Zmiany w handlu zagranicznym Polski z Uni¹ Europejsk¹ w okresie realizacji stowarzyszenia w ramach Uk³adu Europejskiego (1992 2003)

OPRACOWANIE WYKONANE NA ZLECENIE URZÊDU KOMITETU INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ PRZEZ INSTYTUT KONIUNKTUR I CEN HANDLU ZAGRANICZNEGO Zmiany w handlu zagranicznym Polski z Uni¹ Europejsk¹ w okresie realizacji stowarzyszenia w ramach Uk³adu Europejskiego (1992 2003) Autorzy: prof. dr hab. El bieta Kawecka-Wyrzykowska prof. dr hab. Ryszard Michalski mgr Wojciech Mroczek dr Józef Niemczyk mgr Micha³ Szwabe mgr Aleksandra W³adyniak Warszawa 2005 1

Wydaje: Urz¹d Komitetu Integracji Europejskiej, 2005 Departament Dokumentacji Europejskiej i Publikacji Al. Ujazdowskie 9, 00-918 Warszawa adres internetowy: www.ukie.gov.pl Projekt ok³adki: Katarzyna Juras Opracowanie redakcyjne: El bieta Nowicka Sk³ad i ³amanie: Krystyna Kaczyñska Druk i oprawa: ARIES, Wojciech azowski e-mail: wlazowski@poczta.onet.pl ISBN 83-89972-68-9 2

SPIS TREŒCI I Wprowadzenie............................................ 5 II Analiza zmian handlu wyrobami rolnymi......................... 8 1. Liberalizacja handlu rolnego miêdzy Polsk¹ a Uni¹ Europejsk¹ w latach 1992 2003........................................ 8 1.1. Liberalizacja handlu na mocy Uk³adu Europejskiego............ 8 1.2. Modyfikacje postanowieñ Uk³adu Europejskiego w latach 90....... 11 1.3. Liberalizacja na mocy porozumieñ z lat 2000 i 2003............ 12 2. Analiza zmian w polskim handlu rolnym z Uni¹ Europejsk¹............ 17 2.1. Wzajemne znaczenie UE i Polski jako partnerów w handlu rolnym...................................... 17 2.2. Dynamika handlu rolnego................................ 18 2.3. Zmiany w saldzie obrotów handlowych artyku³ami rolnymi........ 26 2.4. Struktura geograficzna polskiego handlu rolnego z UE........... 29 2.5. Zmiany na tle partnerów handlowych z Europy Œrodkowej i Wschodniej......................................... 30 3. Liberalizacja handlu rolnego a zmiany w obrotach artyku³ami rolnymi Polska Unia Europejska.................................... 33 3.1. Trudnoœci metodologiczne analizy.......................... 33 3.2. Realizacja Uk³adu Europejskiego.......................... 34 3.3. Analiza zmian w handlu produktami objêtymi Porozumieniem z 2000 r............................................ 36 3.4. Analiza zmian w handlu produktami objêtymi Porozumieniem z 2002 r............................................ 46 3.5. Analiza zmian w handlu produktami objêtymi Protoko³em do uchwa³y nr 40/2003 r. Rady Ministrów (cztery pierwsze miesi¹ce 2004 r. do czterech pierwszych miesiêcy 2003 r.).................... 49 3

III Analiza zmian handlu wyrobami przemys³owymi................... 53 1. Dynamika............................................... 53 2. Struktura towarowa......................................... 56 3. G³ówne grupy towarowe w eksporcie i imporcie i ocena tempa zmian strukturalnych w handlu zagranicznym........................... 59 3.1. Eksport............................................ 59 3.2. Import............................................. 66 4. G³ówne towary, w których Polska ma przewagê konkurencyjn¹ nad UE... 71 5. Zmiany w handlu Polski z UE na tle pozosta³ych nowych krajów cz³onkowskich Europy Œrodkowej i Wschodniej..................... 74 6. Saldo bilansu handlowego.................................... 79 7. Handel wewn¹trzga³êziowy................................... 83 8. Ocena zmian iloœciowych i struktury handlu........................ 85 IV Podsumowanie............................................ 88 Aneks 1 Wp³yw liberalizacji handlu miêdzy Polsk¹ a UE na polski rynek pracy....... 92 Aneks 2 Za³¹czniki do rolnych porozumieñ liberalizacyjnych.................... 99 4

I WPROWADZENIE El bieta Kawecka-Wyrzykowska Celem analizy jest pokazanie zmian w handlu Polski z UE w latach 1992 2003, a wiêc w okresie stowarzyszania siê Polski ze Wspólnotami Europejskimi. Wcielanie w ycie niektórych postanowieñ Uk³adu Europejskiego zakoñczy³o siê 1 lutego 2004 r. Rok 2004 nie zosta³ tu uwzglêdniony ze wzglêdu na brak porównywalnych danych dla ca³ego roku z latami poprzednimi oraz fakt przyst¹pienia Polski do UE 1 maja 2004 r., co oczywiœcie istotnie wp³ynê³o na kierunki i strukturê obrotów. Oddzielnie omówiono handel artyku³ami rolnymi i wyrobami przemys³owymi 1, z uwagi przede wszystkim na odmienne zasady i harmonogram liberalizacji obu tych grup towarowych. Podstaw¹ analizy by³y dane Eurostatu (w euro oraz w tonach) 2. Wydaje siê, e dane te mniej zniekszta³caj¹ obraz wyników w handlu Polski z UE, zw³aszcza w pierwszej po³owie lat 90., tu po wprowadzeniu klasyfikacji CN do polskiego handlu zagranicznego (w 1991 r.). W okresie tym bowiem by³o sporo pomy³ek i b³êdów w statystyce handlowej. Analiza tendencji w handlu obejmuje standardowe elementy, takie jak: dynamika handlu, zmiany w strukturze towarowej, geograficznej, zmiany salda bilansu obrotów, zmiany pozycji Polski na tle konkurentów z innych krajów Europy Œrodkowej itp. W opracowaniu omówiono te wszystkie porozumienia liberalizacyjne wynegocjowane przez Polskê z UE, od podpisania Uk³adu Europejskiego do czasu akcesji, które odnosz¹ siê do handlu artyku³ami rolnymi. Z uwagi na to, e koncesje rolne zawarte w Uk³adzie Europejskim oraz ich wp³yw na handel zagraniczny Polski by³y ju omawiane w polskiej literaturze 3, w niniejszym opracowaniu autorzy skupili siê 1 Artyku³y rolne to towary objête dzia³ami 1 24 wg klasyfikacji CN, a wyroby przemys³owe to pozosta³e dzia³y klasyfikacji CN. 2 Intra and extra EU trade, Comext CD-ROM, Eurostat. Dane te stanowi¹ Ÿród³a wiêkszoœci tabel. 3 M.in.: E. Kawecka-Wyrzykowska, M. Ciepielewska, W. Mroczek, Wp³yw umowy o stowarzyszeniu ze Wspólnot¹ Europejsk¹ na handel rolny Polski, Studia i Materia³y nr 37, IKCHZ, Warszawa, 1992, I. Lewandowska, I. Niemirka, Wesz³a w ycie umowa o dalszej liberalizacji handlu rolnego miêdzy Polsk¹ a UE, Wspólnoty Europejskie, styczeñ 2001, Umowy o wolnym handlu ze Wspólnotami Europejskimi oraz krajami EFTA i CEFTA i uzgodnienie rundy uru- 5

