tym Natury 2000, pytania o opinie na temat ochrony przyrody oraz na temat szkodliwości niektórych inwestycji dla przyrody. Ogółem przeprowadzono wywiady z 906 osobami. Opisywane w niniejszym artykule badania zrealizowano w ramach projektu Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach fundowanego przez Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego. 3. Wyniki 3.1. Wiedza respondentó w na temat programu Natura 2000 Spośród mieszkańców omawianych gmin 35,6% słyszało wcześniej o programie Natura 2000, pozostałych o programie poinformowano w trakcie przeprowadzania ankiety. Taki poziom rozpoznawalności Natury 2000 jest stosunkowo wysoki. Zgodnie z raportem The Gallup Organization, tylko 6% mieszkańców 27 krajów Potrzeby edukacyjne. Unii Europejskiej posiada wiedzę o programie Natura 2000 i jednocześnie deklaruje, że wie, czego program ten dotyczy. Natomiast aż 80% obywateli krajów EU nie zna programu. W Polsce udziały te kształtują się odpowiednio na poziomach 14,9% i 56,5% (The Gallup Organization 2007). Różnica pomiędzy sondażami generalnymi w Polsce i Europie a niniejszymi badaniami wynika z przyjętego terenu badań. Prezentowane dane odnoszą się do mieszkańców gmin, którzy w związku z istnieniem obszarów Natura 2000 w ich okolicy mieli większe szanse na spotkanie się z nazwą programu. Warto jednak podkreślić wyraźne różnice w znajomości programu pośród mieszkańców różnych gmin zdecydowanie najlepiej program rozpoznają mieszkańcy gminy Cisna, najsłabiej mieszkańcy małopolskich gmin Jabłonka i Lipnica Wielka (Ryc. 1). Pomiędzy mieszkańcami różnych gmin zarysowują się także inne istotne różnice. W obu gminach województwa podkarpackiego niemal 40% wszystkich respondentów wiedziało, że program Natura 2000 jest wdrażany w ich okolicy. Szczególnie mieszkańcy podkarpackiej gminy Ryc. 1. Znajomość programu Natura 2000 wśród mieszkańców sześciu wybranych gmin. Wykres prezentuje rozkład odpowiedzi na pytanie Czy zna Pan/ Pani program Natura 2000?, w roku 2007 (gminy: Cisna, Komańcza), 2008 (gminy: Jabłonka, Lipnica Wielka) i 2009 (gminy: Szczyrk i Brenna) Fig. 1. Recogni on of Natura 2000 program among residents of six studied municipali es. Answers for ques on Do you know Natura 2000 program?, in 2007 (municipali es: Cisna, Komańcza), 2008 (municipali es: Jabłonka, Lipnica Wielka) and 2009 (municipali es: Szczyrk, Brenna) 409
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 6, 2009. Cisna znali program i wiedzieli, że jest on wdrażany na terenie ich gminy (60% wszystkich respondentów). W gminach Małopolski odsetek osób wiedzących, że obszar Natura 2000 jest na terenie ich gminy wyniósł 7,7%, a w gminach śląskich około 4%. Osoby, które słyszały o programie Natura 2000 raczej nisko oceniają swoją wiedzę na jego temat: 57,6% respondentów twierdzi, że wie mało na ten temat, a kolejne 17,7% że prawie nic nie wie. We wszystkich gminach najważniejszym źródłem informacji na temat programu były radio i telewizja, natomiast szkoła, internet, jak i Ośrodki Doradztwa Rolniczego spełniały rolę marginalną. Wiedza na temat celów i zasad funkcjonowania obszarów naturowych jest niepełna, a niekiedy nieprawidłowa, i jest to charakterystyczne dla mieszkańców wszystkich omawianych gmin. Większość osób, które wiedzą o istnieniu programu, posiada podstawowe informacje na jego temat. Około 95% spośród tych respondentów wie, że Natura 2000 chroni siedliska roślin i zwierząt oraz że program chroni ptaki, natomiast około 80% wie, że jest to program ochrony przyrody Unii Europejskiej. Na pytanie Czy Natura 2000 zakazuje wstępu na tereny chronione tym programem? 