Dr Grzegorz Szulczewski Kolegium Ekonomiczno-Spo Społeczne SGH gszulc@sgh.waw.pl
Wewnętrzne sprzeczności polskiej transformacji: z jednej strony zapis konstytucyjny o społecznej gospodarce rynkowej nawiązujący doktryny ordo liberalizmu, a z drugiej strony praktyka polegająca na monetarystycznej transformacji opartej na doktrynie neoliberalizmu. Brak chęci do wykorzystania dorobku etyki gospodarczej w konstrukcji gospodarki rynkowej i w kształtowaniu praktyk rynkowych (pierwszy milion, priorytet akumulacji prywatnego kapitału, słabość państwa, etyka biznesu traktowana jako sprzeczność sama w sobie). Nieoczekiwany promotor etyki biznesu: amerykańska kultura biznesu i jej akademicki odpowiednik czyli kursy MBA w skład, których wchodzi Business Ethics.
Reforma studiów na SGH wprowadzona przez ORSE pod kierownictwem E. Chmieleckiej umoŝliwiła zgłaszanie propozycji programowych, w tym etyki biznesu. Pierwsze seminarium na uczelniach polskich: SGH semestr zimowy 1990/91. W środowisku etyków toczył się spór o nazwę: czy ma to być etyka przedsiębiorczości czy działalności gospodarczej, czy teŝ moŝe etyka Ŝycia gospodarczego. ZwycięŜa kalka z języka angielskiego: etyka biznesu. Spór o nazwę jest równieŝ sporem o umiejscowienie przedmiotu w strukturze akademickiego nauczania: anglosaska tradycja Business Ethics wiąŝe etykę biznesu z naukami o zarządzaniu a kontynentalna Wirtschaftsethik uprawiana jest jako nauka społeczna. Spór o treści programowe wprowadza nas w problematykę Konferencji: czy etyka w etyce biznesu jest jedynie potraktowana jako narzędzie sprawnego zarządzania (ma utrwalać postawę instrumentalną) czy ma być przedmiotem umoŝliwiającym refleksję i ocenę gospodarki, jak i podstawą pozwalającą na formułowanie postulatów dotyczących regulacji rynkowych (ma utrwalać postawę refleksyjną)?
Etyka biznesu wpaja postawy kształtuje ramy instytucjonalne odpowiedzialności tworzy i utrwala kulturę organizacyjną 1. Ukazuje hierarchie wartości i zbiór norm. 2. Pomaga formułować przekonania moralne. 3. Wyrabia umiejętności analizy etycznej przy zastosowaniu narzędzi etycznej refleksji. 4. Daje moŝliwość świadomego kształtowania dyspozycji-cnót w obszarze działalności gospodarczej.
Ocena etyczna źródeł kryzysu: Poziom mikro: postawy naganne: chciwość prowadząca do podejmowania decyzji obarczonych nadmiernym ryzykiem i bezwzględność w korzystaniu z uprawnień do samo ustalania wysokich premii, anomia moralna na poziomie etyki zawodowej, uczciwość nie stosuje się, w relacjach z klientem. Poziom mezo: lekcewaŝenie narzędzi etycznych organizacji w postaci kodeksów itp.. Wątpliwy etos organizacyjny, brak skrupułów w łamaniu zasad instytucji finansowych jakimi są banki, tworzenie przez banki biur kredytowych udzielających nieodpowiedzialnie kredytów. Poziom makro: bierna postawa organizacji samorządu gospodarczego, tolerancja dla złych praktyk bankowych i przedsiębiorstw finansowych. Poziom globalny: postawa przyzwolenia na brak ram instytucjonalnych gospodarki rynkowej opartych o przestrzeganie norm etycznych.
Istotę czasów współczesnych określa najlepiej szybkość. W coraz krótszym czasie pojawiają się innowacje rewolucjonizujące nasze Ŝycie. Wynalazki wyzwalają moŝliwości planowane, ale i niespodziewane, zapewniają niekwestionowany rozwój, ale i stwarzają zagroŝenie i moŝliwość wypadków. Wedle twórcy filozofii szybkości nazwanej dromologią, czyli nauką o oddziaływaniu szybkości na człowieka i ludzką kulturę, Paula Virilio, człowieka współczesnego powinna charakteryzować postawa roztropności umoŝliwiająca rozpoznanie i działanie w oparciu o rozsądek. Ma ona przyczynić się do wykształcenia inteligencji prewencyjnej, gdyŝ przyszłość to: narastanie coraz potęŝniejszych zagroŝeń, a kryzys nie stanowi odosobnionego przypadku, lecz jest rysem charakterystycznym dla czasów współczesnych. (Paul Virilio, Wypadek pierwotny, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2005, s.15-16). Wykształcenie inteligencji prewencyjnej wiąŝe się w ramach etyki biznesu z kształtowaniem dwóch wzajemnie powiązanych ze sobą postaw: postawy roztropności i postawy odpowiedzialności. Postawa roztropności była charakteryzowana prze Arystotelesa w ramach jego projektu filozofii praktycznej a postawa odpowiedzialności, najpełniej kształtująca inteligencję prewencyjną została przedstawiona przez Hansa Jonasa.