na przedstawieniu póÿniejszych porozumieñ liberalizacyjnych i jedynie pobie nie omówili liberalizacjê na pocz¹tku lat 90. i jej skutki. Na pocz¹tku obecnego wieku Polska wynegocjowa³a dwa porozumienia u³atwiaj¹ce obu partnerom na zasadzie wzajemnoœci dostêp do swoich rynków rolnych. Porozumienia te zosta³y przedstawione szczegó³owo. W pracy podjêto te próbê oceny wp³ywu wszystkich porozumieñ u³atwiaj¹cych handel rolny miêdzy Polsk¹ a UE na kierunki i dynamikê zmian tego handlu. Powy sze za³o enie sprawi³o, e czêœæ opracowania dotycz¹ca artyku³ów rolnych jest nieproporcjonalnie du a w porównaniu z czêœci¹ odnosz¹c¹ siê do wyrobów przemys³owych. G³ównym uzasadnieniem dla takich proporcji tekstu jest fakt, e w polskiej literaturze nie ma adnego opracowania, które by ca³oœciowo ujmowa³o wszystkie porozumienia dotycz¹ce liberalizacji handlu artyku³ami rolnymi. Niewiele jest te analiz cz¹stkowych, uwzglêdniaj¹cych pojedyncze porozumienia i ich efekty. Z takiego uk³adu tekstu nie nale y oczywiœcie wyci¹gaæ wniosku o wiêkszym znaczeniu liberalizacji artyku³ami rolnymi ni wyrobami przemys³owymi dla polskiej gospodarki: zmian w produkcji, popycie, zatrudnieniu itp. Znaczenie ka dego z porozumieñ liberalizacyjnych by³o ró ne i zale a³o od takich czynników, jak: g³êbokoœæ liberalizacji (skala redukcji stawek celnych i innych barier handlowych oraz to, czy redukcje barier by³y nieograniczone, czy te jedynie w ramach kwot preferencyjnych), wartoœæ handlu objêtego liberalizacj¹ i jej udzia³ w ca³oœci handlu Polski z UE i w produkcji danych towarów itp. Analiza zwi¹zków miêdzy liberalizacj¹ a zmianami w handlu rolnym okaza³a siê o wiele trudniejsza i w wielu punktach nie satysfakcjonuje autorów. Obiektywnie jednak rzecz bior¹c, nie ma dobrej metody pokazania wp³ywu liberalizacji na zmiany w handlu. Wynika to przede wszystkim z faktu, e nie ma mo liwoœci wyodrêbnienia czystego wp³ywu liberalizacji spoœród wielu czynników oddzia³uj¹cych równolegle, w ka dym czasie, na strumienie handlu. Wp³yw ten jest szczególnie trudny do uchwycenia w okresie objêtym analiz¹, tj. w okresie, gdy polska gospodarka przechodzi³a bardzo g³êbok¹ transformacjê, od systemu gospodarki planowej do gospodarki rynkowej. Wiele czynników zwi¹zanych bezpoœrednio i poœrednio z transformacj¹ mia³o nierzadko du o wiêksze znaczenie dla kierunków handlu ni sam proces otwierania polskiego rynku na towary unijne i otwierania rynku unijnego na towary polskie (np. zniesienie monopolu handlu zagranicznego, znaczne zmiany gwajskiej, pod red. E. Kaweckiej-Wyrzykowskiej, IKCHZ, Warszawa 1995, Ocena stopnia realizacji Uk³adu Europejskiego ustanawiaj¹cego stowarzyszenie miêdzy Polsk¹ a Wspólnotami Europejskimi i ich pañstwami cz³onkowskimi, pod red. E. Kaweckiej-Wyrzykowskiej, IKCHZ-UKIE, Warszawa 1998. 6

polityki kursowej i poziomu kursu walutowego, uwolnienie cen wiêkszoœci produktów i us³ug na rynku wewnêtrznym, za³amanie siê popytu na polskie towary w krajach RWPG po rozpadzie tej organizacji itp.). Szczególnie du y wp³yw na wahania handlu odgrywa³y i nadal odgrywaj¹ du e zmiany kursów walutowych. Bardzo istotnym czynnikiem zak³ócaj¹cym rozwój handlu rolnego by³y czynniki pogodowe, które istotnie zmienia³y dynamikê handlu w okresie objêtym analiz¹ (np. nieurodzaj powodowa³ koniecznoœæ importu, a urodzaj istotnie zwiêksza³ eksport). Nale y te pamiêtaæ, e na proces liberalizacji na³o y³y siê inne dzia³ania liberalizacyjne, jakie w analizowanym tu okresie mia³y miejsce, zw³aszcza wejœcie w ycie 1 marca 1993 r. Œrodkowoeuropejskiej umowy o wolnym handlu CEFTA, 15 listopada 1993 r. Umowy o wolnym handlu z krajami EFTA, postanowieñ Rundy Urugwajskiej (realizowanych od 1995 r.) oraz umów o wolnym handlu, zawartych w II po³owie lat 90. z innymi krajami (Litwa, otwa, Estonia, Izrael, Turcja itd.). Jakkolwiek Wspólnota Europejska mia³a dominuj¹ce znaczenie w polskim handlu zagranicznym ju w I po³owie lat 90. (ponad 50% ca³ego polskiego handlu), a póÿniej to znaczenie istotnie wzros³o (do oko³o 65 70% w koñcu lat 90.), to jest zrozumia³e, e porozumienia z innymi partnerami zwiêkszy³y skutki oddzia³ywania Uk³adu Europejskiego na polsk¹ gospodarkê, w tym zwiêkszy³y presjê konkurencyjn¹ wywieran¹ na polskich producentów przez zagranicznych dostawców. Nie ma natomiast adnej mo liwoœci zidentyfikowania oddzielnie skutków poszczególnych umów. Mimo to celowe wydaje siê pog³êbienie tej analizy w przysz³oœci i zidentyfikowanie, na przyk³ad, najwa niejszych, jak te mniej istotnych czynników zmian handlu (zarówno rolnego, jak i wyrobami przemys³owymi), miejsca wœród tych czynników, jakie odgrywa³a liberalizacja, przyczyn stosunkowo ma³ego zwi¹zku miêdzy harmonogramem liberalizacji a wzrostem polskiego eksportu i importu itd. W pracy ca³kowicie pominiêto zwi¹zki miêdzy liberalizacj¹ handlu wyrobami przemys³owymi a tendencjami rozwoju tego handlu. Wynika³o to z bardzo krótkiego czasu, jaki autorzy mieli na przygotowanie ca³ego opracowania, jak te z faktu, e zwi¹zki te zosta³y ju czêœciowo omówione we wczeœniejszych opracowaniach Instytutu Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego (por. przypis 2). 7

II ANALIZA ZMIAN HANDLU WYROBAMI ROLNYMI 1. Liberalizacja handlu rolnego miêdzy Polsk¹ a Uni¹ Europejsk¹ w latach 1992 2003 1.1. Liberalizacja handlu na mocy Uk³adu Europejskiego 4 Aleksandra W³adyniak Podpisany 16 grudnia 1991 r. Uk³ad Europejski ustanawiaj¹cy stowarzyszenie miêdzy Rzecz¹pospolit¹ Polsk¹, z jednej strony, a Wspólnotami Europejskimi i ich pañstwami cz³onkowskimi z drugiej strony wszed³ w ycie 1 lutego 1994 r. Jego czêœæ handlowa zaczê³a obowi¹zywaæ wczeœniej 1 marca 1992 r. na podstawie umowy przejœciowej. Do koñca lat 80. wymiana handlowa miêdzy Polsk¹ a EWG pozostawa³a na doœæ niskim poziomie. Zmiany polityczne i gospodarcze, które dokona³y siê w 1989 r. w naszym kraju, otworzy³y nowe, wiêksze mo liwoœci zbytu towarów na zachód Europy. Jeszcze przed podpisaniem Uk³adu Europejskiego Polska korzysta³a z przyznanych jej przez Wspólnotê preferencji celnych w ramach systemu GSP, co poprawi³o warunki eksportu polskich towarów na rynek ówczesnej Dwunastki. Jednak e dopiero podpisanie Uk³adu ustanowi³o trwa³e zasady prowadzenia wymiany handlowej miêdzy Polsk¹ a WE 5. W odró nieniu od artyku³ów przemys³owych, w odniesieniu do których Uk³ad przewidywa³ stopniow¹, ale w ostatecznym rozrachunku ca³kowit¹ liberalizacjê (do pocz¹tku 1998 r. w eksporcie z Polski do WE, a o rok póÿniej, tj. do pocz¹tku 1999 r., w imporcie Polski ze Wspólnoty, z wyj¹tkiem samochodów), artyku³y rolne zosta³y 4 Punkt sporz¹dzono z wykorzystaniem: Uk³ad Europejski, za³¹cznik do Dziennika Ustaw nr 11, poz. 38 z 27 stycznia 1994 r., Unia Europejska. Przygotowania Polski do cz³onkostwa, pod red. E. Kaweckiej-Wyrzykowskiej i E. Synowiec, IKCHZ, Warszawa 2001, E. Kawecka-Wyrzykowska, M. Ciepielewska, W. Mroczek, Wp³yw umowy o stowarzyszeniu ze Wspólnot¹ Europejsk¹ na handel rolny Polski, Studia i Materia³y nr 37, IKCHZ, Warszawa, 1992, I. Lewandowska, I. Niemirka, Wesz³a w ycie umowa o dalszej liberalizacji handlu rolnego miêdzy Polsk¹ a UE, Wspólnoty Europejskie, styczeñ 2001. 5 Preferencje przyznane Polsce przez Wspólnotê w ramach systemu GSP by³y przyznawane co roku, w ka dej chwili mog³y byæ zmienione lub wycofane. Uk³ad Europejski natomiast okreœli³ zasady handlu maj¹ce obowi¹zywaæ przez okres co najmniej kilku lat. 8