60% pytanych odpowiada prawidłowo, że nie. Jednak odpowiedź twierdzącą daje około 20%, tyle samo osób nie wie, jaka jest odpowiedź na to pytanie. Równie problematyczne jest pytanie Czy program Natura 2000 zabrania budowy domów na terenach nim objętych ponad 42% wszystkich pytanych twierdzi, że tak, 28%, że nie, a aż 28% nie potrafi udzielić odpowiedzi. Średnio 40% osób wie, że funkcjonowanie obszarów naturowych może wiązać się z dopłatami do koszenia łąk, jednak tyle samo udziela odpowiedzi nie wiem. Wszystkim respondentom, również tym poinformowanym o programie podczas wywiadu, zadano pytanie w jakim stopniu są zadowoleni lub niezadowoleni z wprowadzenia programu w ich okolicy. Mimo niewielkiej wiedzy na temat sieci Natura 2000, mniej niż 10% pytanych powiedziało, że jest raczej niezadowolonych lub bardzo niezadowolonych z wprowadzenia programu w ich okolicy, a ponad połowa deklaruje, że jest raczej zadowolona lub bardzo zadowolona. Zadowolenie z wprowadzenia programu różni się nieznacznie w zależności od tego, czy respondent wiedział o Naturze 2000 przed wywiadem czy też został o programie poinformowany w trakcie badania wśród osób, które wcześniej słyszały o programie jest więcej osób niezadowolonych z jego wprowadzenia. Zdecydowana większość (ponad 80%) respondentów chciałaby w przyszłości dowiedzieć się więcej o programie Natura 2000. Podobny odsetek deklaruje chęć zdobycia nowych informacji na temat przyrody w ich okolicy, co wydaje się być bardzo dobrym punktem wyjścia do działań edukacyjnych na terenach omawianych gmin. 3.2. Wiedza i opinie na temat ochrony przyrody W każdym z omawianych województw większość mieszkańców twierdzi, że przyroda w ich okolicy jest wyjątkowa najwięcej takich stwierdzeń pada wśród mieszkańców Podkarpacia (86%), nieco mniej na Śląsku (76%), najmniej w Małopolsce (69%). Jednocześnie wśród mieszkańców Podkarpacia panuje przekonanie, że w ich okolicy do ochrony przyrody przykłada się zbyt dużo uwagi (3%) lub wystarczającą ilość uwagi (48%). Takie odczucia są częstsze niż w pozostałych dwóch województwach. W badanych gminach Małopolski i Śląska przeważa natomiast pogląd, że do ochrony przyrody w ich okolicy przykłada się za mało uwagi (odpowiednio 57% i 68% wskazań). Podobnie przedstawia się zestawienie odpowiedzi na pytanie Czy chroniąc przyrodę utrudnia się życie okolicznym mieszka ńcom? w województwie podkarpackim aż co czwarty pytany odpowiada twierdząco, podczas gdy w województwie małopolskim tylko co ósmy, a w śląskim co czternasty respondent. Poziom wiedzy mieszkańców polskiej części Karpat na temat przyrody i jej ochrony jest niewystarczający. Większość pytanych wie, że w okolicy, w której mieszkają występują rośliny chronione (wie o tym średnio 71%, najwięcej w woj. podkarpackim 84%) oraz chronione gatunki zwierząt (średnio 77%, najwięcej w woj. podkarpackim 95%). Wśród respondentów brakuje natomiast świadomości niektórych zagrożeń przyrodniczych, w szczególności bardziej złożonych zależności pomiędzy działalnością człowieka a zagrożeniami dla przyrody. Dla przykładu większość respondentów nie widzi szkodliwości pewnych inwestycji dla przyrody i chciałaby, aby te inwestycje zostały zrealizowane w ich gminie. Z analizy wszystkich pytań dotyczących różnego rodzaju inwestycji wyłania się zależność, zgodnie z którą chęć realizacji danej inwestycji w okolicy jest w większości przypadków odwrotnie proporcjonalna do oceny jej szkodliwości dla środowiska naturalnego (Ryc. 2.). Dla przykładu, budowa wyciągu narciarskiego, szczególnie w województwach małopolskim i podkarpackim, jest inwestycją mającą bardzo silne poparcie wśród spo- 410