Arystoteles odróŝnia spryt charakteryzujący działania skuteczne, lecz nie liczące się z zasadami moralnymi od roztropności będącej podstawą działań skutecznych, ale jednocześnie godziwych. Celem gospodarowania jest działalność nastawiona na bogacenie. Gdy nie dostrzeŝemy etycznego wymiaru celu gospodarowania to wtedy osiąganie zysku staje się celem samym w sobie. Nie dostrzegając innych wartości rozbudzona Ŝądza posiadania coraz większej ilości pieniędzy, prowadzi z jednej strony do podejmowania działań nieliczących się z interesem innych, a z drugiej strony, rodzi silne poczucie dysharmonii pomiędzy oczekiwaniami a moŝliwościami ich zaspokojenia. Chciwość zwana przez Arystotelesa pleonoksją towarzyszy działalności gospodarczej skierowanej jedynie na osiąganie zysku za wszelka cenę. Tak pojęta sztuka zarabiania i pomnaŝania majątku nazwana jest przez Arystotelesa chremastyką. Jednak właśnie takie spojrzenie na gospodarkę jest zbyt wąskie i w ostateczności nie realizuje wskazywanego przez Arystotelesa, etycznego punktu widzenia na działania gospodarcze. Ujęciem działalności gospodarczej w perspektywie etycznej zajmuje się oikonomia. Uwzględnienie jej rad zapewnia osiągnięcia szczęścia, czyli posiadanie dobrego ducha w sobie: eudajmonii.
Wedle H. Jonasa naleŝy zadać sobie trzy pytania: 1. Czy wolno mi ryzykować całość interesów innych? 2. Czy istnienie jednostki moŝe podlegać kalkulacji ryzyka? 3. Czy moŝna zaryzykować istnieniem ludzkości? Potrójnie negatywna odpowiedź na te pytania nakłada na nas pięć obowiązków: Pierwszy obowiązek: uświadomienie sobie ryzyka związanego z dokonywaniem wyborów. Drugi obowiązek: zachowanie poczucia ostroŝności względem decyzji dotyczących przyszłości. Trzeci obowiązek: odpowiedzialność demograficzna. Czwarty obowiązek: troska o jakość Ŝycia przyszłych pokoleń. Piąty obowiązek: odpowiedzialność za przetrwanie ludzkości. (Na podstawie: H. Jonas, Zasada odpowiedzialności, Platan, Kraków 1996)
1.Odpowiedzialność indywidualna. 2.RozwaŜna konsumpcja. 3.Etyczne inwestowanie. 4.Etyka zawodowa. 5.Etyka pracownicza. 6.Etyka prawodawców i strategów gospodarczych. 7.Postawa obywatelska.
Peter Urlich (etyka integracyjna): ukazuje znaczenie odpowiedzialności przedsiębiorcy. Spojrzenie etyczne moŝe się przyczynić do korygowania nieprawidłowości działania rynku. Przedsiębiorca podejmuje decyzje w oparciu o kalkulację ekonomiczną, ale jednocześnie musi dbać o swoją reputację, czyli musi zwaŝać na nie naruszanie praw innych uczestników gry rynkowej. P. Koslowski (etyczna ekonomia): ukazuje znaczenie etycznej, roztropnej postawy dla efektywnego działania rynku. Prekoordynacyjna rola etyki formalnej I. Kanta. Zastosowanie imperatywu kategorycznego pozwala na odrzucenie juŝ w sferze planowania działań tych gospodarczych, które są niekorzystne dla społeczeństwa. K. Homann (ekonomiczna etyka): choć człowiek opiera się w swych decyzjach na modelu działania homo oeconomicus to etyczne ukształtowanie ram instytucjonalnych rynku prowadzi do dobrych, równieŝ w sensie moralnym, wyborów w Ŝyciu gospodarczym. W. Gasparski (etyka biznesu w ujęciu prakseologicznym): w decyzjach gospodarczych powinna obowiązywać postawa kierująca się wskazaniami Trzech E : czyli: efektywności (skuteczność w osiąganiu celu), ekonomiczności (najlepszy wynik działania w stosunku do poniesionych nakładów) i etyczności (godziwość celów i wybranych środków do realizacji przedsięwzięć gospodarczych).
Kształtowanie postaw w działalności gospodarczej prowadzi do rozwoju kultury biznesu potrzebnej do realizacji zawartej w dokumentach Unii Europejskiej idei zrównowaŝonego rozwoju. Europejską postawę wyznaczają wartości kształtowane i utrwalane przez etykę biznesu: racjonalność, wolność, sprawiedliwość, poszanowanie godności. Problemem staje się jednak, jak w dobie, gdy filozofia jest retoryką (wedle prof. B. Markiewicz) i gdy musimy zwaŝać by nie indoktrynować na co wskazywała prof. E. Chmielecka kształtować postawy? Problem ten, w świecie pełnym katastrof, kryzysów i terroryzmu moŝna wyrazić za pomocą pytania: czy wystarczy kształtować jedynie postawy krytyczne, przedstawiając etykę, jako zbiór propozycji moralnych do wyboru? Czy jednak nie trzeba wskazać na wartości, które świadczą o naszej europejskiej toŝsamości, a w konsekwencji rozpocząć dyskusję nad normami, które powinny obowiązywać i które powinniśmy uwzględnić w procesie kształtowania postaw?