objête liberalizacj¹ ograniczon¹ i selektywn¹. Oznacza to, e istniej¹ce w handlu bariery mia³y zostaæ zredukowane, a nie ca³kowicie wyeliminowane, i e liberalizacja dotyczyæ mia³a tylko niektórych produktów. Ponadto wprowadzono klauzule ochronne, które mia³y zapobiec gwa³townym zak³óceniom na rynkach rolnych stron Uk³adu (przede wszystkim nadmiernemu importowi). W wielu przypadkach preferencje przyznano jedynie w ramach kontyngentów iloœciowych (tylko okreœlona iloœæ towaru mog³a zostaæ dopuszczona na rynek odbiorcy na warunkach preferencyjnych, tj. ze zredukowan¹ stawk¹ celn¹ lub ca³kowicie bez c³a). Warto te dodaæ, e w handlu artyku³ami rolnymi, w przeciwieñstwie do handlu wyrobami przemys³owymi, nie obowi¹zywa³a zasada standstill 6. Obie strony Uk³adu Europejskiego zachowa³y wiêc mo liwoœæ wprowadzenia nowych ograniczeñ w odniesieniu do importowanych towarów rolnych. Nale y zaznaczyæ, e Polska i Wspólnota Europejska ró ni³y siê bardzo pod wzglêdem potencja³u ich rynków rolnych, jak i sposobów ich protekcji. Wspólnota znacznie bardziej ochrania³a swój rynek przed importem zewnêtrznym ni Polska. W momencie wejœcia w ycie czêœci handlowej Uk³adu œrodki ochronne obejmowa³y nie tylko c³a, ale tak e np. op³aty wyrównawcze i kontyngenty. Eksport Polski do WE U³atwienia w dostêpie do rynku WE polega³y na redukcji ce³ i/lub zmiennych op³at wyrównawczych chroni¹cych jej rynek przed importem (za³¹cznik VIIIa, VIIIb, Xa, Xb, Xc, por. tabela 1). Tabela 1 Zakres i formy liberalizacji polskiego eksportu rolnego do WE (wed³ug wielkoœci i struktury eksportu w 1991 r.) Za³¹cznik G³ówne towary Forma liberalizacji Wartoœæ Udzia³ Okres eksportu w eksporcie liberalizacji w (mln ECU) a rolnym (%) a VIIIa kaczki i gêsi, ca³e jednorazowa redukcja 53,6 5,0 1992 1996 i w kawa³kach; miêso op³at wyrównawczych wieprzowe, kie³basy; o 50% w ramach skrobia ziemniaczana kwot wzrastaj¹cych po ok. 10% przez piêæ lat b 6 Zasada standstill oznacza, e adne nowe c³a lub inne œrodki o podobnych skutkach nie bêd¹ wprowadzane, a ju stosowane c³a i inne œrodki nie bêd¹ podwy szane. 9

VIIIb ywe konie, podroby, jednorazowa redukcja 288,2 27,0 1992 miód, kwiaty ciête, ce³ o oko³o 30 100%, ogórki, cebula, wiœnie bez ograniczeñ œwie e, maliny, czarne iloœciowych i czerwone porzeczki, truskawki, sok jab³kowy Xa byd³o ywe jednorazowa redukcja 1992 1996 kontyngent podzielony op³at wyrównawczych miêdzy Polskê, o 75% w ramach Czechos³owacjê kwot wzrastaj¹cych po i Wêgry ok. 10% przez piêæ lat b Xb miêso wo³owe redukcja op³at 30,9 3,0 1992 1996 i wieprzowe, ywe wyrównawczych przez owce i kozy, kurczêta, trzy lata po 20% indyki, mleko w ramach kwot rosn¹cych przez piêæ lat po 10% b Xc ró ne warzywa, obni ka stawek celnych 121,7 11,3 1992 1996 jab³ka,œliwki przez trzy lata po 20% w ramach kwot rosn¹cych przez piêæ lat po 10% b Ogó³em 494,4 46,3 a Wielkoœci uwzglêdniaj¹ce ca³y eksport towarów objêtych danym za³¹cznikiem (w cenach 1991 r.). b Od 1 lipca 1995 r., po zamianie op³at wyrównawczych na c³a, Wspólnota stosowa³a na towary objête tymi za³¹cznikami (a tak e na byd³o objête za³¹cznikiem Xa) c³o obni one o 80% w stosunku do stawek KNU. W ten sposób Wspólnota dostosowa³a postanowienia rolne Uk³adu Europejskiego do postanowieñ Rundy Urugwajskiej. ród³o: E. Kawecka-Wyrzykowska, M. Ciepielewska, W. Mroczek, Wp³yw umowy o stowarzyszeniu ze Wspólnot¹ Europejsk¹ na handel rolny Polski, Studia i Materia³y, Warszawa, IKCHZ, 1992 nr 37, s. 17. Redukcja ce³ i op³at zazwyczaj dotyczy³a jedynie œciœle okreœlonych iloœci towarów (kontyngenty taryfowe, zwane te preferencyjnymi); eksport przewy szaj¹cy kontyngent taryfowy podlega³ pe³nym stawkom celnym i op³atom wyrównawczym obowi¹zuj¹cym innych dostawców do WE, którzy nie korzystali z preferencji handlowych. Na czêœæ produktów przetworzonych (jogurt, wyroby cukiernicze, czekolada i wyroby czekoladowe, ciasta, piwo itp.) Wspólnota znios³a tzw. element nierolny ich obci¹ enia importowego oraz zredukowa³a tzw. element rolny (za³¹cznik I i II protoko³u nr 3 do Uk³adu) 7. 7 Protokó³ nr 3 pozostawia³ mo liwoœæ dalszego rozszerzenia wzajemnych preferencji w odniesieniu do towarów rolnych przetworzonych. 10

Import Polski ze WE Polska jednorazowo obni y³a (1 marca 1992 r.) c³a dla ok. 250 produktów rolnych (za³¹cznik XI Uk³adu Europejskiego; 24,8% importu rolnego Polski ze WE w 1992 r.) 8. Redukcja wynios³a 10 pkt proc., najczêœciej z 35% do 25% lub z 25% do 15%. Preferencje te dotyczy³y w przewa aj¹cej czêœci produktów nie wytwarzanych w Polsce lub produkowanych w niewielkich iloœciach, jak np. owoce cytrusowe, ry, wina, zwierzêta hodowlane czystej krwi. Polska zobowi¹za³a siê te znieœæ z pocz¹tkiem 1997 r. zakaz importu alkoholu etylowego i wódki niearomatyzowanej oraz ograniczenia iloœciowe i licencje na import ze WE innych alkoholi (za³¹cznik IX Uk³adu). Ponadto Uk³ad Europejski przewidywa³, e pocz¹wszy od 1995 r., Polska bêdzie stopniowo obni aæ element nierolny obci¹ enia importowego na niektóre wyroby przetworzone a do ca³kowitej jego eliminacji w styczniu 1999 r. (za³¹cznik III protoko³u 3 Uk³adu). W Uk³adzie nie zosta³y uregulowane kwestie handlu produktami rybo³ówstwa. Mia- ³y one byæ przedmiotem negocjacji w okresie póÿniejszym. Porozumienie w tej sprawie zosta³o wynegocjowane dopiero na pocz¹tku 2002 r. (por. dalej). Uk³ad Europejski przewidywa³ mo liwoœæ wymiany dalszych koncesji rolnych w sposób uporz¹dkowany oraz na zasadzie wzajemnoœci (art. 20.5 Uk³adu). 1.2. Modyfikacje postanowieñ Uk³adu Europejskiego w latach 90. W latach 90. postanowienia Uk³adu Europejskiego w odniesieniu do towarów rolnych by³y modyfikowane jeszcze kilka razy: 1. W 1993 r. Rada Europejska podjê³a decyzjê o szybszym wzroœcie kontyngentów preferencyjnych dla krajów stowarzyszonych (bez wzrostu wielkoœci samych koncesji); 2. W 1997 r. wszed³ w ycie Protokó³ adaptacyjny do Uk³adu Europejskiego, zmieniaj¹cy zapisy Uk³adu w zwi¹zku z akcesj¹ Austrii, Finlandii i Szwecji do WE (w 1995 r.) i wejœciem w ycie uzgodnieñ Rundy Urugwajskiej; koncesje tego Protoko³u faktycznie by³y stosowane od 1995 r. na zasadzie autonomicznej, obejmowa³y one trzy grupy koncesji, a mianowicie: 8 E. Kawecka-Wyrzykowska, M. Ciepielewska, W. Mroczek, Wp³yw umowy o stowarzyszeniu..., op. cit. 11