A. Pietrzyk i in. Potrzeby edukacyjne Ryc. 2. Poparcie i postrzegana szkodliwość wybranych inwestycji wśród badanych społeczności. Wykres przedstawia średnie odpowiedzi mieszkańców trzech województw na pytania dotyczące oceny szkodliwości danej inwestycji dla przyrody oraz poparcia dla jej realizacji w okolicy miejsca zamieszkania. Odpowiedzi mierzone były na skali od 0 do 4, gdzie: 0 zdecydowany brak poparcia dla realizacji inwestycji, 4 zdecydowane poparcie dla jej realizacji; analogicznie: 0 stwierdzenie, że inwestycja zdecydowanie nie jest szkodliwa, 4 inwestycja zdecydowanie jest szkodliwa Fig. 2. Public support and perceived harmfulness of chosen investments. The graph shows average answers of three voivodships inhabitants for the ques ons concerning harmfulness and support for different investments in their neighbourhood. The answers were placed on scale from 0 to 4, where 0 means lack of support for the investment and 4 means strong support. For the second issue 0 means that the investment is perceived as harmless and 4 means that it is perceived as harmful łeczności. Jednocześnie większość respondentów twierdzi, że budowa wyciągu w niewielkim stopniu ma wpływ na przyrodę. Podobnie w przypadku budowy nowej drogi lub regulacji okolicznej rzeki wiele osób popiera realizację tych inwestycji i jednocześnie wiele twierdzi, że nie mają one negatywnego wpływu na środowisko przyrodnicze. Poparcie dla budowy fabryki w okolicy jest umiarkowane, przy równoczesnym postrzeganiu tej inwestycji jako dość szkodliwej dla przyrody. Można ponadto zauważyć, że las zdaje się być synonimem przyrody w ogóle przeważająca większość osób twierdzi, że nie chciałaby, aby zwiększono wycinkę lasu i jednocześnie twierdzi, że wycinanie większej liczby drzew byłoby szkodliwe dla przyrody. 411
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 6, 2009. Różnice pomiędzy gminami w opiniach o ochronie przyrody można przedstawić w dwóch wymiarach: dotyczącym rozwoju turystyki oraz poparcia dla terenów chronionych (Ryc. 3.). Wymiary wyodrębniono za pomocą analizy głównych składowych, która pozwala przedstawić większą liczbę zmiennych za pomocą reprezentujących je składowych, poprzez analizę zasobów wspólnej wariancji tych zmiennych. Prezentowany model wyjaśnia 60% wariancji zmiennych. Wyróżnione zostały trzy następujące składowe: Wymiar: możliwość rozwoju ekoturystyki, reprezentujący zmienne: Czy mieszkańcy zarabiają na turystach?, Czy przyroda w okolicach przyciąga turystów?, Czy przyroda sprawia, że miejscowość jest bardziej znana? Wymiar: poparcie dla terenów chronionych, reprezentujący zmienne: Czy warto rozszerzać tereny chronionej przyrody w okolicach?, Czy w wyborach zagłosowano by na kandydata planującego rozszerzenie obszarów chronionych?, Czy chroniąc przyrodę utrudnia się życie okolicznym mieszkańcom?, Czy to dobrze, że przyroda w okolicach jest chroniona prawem? Wymiar: poparcie dla rozwoju infrastruktury turystycznej, reprezentujący zmienne: Czy chciałby Pan / Pani aby w okolicy wybudowano wyciąg narciarski?, Czy chciałby Pan / Pani aby w okolicach oferowano więcej noclegów dla turystów? Zaobserwowano ciekawe różnice pomiędzy respondentami z badanych gmin. Wykres rozrzutu przedstawia pozycję gmin na wymiarach dotyczących poparcia dla terenów chronionych oraz możliwości rozwoju ekoturystyki (Ryc. 3). Mieszkańcy Cisnej, mimo iż są nastawieni negatywnie do terenów chronionych, to w największym stopniu dostrzegają możliwość rozwoju poprzez ekoturystykę. Najmniejsze możliwości rozwoju ekoturystyki widzą natomiast mieszkańcy gmin małopolskich Jabłonki i Lipnicy Wielkiej oraz Komańczy w województwie podkarpackim. Mieszkańcy Brennej natomiast charakteryzują się największym poparciem dla terenów chronionych. 3.3. Potrzeby edukacyjne do kogo powinny być skierowane działania edukacyjne? Znajomość programu Natura 2000 i zasad, na jakich funkcjonują obszary nim chronione różni się w zależności od kilku zmiennych, co jest ważne z punktu widzenia planowania działań Ryc. 3. Zróżnicowanie opinii mieszkańców gmin ujętych w badaniach pod względem stosunku do wyróżnionych w analizie czynnikowej wymiarów: możliwość rozwoju ekoturystyki oraz poparcie dla terenów chronionych. Wartości dodatnie na wymiarach wskazują odpowiednio na dostrzeganie możliwości rozwoju ekoturystyki i popieranie tworzenia terenów chronionych w danej gminie. Im wyższe są te wartości, tym odpowiednio - większe postrzegane możliwości rozwoju ekoturystyki, większe poprawcie dla terenów chronionych. Wartości ujemne wskazują odpowiednio na niedostrzeganie możliwości rozwoju ekoturystyki i brak poparcia dla rozwoju terenów chronionych. Fig. 3. Inhabitants opinions on issues dis nguished in factor analysis: possibility of ecotourism development and support for protected areas. Posi ve values signify that respondents note the possibility of ecotourism development or that they support the forma on of protected areas. Nega ve values signify lack of perceived possibili es of ecotourism development and lack of support for protected areas. edukacyjnych. W szczególności wykształcenie różnicuje rozpoznawanie programu największa rozpoznawalność Natury 2000 jest wśród osób o wyższym wykształceniu, najmniejsza wśród osób z wykształceniem zawodowym lub niższym. Dla planowania działań edukacyjnych istotne jest również wyodrębnienie grup szczególnie ważnych z punktu widzenia efektywności ochrony (np. właściciele ziemi) oraz takich, które mogą czerpać korzyści finansowe z odpowiedniego gospodarowania na tych obszarach (np. poprzez programy rolno-środowiskowe, albo poprzez reklamowanie swojej działalności agroturystycznej). Znaczenie tych grup różni się pomiędzy badanymi obszarami. Wśród respondentów niniejszych badań, rolnicy stanowili największą część badanych z gmin 412
A. Pietrzyk i in. Potrzeby edukacyjne małopolskich (około 1/3), oraz Komańczy (27%). Najwięcej osób zatrudnionych w firmie lub instytucji znalazło się wśród respondentów z gmin śląskich, a osób prowadzących własną działalność gospodarczą w Cisnej oraz również na Śląsku. Aż 1/5 respondentów z Cisnej stanowiły osoby czerpiące zyski z agroturystyki. Edukacja kierowana do społeczności lokalnych powinna uwzględniać tego rodzaju różnice oraz inne, lokalnie istotne uwarunkowania społeczno-gospodarcze. Powinna być także poprzedzona wnikliwą analizą poziomu wiedzy i nastawienia poszczególnych grup. Z opisywanych badań wynika, że w gminach, w których najwięcej mieszkańców utrzymuje się z rolnictwa, poziom znajomości Natury 2000 jest bardzo niski. Co więcej, to właśnie rolnicy, którzy z racji potencjalnych dopłat powinny być zainteresowani programem, wiedzą o nim niewiele. W Jabłonce tylko 17% badanych rolników zna program, w Lipnicy Wielkiej 26%. Nieco lepiej sytuacja wygląda w Komańczy, gdzie niemal połowa rolników słyszała o Naturze 2000. Rolnikom brakuje jednak praktycznych informacji na temat zasad funkcjonowania obszarów naturowych. W Komańczy tylko 23% z nich wie, że program łączy się z dopłatami do koszenia łąk, w Lipnicy Wielkiej 11%, a w Jabłonce jedynie 5,5%. W przypadku Cisnej istotną grupą docelową są osoby zajmujące się agroturystyką (lub wynajmem pokoi dla turystów). Spośród tej grupy prawie 80% badanych słyszało o programie Natura 2000. Podsumowując, działania