dodane koncesje dla Polski, zawarte w Uk³adzie EFTA (European Free Trade Association) w imporcie z Polski na rynek trzech pañstw, które od 1 stycznia 1995 r. wesz³y w sk³ad UE, tj. Austrii, Szwecji, Finlandii, zwiêkszenie niektórych koncesji dla Polski, zawartych w Uk³adzie Europejskim, poprzez: obni enie c³a w ramach kontyngentów taryfowych, coroczny wzrost wielkoœci wiêkszoœci kontyngentów (i plafonu w imporcie ywca bydlêcego); czêœæ preferencji wynika³a z zobowi¹zañ UE, zadeklarowanych w ramach Rundy Urugwajskiej GATT, zliberalizowanie cen minimalnych w imporcie z Polski do UE owoców miêkkich (porzeczek, malin, truskawek), poprzez obni enie cen o 20% i obni enie ce³ o 50%. Równolegle z koncesjami dla nieprzetworzonych artyku³ów rolnych Polska uzyska³a pewne dodatkowe koncesje w eksporcie do UE, w odniesieniu do towarów przetworzonych, objêtych Protoko³em 3 do Uk³adu Europejskiego, polegaj¹ce, miêdzy innymi, na zwiêkszeniu stopnia redukcji elementu rolnego dla towarów importowanych z Polski do UE przy ograniczeniach iloœciowych, zwiêkszeniu wielkoœci kontyngentów preferencyjnych w imporcie czekolad i s³odyczy, corocznym zwiêkszaniu o 5 lub 10% wielkoœci niektórych kontyngentów preferencyjnych. Niektóre postanowienia Uk³adu wesz³y w ycie kilka lat po jego podpisaniu (np. koncesje dotycz¹ce za³¹czników VIIIa, Xb ros³y w okresie kilku lat, zwiêkszono koncesje we wzajemnych obrotach miêdzy Polsk¹ a UE towarami przetworzonymi, wymienionymi w Protokole 3 Uk³adu). Ponadto strona polska zmniejszy³a w 1995 r., na podstawie zobowi¹zañ zawartych w Protokole 3, c³a w imporcie z UE na ponad szeœædziesi¹t towarów przetworzonych (miêdzy innymi na niektóre jogurty, dro d e, piwo, wermut), eliminuj¹c tzw. nierolny sk³adnik c³a, pozostawiaj¹c sk³adnik rolny (MOB mobile element). 1.3. Liberalizacja na mocy porozumieñ z lat 2000 i 2003 Józef Niemczyk Uk³ad Europejski przewidywa³ mo liwoœæ pog³êbienia liberalizacji (art. 20.5). Negocjacje w tej sprawie trwa³y kilka lat i zakoñczy³y siê podpisaniem dwóch porozumieñ. Pierwsze uzgodniono 26 wrzeœnia 2000 r. (dotyczy³o on tzw. podwójnego zera double zero) i obejmowa³o g³ównie towary rolne nieprzetworzone (wesz³o w ycie 1 stycznia 2001 r.). Przewidywa³o ono obni enie lub ca³kowite zniesienie 12

ce³ na niektóre towary rolne w handlu miêdzy Polsk¹ a Uni¹ (w tym w ramach kwot preferencyjnych) oraz obustronne zniesienie subsydiów eksportowych. Drugie porozumienie (double profit, czyli obopólnych korzyœci), z 16 paÿdziernika 2002 r., dotyczy³o towarów przetworzonych (non-annex II); wesz³o w ycie 1 lutego 2003 r. Drugie porozumienie odwo³ywa³o siê do postanowieñ art. 2 Protoko³u 3 Uk³adu Europejskiego. Koncesje zawarte w obu porozumieniach zosta³y uzupe³nione dodatkowymi koncesjami zawartymi w Protokole (z 23 grudnia 2002 r.), stanowi¹cym za³¹cznik do uchwa³y nr 40/2003 Rady Ministrów z 23 lutego 2003 r., którego celem by³o uwzglêdnienie wyników negocjacji miedzy stronami w sprawie nowych wzajemnych koncesji rolnych. Porozumienie wesz³o w ycie 1 kwietnia 2004 r. 9 Ponadto 14 czerwca 2002 r. osi¹gniêto porozumienie handlowe z UE w sprawie wzajemnej liberalizacji handlu rybami i produktami rybo³ówstwa (wesz³o w ycie 1 lipca 2002 r.). Je eli chodzi o porozumienie liberalizacyjne z wrzeœnia 2000 r., to obejmowa³o ono nastêpuj¹ce koncesje: pe³ne i obustronne zniesienie ce³ importowych na towary uznane przez obie strony za niewra liwe, g³ównie na du ¹ grupê owoców i warzyw, ich niektórych przetworów, kwiatów, niektórych olejów, pasz itp. w imporcie UE z Polski (za- ³¹cznik IA) oraz zniesienie ce³ importowych (w imporcie Polski z UE) na owoce, warzywa i niektóre ich przetwory, kwiaty, zwierzêta ywe, w tym dzikie zwierzêta, niektóre rodzaje miêsa, nasiona, oleje roœlinne, pasze (za³¹cznik IB); obustronne zniesienie ce³ (w imporcie z Polski i w imporcie z UE) w ramach kontyngentów rosn¹cych o 10% rocznie (w stosunku do kwoty wyjœciowej) dla wieprzowiny, miêsa drobiowego, przetworów miêsnych, mas³a, serów, ziarna pszenicy, m¹ki i otr¹b pszennych (za³¹cznik IIA import z Polski, za³¹cznik IIB import z UE). Ponadto obie strony by³y zobowi¹zane do zniesienia subsydiów w eksporcie tych towarów na rynek unijny. Warto podkreœliæ, e kontyngenty objête liberalizacj¹ by³y równe dla obu stron, poza przetworami miêsnymi i miêsem drobiowym dla których polska strona otrzyma³a wiêksze kwoty; strona polska przywróci³a podniesione wczeœniej c³a w imporcie z UE dla cukru, nasion rzepaku i s³odu, ustalaj¹c jednak e na tak zliberalizowany import z UE kontyngenty importowe (za³¹cznik IIC); UE przyzna³a Polsce koncesje w postaci obni enia lub zniesienia c³a importowego, g³ównie w imporcie z Polski produktów ogrodniczych i przetworów (w wiêk- 9 Jest zrozumia³e, e nie jest mo liwe uwzglêdnienie skutków tego porozumienia wobec akcesji Polski do UE w miesi¹c po jego wejœciu w ycie. 13

szoœci przypadków, tj. dla produktów ogrodniczych i przetworów, bez ograniczeñ iloœciowych). Kontyngenty preferencyjne (obni one c³o w ramach kwot iloœciowych) dotyczy³y ciel¹t wa ¹cych do 80 kg, m³odego byd³a rzeÿnego do 300 kg, wo³owiny, mleka i œmietany CN 0402, soku owocowego i warzywnego CN 200980 za³¹cznik III; UE zliberalizowa³a system cen wejœcia w odniesieniu do importowanych z Polski wiœni, jab³ek, œliwek oraz karczochów i ogórków oraz ca³kowicie znios³a ceny wejœcia dla œliwek do przetwórstwa. W odniesieniu do produktów objêtych liberalizacj¹ Polska i Unia Europejska znios³y wszelkie subsydia eksportowe stosowane uprzednio we wzajemnym handlu. Wiêksze korzyœci odnios³a z tego tytu³u Polska, poniewa Unia rzeczywiœcie stosowa³a subsydia, podczas gdy Polska w niewielkim zakresie (zatem koncesje deklarowane przez Polskê by³y mniejsze). Porozumienie liberalizacyjne z grudnia 2002 r., dotycz¹ce towarów przetworzonych, obejmowa³o nastêpuj¹ce koncesje: zniesienie c³a importowego, z pozostawieniem w przypadku niektórych towarów c³a z tytu³u preferencyjnego elementu rolnego (EAR agricultural component), z zachowaniem ograniczeñ iloœciowych (kontyngenty preferencyjne) dla importowanych z Polski, np. œmietany, jogurtów, gumy do ucia, makaronów, dro d y, ekstraktów kawy, preparatów ywnoœciowych, sera fondues i innych (za³¹cznik 1, tabela 1); zniesienie lub obni enie c³a importowego z tytu³u niepreferencyjnego elementu rolnego, bez ograniczeñ iloœciowych (w odniesieniu do produktów przetworzonych, w tym w czêœciowo tych samych, które zawiera wspomniana tabela 1) za³¹cznik 1, tabela 2; przyjêto trzyletni okres obni ania c³a na niektóre produkty z przetwórstwa owocowego i warzywnego, importowane z Polski do UE (od stycznia 2003 do stycznia 2005 r.) za³¹cznik 1, tabela 3; obni enie c³a w imporcie z UE do Polski, w ramach ograniczeñ iloœciowych (kontyngentów preferencyjnych), takich grup towarów jak np. guma do ucia, bia³a czekolada, inne czekolady i produkty zawieraj¹ce kakao, chleb i pieczywo cukiernicze, woda mineralna, wermut, alkohole, w tym np. rum, gin, likiery (za³¹cznik 2, tabela 1); obni enie lub zniesienie c³a w imporcie z UE do Polski, bez ograniczeñ iloœciowych, takich towarów jak np. œmietana, jogurty, w³osy, koœci i rogi, korale, kon- 14