edukacyjne powinny być inaczej planowane w zależności od regionu, a nawet gminy. Potrzeby edukacyjne są inne w zależności od kondycji społeczno-gospodarczej danej gminy, od wykształcenia i źródeł utrzymania jej mieszkańców, a także od dotychczasowych form ochrony przyrody na jej terenie oraz wielu innych czynników. Podsumowanie Mieszkańcy omawianych gmin w większości mają neutralne lub pozytywne nastawienie do ochrony przyrody, deklarują chęć poszerzania swojej wiedzy przyrodniczej, a jeśli posiadają wiedzę o szkodliwości jakiegoś działania względem przyrody, to są mu przeciwni (jak np. wycinaniu drzew w lasach). Z drugiej strony wiedza respondentów jest w dużym stopniu ograniczona i sprowadza się do rozumienia prostych zależności czy zapamiętania prostych informacji. Znajomość programu Natura 2000 jest najniższa w gminach województwa małopolskiego, najwyższa natomiast w Cisnej. Rozpoznawalność programu jest niska wśród rolników w większości badanych gmin, bardzo niewielu z nich wie o możliwości dopłat z programów rolno-środowiskowych przy odpowiednim gospodarowaniu. Działania edukacyjne powinny uwzględniać nie tylko wiedzę mieszkańców na temat ochrony przyrody, ale również ich postawy i opinie. Warto podkreślać możliwości i szanse, jakie niesie ze sobą program Natura 2000, uwzględniając przy tym określonych uprzednio kluczowych odbiorców edukacji (np. rolników, właścicieli gospodarstw agroturystycznych), ich wiedzę i opinie. Aby działanie obszarów Natura 2000 było efektywne i spełniało należycie cele ochrony przyrody, bardzo duże znaczenie ma i będzie miało informowanie, edukowanie i przede wszystkim włączenie w procesy decyzyjne społeczności lokalnych zamieszkujących obszary chronione programem. Społeczność lokalna powinna być włączana w procesy decyzyjne dotyczące ochrony przyrody, choć partycypacja społeczna jest wciąż novum w kontekście środowiska (Eben 2007; Tworek 2007). Także w Polsce podstawowym problemem jest brak wypracowanego sposobu komunikacji i edukacji w kontekście ochrony środowiska, zrównoważonego rozwoju, przyrody i jej ochrony itd. Wydaje się, że szczególnie trudno będzie zaspokoić potrzeby edukacyjne społeczności lokalnych, na przykład w omawianych gminach, skoro społeczności te były ignorowane na wszystkich wcześniejszych etapach wdrażania obszarów chronionych. Aktywne uczestnictwo społeczności lokalnych jest bowiem podstawą procesów podejmowania decyzji i zarządzania (Mauro, Hardison 2000). Z tego powodu warto nie tylko prowadzić edukację społeczności lokalnych, ale także umożliwić jej możliwość wypowiadania się i uczestniczenia w działaniach dotyczących ochrony przyrody, czy szerzej dotyczących kierunku rozwoju gminy i okolic. PIŚMIENNICTWO Alphandéry P., Fortier A. 2001. Can a Territorial Policy be Based on Science Alone? The System for Creating the Natura 2000 Network in France. Sociologia Ruralis. 41(3): 311 328. Charbonneau S., 1997. Natura 2000: une opportunité de dialogues à saisir. Nature Sciences Societé. 5: 63 65. Dyrektywa 1992. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku, w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory [http://natura2000.mos.gov. pl/natura2000/pl/?s=42] Eben M. 2007. Public Participation during Site Selections for Natura 2000 in Germany: Bavarian Case. W: Stroll- 413
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 6, 2009. Kleemann S., Welp M. (red.). Stakeholder Dialoguesin Natural Resources Management. Springer. Berlin Heidelberg. Hiedenpää. 2002. European-wide conservation versus local well-being: the reception of the Natura 2000 Reserve Network in Kavia, SW-Finland. Landscape and Urban Planning. 61: 113 123. IUCN. 2005. Implementation of Natura 2000 in New EU Member States of Central Europe. Assessment Report. IUCN. Warszawa. Kamppinen M., Walls M. 1999. Integrating biodiversity into decision making. Biodiversity and Conservation. 8: 7 16. Krott M. 2000. Voicing Interests and ConcErns: NATURA 2000: An ecological network in conflict with people. Forest Policy and Economics. 1: 357 366. Makomaska-Juchiewicz M. 2007. Sieć obszarów Natura 2000 w Polsce. W: Gregorczyk M. (red.). Integralna Ochrona Przyrody. Instytut Ochrony Przyrody PAN. Kraków. Makomaska-Juchiewicz M., Tworek S. 2003. Ekologiczna sieć Natura 2000. Problem czy szansa? Instytut Ochrony Przyrody PAN. Kraków. Mauro F., Hardison P. 2000. Traditional knowledge of indigenous and local communities: international debate and policy initiatives. Ecological Applications. Vol. 10. No. 5. 1263 1269. Stroll-Kleemann S. 2001. Barriers to nature conservation in Germany: a model explaining the opposition to protected areas. Journal of Environmental Psychology. 21: 369 385. Sundseth K. 2004. LIFE-Nature: Communicating with stakeholders and the general public. Best practice examples for Natura 2000. Office for Official Publications of the European Communities. Luxemburg Belgium. The Gallup Organization. 2007. Attitudes of Europeans towards the issue of biodiversity. Tworek S. 2007. Międzynarodowe inicjatywy ekologiczne w ochronie przyrody: konwencje, dyrektywy, Natura 2000. W: Gregorczyk M. (red.). Integralna Ochrona Przyrody. Instytut Ochrony Przyrody PAN. Kraków. Walder C., Schenell A. 2006. Natura 2000 in Europe. An NGO Assessment. WWF. Budapest. Weber N., Christophersen T. 2002. The influence of non-governmental organizations on the creation of Natura 2000 during the European Policy process. Forest and Policy Economics. 4: 1 12. Young J., Watt A., Nowicki P., Alard D., Clitherow J., Henle K., Johnson R., Laczko E., McCracken D., Matouch S., Niemela J., Richards C. 2005. Towards sustainable land use: identifying and managing the conflicts between human activities and biodiversity conservation in Europe. Biodiversity and Conservation. 14: 1641 1661. SUMMARY Pietrzyk A., Grodzińska-Jurczak M., Cent J. Educa on needs concerning Natura 2000 program among local residents of the Polish Carpathians municipali es Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (6): 407 414, 2009. Implementation of Natura 2000 program in the EU member states, including Poland, has been a difficult process, often provoked controversy and dissatisfaction of various actors. Although a social aspect (particularly integration of the nature protection with human-economic activity) is one of the key element of the Natura 2000 program, a public participation in the decision making processes is still very low. Luck of environmental knowledge and social acceptance may result in direct and indirect effects upon effectiveness of biodiversity protection. The following paper shows the social aspects of Natura 2000 implementation process in Poland and presents the results of studies conducted in the chosen municipalities of alpine bioregion. Knowledge of Natura 2000 varies significantly between the municipalities, other factors influencing its rate are: education status of respondents and types of work they conduct. Knowledge of nature protection areas and nature conservancy is on a very low level, incomplete or false. Differences between municipalities result in variable educational needs. The following study identifies groups of respondents, which should be taken into account at the first stage while educational activities planning. 414