serwowane warzywa, niektóre t³uszcze roœlinne i zwierzêce, cukry, czekolady, makarony, chleb i pieczywo cukiernicze, dro d e, preparaty ywnoœciowe, alkohole, np. koniak, brandy, whisky, rum, gin, dekstryny i inne (za³¹cznik 2, tabela 2); przyjêto dwuletni okres obni ania c³a na niektóre produkty importowane z UE do Polski (od stycznia 2003 do stycznia 2004 r.) za³¹cznik 2, tabela 3. Protokó³ do uchwa³y nr 40/2003 r. Rady Ministrów obejmowa³ nastêpuj¹ce koncesje: bezc³owy import z Polski do UE towarów wymienionych w za³¹czniku A(a) do Protoko³u; import z Polski do UE, g³ównie bezc³owy lub przy zredukowanej stawce celnej, w kilku przypadkach (kwiaty ciête, jab³ka, czosnek) w ramach ograniczeñ iloœciowych (kontyngenty preferencyjne) lub bez takich ograniczeñ towarów wymienionych w za³¹czniku A(b) do Protoko³u. W za³¹czniku do za³¹cznika A(b) wymieniono towary (owoce miêkkie), na które ci¹gle obowi¹zywa³y ceny minimalne w imporcie z Polski do UE oraz podano poziomy tych cen; bezc³owy import z UE do Polski towarów wymienionych w za³¹czniku B(a) do Protoko³u; import z UE do Polski, bezc³owy lub po zredukowanym cle, w ramach ograniczeñ iloœciowych (kwot preferencyjnych) lub bez towarów wymienionych w za³¹czniku B(b) do Protoko³u. Porozumienie liberalizuj¹ce wzajemne obroty handlowe Polski z UE w zakresie ryb i produktów rybo³ówstwa zawarto w formie Protoko³u dodatkowego do Uk³adu (na mocy art. 20.5 i art. 23 Uk³adu) 10. Wesz³o ono w ycie 1 lipca 2002 r. i przewidywa³o: w art. 1 Protoko³u redukcjê o jedn¹ trzeci¹ op³at celnych po miesi¹cu od wejœcia w ycie Protoko³u dla ryb i produktów rybo³ówstwa, okreœlonych w art. 1 rozporz¹dzenia Rady WE nr 104/2000. Nastêpnie po roku od wejœcia w ycie Protoko³u przewidywano dalsz¹ redukcjê op³at celnych o jedn¹ trzeci¹, licz¹c od poziomu sprzed wspomnianej pierwszej redukcji. Po dwóch latach od wejœcia w ycie Protoko³u obrót wspomnianymi rybami i produktami rybo³ówstwa miêdzy Polsk¹ a UE mia³ byæ w pe³ni zliberalizowany; 10 Opublikowany on zosta³ w Dzienniku Ustaw z 2003 r. nr 78, poz. 704. 15

w art. 2 Protoko³u redukcjê o 30% op³at celnych dla produktów wymienionych w za³¹czniku I(a) i I(b), tj. dla œledzi i ich przetworów, po miesi¹cu od wejœcia w ycie Protoko³u. Po roku od wejœcia w ycie Protoko³u nastêpowa³a dalsza redukcja op³at celnych o 30%, licz¹c od poziomu sprzed pierwszej redukcji. Po dwóch latach od wejœcia w ycie Protoko³u obrót œledziami i ich przetworami miêdzy Polsk¹ a UE stawa³ siê równie w pe³ni zliberalizowany. Oprócz wprowadzenia w ycie wy ej wymienionych porozumieñ liberalizacyjnych na pocz¹tku XXI wieku Wspólnota zdecydowa³a siê znieœæ subsydia eksportowe stosowane przy wywozie ró nych towarów przetworzonych (w tym z tytu³u zawartych w nich komponentów rolnych, g³ównie cukru, m¹ki zbo owej, skrobi, np. kukurydzianej, ziemniaczanej, mleka, mas³a) do krajów przystêpuj¹cych (w tym do Polski). Decyzja ta zwi¹zana by³a z rozszerzeniem Unii, co nast¹pi³o 1 maja 2004 r. Podjêto j¹ na podstawie poni szych rozporz¹dzeñ: Rozporz¹dzenie Komisji nr 2078 z 27 listopada 2003 r. 11, dotycz¹ce zniesienia subsydiów w eksporcie cukru (jako produktu nie przetworzonego) z UE do nowych pañstw cz³onkowskich, w tym do Polski; Rozporz¹dzenie Komisji nr 643 z 6 kwietnia 2004 r. 12, dotycz¹ce zniesienia subsydiów eksportowych w eksporcie z UE, w tym do Polski, jaj w skorupkach oraz konserwowanych (np. suszonych, mro onych), od 7 kwietnia 2004 r.; Rozporz¹dzenie Komisji nr 645 z 6 kwietnia 2004 r. 13 dotycz¹ce zniesienia subsydiów eksportowych w eksporcie z UE, w tym do Polski, niektórych produktów zbo owych i ry owych (non-annex I), od 7 kwietnia 2004 r.; Rozporz¹dzenie Komisji nr 644 z 6 kwietnia 2004 r. 14, dotycz¹ce zniesienia subsydiów eksportowych w eksporcie z UE, w tym do Polski, cukru w przetworach zawieraj¹cych cukier (non-annex I), od 7 kwietnia 2004 r. Analiza porozumieñ dotycz¹cych subsydiów eksportowych zosta³a ca³kowicie pominiêta w niniejszym opracowaniu z uwagi na krótki czas ich obowi¹zywania i trudnoœæ okreœlenia w zwi¹zku z tym skali i mocy ich wp³ywu na strumienie handlu. 11 Dz. U. WE nr L 313 z 28.11.2003. 12 Dz. U. WE nr L 102 z 7.04.2004. 13 Dz. U. WE nr L 102 z 7.04.2004. 14 Dz. U. WE nr L 102 z 7.04.2004. 16

2. Analiza zmian w polskim handlu rolnym z Uni¹ Europejsk¹ Aleksandra W³adyniak 2.1. Wzajemne znaczenie UE i Polski jako partnerów w handlu rolnym W latach 1991 2003 obroty handlowe produktami rolnymi miêdzy Polsk¹ a Uni¹ Europejsk¹ wzros³y z 2,1 mld euro do 3,8 mld euro. Œrednie tempo tego wzrostu by³o podobne w eksporcie i imporcie (odpowiednio 4,9% i 4,5% rocznie w cenach bie ¹cych). Jednoczeœnie przez ca³y okres nastêpowa³o zmniejszenie udzia- ³u handlu rolnego w wymianie towarowej miêdzy Polsk¹ a Uni¹: z 14,7% w 1991 r. do 5,5% w 2003 r. (w przypadku eksportu Polski udzia³ ten spada³ z 17,4% w 1991 r. do 6,5% w 2003 r., w imporcie z 12,7% do 4,7%, por. wykres 1, tabela 2). W handlu artyku³ami rolnymi Polski z Uni¹ Europejsk¹ charakterystyczna jest nierównowaga w potencjale rynkowym obu partnerów. Unia Europejska jest dla Polski najwa niejszym partnerem w handlu artyku³ami rolnymi. W 1993 r. przypada³o na ni¹ 58,3% globalnego polskiego eksportu i 50,2% ogólnego importu rolnego (w 2003 r. odpowiednio: 51,1 i 52%). Polska z kolei by³a dla Wspólnot w 1993 r. dopiero piêtnastym, pod wzglêdem wa noœci, dostawc¹ produktów rolnych spoza UE, z udzia³em 1,8% w globalnym imporcie rolnym UE (z krajów trzecich) i ósmym pod wzglêdem wa noœci rynkiem zbytu artyku³ów rolnych poza obszar UE (2,7% wartoœci eksportu rolnego przypada³o na rynek polski). Istotny jest tutaj jednak e awans Polski, jaki dokona³ siê w latach 90. i na pocz¹tku XXI wieku. W 2003 r. Polska by³a ju na pi¹tym miejscu w dostawach artyku³ów rolnych na rynek UE z udzia³em 2,9% w globalnym imporcie spoza UE i na pi¹tym miejscu, jeœli chodzi o rynek zbytu (przyjmowa³a 3,1% wartoœci eksportu rolnego Unii). Polski handel rolny jest silnie ukierunkowany na wymianê z Uni¹ Europejsk¹ i œciœle z tym rynkiem zwi¹zany. Unia z kolei ma w porównaniu do Polski zarówno wiêksze mo liwoœci eksportowe, jak i importowe (bardziej zdywersyfikowane Ÿród³a dostaw artyku³ów rolnych i liczniejszych odbiorców tych produktów). Liberalizacja w handlu artyku³ami rolnymi miêdzy Polsk¹ a Uni¹ Europejsk¹ mia³a wiêc du o wiêksze znaczenie dla Polski ni dla Unii, gdy objê³a du ¹ czêœæ globalnego handlu rolnego Polski i stosunkowo niewielk¹ Unii. 17

2.2. Dynamika handlu rolnego W handlu rolnym miêdzy Polsk¹ a Uni¹ w latach 90. i na pocz¹tku XXI wieku mo na wyró niæ trzy podokresy, wg kryterium dynamiki zmian tego handlu. Pierwszy to lata 1991 1993, kiedy eksport Polski spada³ w wartoœciach absolutnych i powiêksza³ siê deficyt handlowy we wzajemnych obrotach ze Wspólnot¹. Drugi to okres wahañ polskiego eksportu i dynamicznego wzrostu importu z UE, lata 1994 1996. Trzeci podokres, lata 1997 2003, to stabilny wzrost polskiego eksportu i s³abo rosn¹cy lub malej¹cy import z Unii (por. wykres 2 i tabela 1). Przyjrzyjmy siê po kolei zjawiskom, które w najbardziej znacz¹cy sposób wp³ywa³y na zmiany w handlu rolnym. Wykres 1 Obroty handlowe artyku³ami rolnymi (mln euro) i udzia³u handlu rolnego w obrotach ogó³em Polski z Uni¹ Europejsk¹ w latach 1991 2003 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 obroty rolne (lewa skala) udzia³ handlu rolnego (prawa skala) ród³o (tutaj i dalej): Intra and extra EU trade, Comext CD-ROM, Eurostat. 18

Wykres 2 Handel Polski z Uni¹ Europejsk¹ w latach 1991 2003 (mln ECU/euro) 1900 1400 900 400-100 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003-600 Eksport Polski Import Polski Saldo Lata 1991 1993 W latach 1991 1993 na spadek eksportu Polski do UE i zmniejszenie siê salda obrotów artyku³ami rolnymi du y wp³yw mia³y niekorzystne warunki klimatyczne w tamtym okresie (d³ugotrwa³a susza). Spad³ wywóz warzyw (o ok. 33%), ziarna rzepaku, t³uszczów i olejów (tabela 3). Susza spowodowa³a koniecznoœæ zwiêkszenia importu zbó i roœlin pastewnych (towary te nie by³y objête liberalizacj¹ w ramach umowy stowarzyszeniowej). Spadek eksportu artyku³ów rolnych do UE w 1993 r. by³ równie nastêpstwem decyzji Komisji Europejskiej z 7 kwietnia 1993 r. co do czasowego zakazu importu na terytorium Unii zwierz¹t rzeÿnych i produktów chowu z obawy przed epidemi¹ pryszczycy 15. Decyzjê tê dotkliwie odczuli polscy producenci, najwa niejsi dostawcy ciel¹t i m³odego byd³a do krajów UE (eksport byd³a i trzody chlewnej stanowi³ w 1992 r. 5,5% eksportu rolnego do UE, a w 1993 r. 5,3%). 15 Decyzj¹ Komisji Europejskiej z 13 lipca 1993 r. zakaz ten zosta³ uchylony, ale w jego miejsce wprowadzone zosta³y nowe przepisy dotycz¹ce importu zwierz¹t rzeÿnych z krajów trzecich. Restrykcyjne zasady badania zwierz¹t i skomplikowane procedury na granicy skutecznie ograniczy³y import niektórych kategorii zwierz¹t w tym okresie. Zob wiêcej: W. Mroczek, Rozwój wymiany handlowej z g³ównymi partnerami gospodarczymi Polski (w:) Polski handel zagraniczny w 1993 r., IKCHZ, Warszawa 1994, s. 210. 19

Tabela 2 Obroty handlowe artyku³ami rolnymi Polski z Uni¹ Europejsk¹ w latach 1991 2003 UE-12 UE-15 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 20 Eksport Polski Wartoœæ 1 1 1 1 1 1 1 1 2 (mln ECU/euro) 080,7 951,6 816,1 869,2 004,7 972,9 078,81 149,5 219,7 377,9 626,2 669,4 043,2 Rok poprzedni = 100 88,1 85,8 106,5 108,1 96,8 110,9 106,6 106,1 113,0 118,1 102,7 122,4 Rok 1991 = 100 106,4 91,3 97,2 105,1 108,8 120,7 128,6 136,4 154,1 181,9 186,7 228,5 Udzia³ produktów rolnych w eksporcie Polski do UE ogó³em 17,4 13,4 10,8 9,5 8,2 7,9 7,6 7,1 6,9 5,9 6,1 5,9 6,5 Import Polski Wartoœæ 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 (mln ECU/euro) 997,5 924,1 090,0 100,2 260,9 498,5 561,3 671,4 498,8 763,1 914,4 977,9 795,6 Rok poprzedni =100 162,1 92,6 118,0 100,9 107,9 118,8 104,2 107,0 89,7 117,6 108,6 103,3 90,8 Rok 1991 = 100 111,6 103,4 121,9 123,0 132,8 167,6 174,6 186,9 167,6 197,2 214,1 221,2 200,8 Udzia³ produktów rolnych w imporcie Polski z UE ogó³em 12,7 11,3 10,9 10,0 8,2 7,5 6,2 5,9 5,2 5,2 5,4 5,3 4,7 Saldo Wartoœæ (mln ECU/euro) 83,2 27,6 274,0 231,0 256,1 525,7 482,5 521,9 279,1 385,2 288,2 308,5 247,6 Zmiana (mln USD) 55,6 43,0 16,8 43,2 39,4 242,8 97,0 20,3 301,5 269,5 106,1 Coverage ratio 108,3 103,0 74,9 79,0 79,7 64,9 69,1 68,8 81,4 78,2 84,9 84,4 113,8

Tabela 3 Dynamika polskiego eksportu do UE w latach 1992 2003 wed³ug dzia³ów HS Œrednie roczne zmiany Dzia³y HS 1992 1994 1997 1992 1993 a 1996 2003 2003 c (% ) OGÓ EM -13,1 3,7 11,2 4,9 01 Zwierzêta ywe -6,6-2,9-2,0-3,0 02 Miêso i podroby -11,4 7,4 14,7 8,1 03 Ryby -22,7-6,5 8,5-1,2 04 Produkty mleczarskie 39,6 43,6 15,8 26,0 05 Produkty zwierzêce 2,5 3,7 13,6 9,2 06 ywe roœliny 28,0 25,8 12,6 18,3 07 Warzywa -33,1 1,9 16,0 2,5 08 Jadalne owoce, orzechy -0,6 0,1 9,5 5,4 09 Kawa, herbata, przyprawy 14,0 13,8 15,8 15,0 10 Zbo a 55,6-48,7 61,7 20,6 11 S³ód, skrobie, krochmal -51,2 57,1 15,0 7,8 12 Nasiona, owoce oleiste -40,5 11,5-5,2-8,7 13 ywice, ekstrakty roœlin -78,3 83,6 32,4 6,3 14 Materia³ do wyplatania 17,4 9,4 6,3 8,8 15 T³uszcze, oleje -19,8-15,1-13,4-14,9 16 Przetwory miêsne, z ryb 4,9-7,5 12,3 5,8 17 Cukry, wyroby cukiernicze -24,8 29,6 1,1 2,4 18 Kakao i jego przetwory -51,6 116,1 31,6 26,1 19 Przetwory ze zbó, mleka 141,0 46,9 40,1 55,2 20 Przetwory warzywne, owocowe 3,1 7,3 12,1 9,4 21 Ró ne przetwory spo ywcze 44,6 26,8 57,1 46,9 22 Napoje bezalkoholowe, alkoholowe -22,1-3,5 22,5 7,1 23 Odpady przemys³u spo ywczego -26,8 21,9 11,6 6,4 24 Tytoñ -31,7-13,5 17,3-0,7 21

Tabela 4 Dynamika polskiego importu z UE w latach 1992 2003 wed³ug dzia³ów HS Œrednie roczne zmiany Dzia³y HS 1992 1994 1997 1992 1993 a 1996 2003 2003 OGÓ EM 4,5 9,0 2,6 4,5 01 Zwierzêta ywe -43,4 47,7 2,8 1,9 02 Miêso i podroby -10,6-0,5 0,9-1,5 03 Ryby -4,1 1,9 3,0 1,5 04 Produkty mleczarskie -18,7-14,9 1,4-6,5 05 Produkty zwierzêce 33,0 16,1-7,7 3,9 06 ywe roœliny -5,2 7,3 20,1 12,3 07 Warzywa 43,2-3,1 7,9 10,1 08 Jadalne owoce, orzechy 8,9 5,7 10,1 8,8 09 Kawa, herbata, przyprawy 3,9-20,3 14,5 2,9 10 Zbo a 268,7 20,3-25,0 10,0 11 S³ód, skrobie, krochmal 91,4-0,6-0,7 10,8 12 Nasiona, owoce oleiste 12,9 60,2-7,9 9,4 13 ywice, ekstrakty roœlin 26,5 29,9 7,2 15,6 14 Materia³ do wyplatania -24,0 2,5 15,3 4,4 15 T³uszcze, oleje 31,9 6,8 6,7 10,6 16 Przetwory miêsne, z ryb -43,6-1,9 6,6-6,1 17 Cukry, wyroby cukiernicze 13,2 6,2 1,0 4,2 18 Kakao i jego przetwory 7,4 15,6 6,3 8,7 19 Przetwory ze zbó, mleka -35,5 18,0 6,5 0,5 20 Przetwory warzywne, owocowe 0,0 0,2 8,0 4,6 21 Ró ne przetwory spo ywcze 21,9 1,2 3,9 6,0 22 Napoje bezalkoholowe, alkoholowe -47,8 2,0 9,8-4,8 23 Odpady przemys³u spo ywczego 52,8 10,8 4,9 13,3 24 Tytoñ -37,4 13,8-3,7-6,5 Dodatkowym ograniczeniem polskiego eksportu do UE w 1993 r. by³o stosowanie przez unijnego partnera dodatkowych op³at równowa ¹cych na polskie owoce. W zasadzie przez ca³y czas obowi¹zywa³y one przy eksporcie czarnych porzeczek, a tak e czasowo (w okresie najwiêkszego nasilenia eksportu) truskawek, czerwonych porzeczek, wiœni 16. (%) 16 Tam e. 22

W latach 1991 1993 w strukturze towarowej eksportu do Wspólnot dominowa³y zwierzêta ywe (ich udzia³ wrós³ z 16,2% do 18,7%), warzywa (15,5% w 1991 r. i 9,2% w 1993 r.), owoce (odpowiednio 12,7% i 16,7%), ryby (z 13,8 % do 11%) oraz przetwory owocowe i warzywne (z 7,6% do 10,6%, por. tabela 5). W imporcie Polski uderza 14-krotny wzrost przywozu zbó (ich udzia³ w imporcie rolnym zwiêkszy³ siê z 1,1% w 1991 r. do 13,6% w 1993 r., por. tabela 4) Mia³o to niew¹tpliwie zwi¹zek ze wspomnianym wy ej nieurodzajem w Polsce, spowodowanym d³ugotrwa³¹ susz¹ 17. W imporcie ze Wspólnot wa ne miejsce zajmowa³y równie owoce, t³uszcze i oleje, przetwory spo ywcze oraz miêso i podroby (tabela 6). Tabela 5 Struktura towarowa eksportu Polski do UE w latach 1992 2003 1992 1996 2000 2003 mln euro udzia³y mln euro udzia³y mln euro udzia³y mln euro udzia³y OGÓ EM 951,6 100,0 973 100 1 378 100 2 043 100 01 Zwierzêta ywe 180,0 18,9 140 14,4 110 8,0 122 6,0 02 Miêso i podroby 104,1 10,9 109 11,2 138 10,0 286 14,0 03 Ryby 124,3 13,1 75 7,7 133 9,7 133 6,5 04 Produkty mleczarskie 3,0 0,3 35 3,6 35 2,5 98 4,8 05 Produkty zwierzêce 25,2 2,6 27 2,8 43 3,1 66 3,2 06 ywe roœliny 6,8 0,7 20 2,1 33 2,4 46 2,3 07 Warzywa 105,3 11,1 85 8,8 127 9,2 241 11,8 08 Jadalne owoce, orzechy 118,6 12,5 154 15,9 268 19,5 292 14,3 09 Kawa, herbata, przyprawy 1,4 0,2 3 0,3 4 0,3 7 0,4 10 Zbo a 0,7 0,1 0 0,0 3 0,3 7 0,3 11 S³ód, skrobie, krochmal 0,9 0,1 3 0,3 1 0,1 8 0,4 12 Nasiona, owoce oleiste 38,5 4,0 33 3,4 23 1,7 23 1,1 13 ywice, ekstrakty roœlin 0,0 0,0 0 0,0 1 0,1 3 0,1 14 Materia³ do wyplatania 1,6 0,2 3 0,3 6 0,4 4 0,2 15 T³uszcze, oleje 19,2 2,0 9 0,9 5 0,4 3 0,2 16 Przetwory miêsne, przetwory z ryb 68,9 7,2 49 5,1 81 5,9 111 5,4 17 Cukry, wyroby cukiernicze 20,4 2,1 50 5,1 35 2,6 54 2,6 18 Kakao i jego przetwory 1,0 0,1 9 0,9 54 3,9 63 3,1 19 Przetwory ze zbó, mleka 1,0 0,1 5 0,5 14 1,0 55 2,7 20 Przetwory warzywne, owocowe 92,6 9,7 115 11,8 183 13,3 256 12,5 21 Ró ne przetwory spo ywcze 1,2 0,1 2 0,2 9 0,6 53 2,6 22 Napoje bezalkoholowe, alkoholowe 17,0 1,8 7 0,7 24 1,7 30 1,5 23 Odpady przemys³u spo ywczego 18,8 2,0 37 3,8 43 3,2 79 3,9 24 Tytoñ 1,2 0,1 1 0,1 4 0,3 4 0,2 17 Wartoœæ importu zbó ze Wspólnot w 1993 r. by³a wci¹ dwukrotnie mniejsza ni w 1989 r., kiedy to Polska sprowadzi³a zbo a za 288 mln euro. 23

Lata 1994 1996 Kolejne trzy lata (1994 1996) wymiany handlowej produktami rolnymi miêdzy Polsk¹ a Uni¹ Europejsk¹ charakteryzowa³ dalszy wzrost importu do Polski i pog³êbianie deficytu obrotów. Jednak e lata 1994 i 1995 to równie pierwsze lata od wejœcia w ycie umowy stowarzyszeniowej, kiedy rós³ polski eksport rolny do krajów UE. Tendencja ta zosta³a zahamowana w 1996 r., kiedy nast¹pi³ spadek wartoœci wywozu najistotniejszych w wywozie artyku³ów ( ywe zwierzêta, warzywa oraz przetwory z warzyw i owoców). Jednoczeœnie od 1994 r. dynamicznie rozwija³ siê eksport do Rosji i pozosta³ych krajów WNP, gdzie polskie towary nie napotyka³y tak du ych ograniczeñ we wwozie, jak to by³o w przypadku rynku Wspólnot. W strukturze towarowej eksportu Polski do Wspólnot w latach 1994 1996 nast¹pi³ spadek udzia³u takich produktów, jak: zwierzêta ywe, ryby, warzywa, owoce, przetwory z miês i ryb, a wzrost udzia³u miêsa i podrobów, przetworów warzywnych i owocowych, produktów mleczarskich (por. tabele 3 i 5). W przywozie ze Wspólnot du ym wahaniom podlega³ import zbo a (2,4% udzia³u w 1994 r. i 17,4% w 1996 r.); jego wartoœæ w 1996 r. wynosi³a 266 mln euro, tj. 10 razy wiêcej ni w 1994 r. 18 Wa ne pozycje w imporcie to tak e owoce, t³uszcze i oleje, ró ne przetwory spo ywcze (por. tabele 4 i 6). Tabela 6 Struktura towarowa importu Polski z UE w latach 1992 2003 1992 1996 2000 2003 mln euro udzia³y mln euro udzia³y mln euro udzia³y mln euro udzia³y 1 1 1 OGÓ EM 924,1 100 498,5 100 763,1 100 795,6 100 01 Zwierzêta ywe 10,8 1,2 24,9 1,7 33,6 1,9 30,2 1,7 02 Miêso i podroby 29,8 3,2 64,6 4,3 61,8 3,5 68,8 3,8 03 Ryby 44,4 4,8 44,3 3,0 66,0 3,7 54,6 3,0 04 Produkty mleczarskie 47,7 5,2 26,0 1,7 52,3 3,0 28,5 1,6 05 Produkty zwierzêce 24,5 2,7 44,3 3,0 21,4 1,2 25,4 1,4 06 ywe roœliny 20,3 2,2 24,1 1,6 69,8 4,0 86,9 4,8 07 Warzywa 32,1 3,5 53,7 3,6 93,7 5,3 91,4 5,1 08 Jadalne owoce, orzechy 86,6 9,4 141,2 9,4 255,9 14,5 277,6 15,5 09 Kawa, herbata, przyprawy 29,0 3,1 20,2 1,3 32,4 1,8 52,2 2,9 10 Zbo a 44,0 4,8 266,3 17,8 119,6 6,8 35,5 2,0 11 S³ód, skrobie, krochmal 15,0 1,6 19,9 1,3 17,8 1,0 19,0 1,1 18 W 1996 r. rz¹d polski podj¹³ decyzjê o zawieszeniu ce³ na import ziarna, nie wyznaczaj¹c przy tym kwot iloœciowych. W efekcie nast¹pi³ czternastokrotny wzrost importu z krajów Unii Europejskiej. 24

12 Nasiona, owoce oleiste 20,7 2,2 93,2 6,2 38,1 2,2 52,3 2,9 13 ywice, ekstrakty roœlin 5,1 0,5 14,2 0,9 16,6 0,9 23,0 1,3 14 Materia³ do wyplatania 0,7 0,1 0,4 0,0 0,9 0,1 1,2 0,1 15 T³uszcze, oleje 77,1 8,3 104,4 7,0 104,0 5,9 164,6 9,2 16 Przetwory miêsne, przetwory z ryb 17,6 1,9 15,3 1,0 18,4 1,0 24,0 1,3 17 Cukry, wyroby cukiernicze 53,5 5,8 46,7 3,1 43,0 2,4 50,1 2,8 18 Kakao i jego przetwory 44,1 4,8 67,0 4,5 80,5 4,6 102,5 5,7 19 Przetwory ze zbó, przetwory z mleka 30,6 3,3 48,7 3,2 66,5 3,8 75,8 4,2 20 Przetwory warzywne, owocowe 26,2 2,8 31,4 2,1 47,8 2,7 53,8 3,0 21 Ró ne przetwory spo ywcze 81,9 8,9 122,0 8,1 145,1 8,2 159,4 8,9 22 Napoje bezalkoholowe, alkoholowe 46,7 5,1 46,4 3,1 73,4 4,2 89,3 5,0 23 Odpady przemys³u spo ywczego 93,7 10,1 144,4 9,6 272,7 15,5 202,5 11,3 24 Tytoñ 41,9 4,5 35,0 2,3 31,6 1,8 27,0 1,5 Lata 1997 2003 Dopiero w latach 1997 2003 mo na zaobserwowaæ systematyczny wzrost polskiego eksportu do Unii Europejskiej, nie tak szybki jednak jak w przypadku artyku³ów przemys³owych (z tego wzglêdu udzia³ obrotów towarami rolnymi w handlu z Uni¹ ogó³em w ostatnich siedmiu latach nadal spada³). Œredni roczny wzrost eksportu artyku³ów rolnych do UE w latach 1997 2003 siêgn¹³ 11,2%. W tym samym okresie dynamika importu wynios³a zaledwie 2,6% rocznie. Najszybszy wzrost polskiego eksportu rolnego do UE przypad³ na lata 2001 i 2003 (w ujêciu wartoœciowym odpowiednio o 18 i 22%). S¹ to lata wejœcia w ycie kolejnych porozumieñ rolnych (1 stycznia 2001 r. i 1 lutego 2003 r.). Jak siê wydaje, liberalizacja handlu korzystnie wp³ynê³a na wzrost eksportu artyku³ów rolnych. W przypadku importu rolnego z UE najwiêkszy wzrost w ujêciu wartoœciowym (w euro) zanotowano w 2000 r. (spadek w latach 1999 i 2003). Warto zauwa yæ, e analiza importu w ujêciu iloœciowym (w tonach) ukazuje, e rok 2000 by³ w latach 1997 2003 jedynym rokiem wzrostu importu. Œrednio najbardziej zwiêkszy³ siê eksport zbó (w zasadzie nieobjête liberalizacj¹), przetworów spo ywczych (czêœciowo objête liberalizacj¹ w ramach drugiego porozumienia rolnego), przetworów ze zbó i mleka (np. makarony, ciastka objête liberalizacj¹ w ramach drugiego porozumienia), kakao i jego przetworów (czekolady i produkty cukiernicze objête liberalizacj¹ w ramach drugiego porozumienia) oraz ywic i ekstraktów z roœlin (czêœciowo objête drugim porozumieniem, ale tylko te, których Polska nie eksportowa³a). Systematycznie wzrasta³ równie eksport produktów mleczarskich (czêœæ produktów objêta liberalizacj¹ w drugim porozumieniu: mas³o, sery, jogurty), warzyw (m.in. ziemniaki, cebula, grzyby objête liberalizacj¹ w ramach drugie- 25

go porozumienia), przetworów owocowych i warzywnych (czêœæ z nich objêta by³a liberalizacj¹). Eksport trzech grup towarowych spada³: t³uszczy i olei (o 13,4%, mimo e czêœciowo zosta³y objête liberalizacj¹ w ramach pierwszego porozumienia), nasion i owoców oleistych (o 5,2%, równie objête liberalizacj¹ w pierwszym porozumieniu) oraz zwierz¹t ywych (o 2%, podobnie jak w dwóch poprzednich przypadkach), tabele 3 i 5. W imporcie Polski z UE zwiêkszy³ siê udzia³ kawy, herbaty, przypraw, przetworów ze zbó i mleka, owoców. Najbardziej zmniejszy³ siê import nasion i owoców oleistych (zliberalizowany w drugim porozumieniu rolnym) oraz zbó (tabele 4 i 6). W 2003 r. wiêkszoœæ obrotów towarami rolnymi miêdzy Polsk¹ a Uni¹ odbywa³a siê na zasadach preferencyjnych (wed³ug danych Komisji ponad 90% polskiego eksportu i 75% importu objêto preferencjami). Preferencje te nie by³y jednak tak istotne, jak w przypadku handlu wyrobami przemys³owymi, i st¹d ich wp³yw na zmiany w handlu by³ mniejszy. 2.3. Zmiany w saldzie obrotów handlowych artyku³ami rolnymi Po podpisaniu Uk³adu Europejskiego utrzymywa³o siê ujemne dla Polski saldo w bilansie handlowym produktami rolnymi. W analizowanym okresie Polska zanotowa³a nadwy kê jedynie w 2003 r. 19 W latach 1991 2003 dodatni dla Polski bilans handlowy wystêpowa³ w przypadku piêciu grup towarowych: warzyw, przetworów warzywnych i owocowych, przetworów miêsnych i rybnych, ywych zwierz¹t oraz ryb (tabela 7). Warto zauwa yæ, i s¹ to zarazem grupy o wysokim udziale w polskim eksporcie (w latach 1991 2003 udzia³ eksportu do UE tych grup siêga³ 40%). Spoœród grup o znacz¹cym (powy- ej 5%) udziale w polskim eksporcie, oprócz grup wy ej wymienionych, by³y jeszcze: owoce oraz miêso i podroby. W przypadku miêsa i podrobów saldo w handlu z Uni¹ Europejsk¹ by³o ujemne jedynie w 1994 r., a w przypadku owoców tylko w 2001 i 2003 r. Na podstawie tej analizy mo na wnioskowaæ, e w handlu najwa - niejszymi dla polskiego rolnictwa artyku³ami utrzymywa³o siê, generalnie, saldo dodatnie (por. tabela 8). Inaczej mówi¹c, w tych grupach towarowych Polska mia³a przewagê komparatywn¹ nad produktami z pañstw UE-15. Ujemne saldo w handlu artyku³ami rolnymi w latach 1991 2003 wystêpowa³o natomiast w przypadku napojów (alkoholowych i bezalkoholowych), odpadów przemys³u spo ywczego, tytoniu, zbó, przetworów ze zbó i mleka. 19 Dodatnie saldo obrotów artyku³ami rolnymi utrzyma siê prawdopodobnie tak e w 2004 r., ale ze wzglêdu na brak odpowiednich danych niepe³ny okres w 2004 r. przed akcesj¹ Polski do UE w niniejszej analizie pomijamy. 26

Utrzymuj¹ca siê w latach 1993 2002 nadwy ka importu z UE nad eksportem do UE produktów rolnych spowodowana by³a w du ym stopniu zwiêkszonym przywozem artyku³ów nie produkowanych w Polsce, pochodz¹cych z innych stref klimatycznych. Towary importowane z UE nie wypiera³y zatem z rynku takich samych produktów polskich, ale stanowi³y raczej uzupe³nienie ywnoœci krajowej 20. Dodatnie saldo w handlu rolnym w 2003 r. wynika³o zarówno z czynników zewnêtrznych (np. wzrost popytu na rynku UE na drób z Polski w wyniku zamkniêcia Ÿróde³ dostaw z Azji objêtej epidemi¹ ptasiej grypy), jak i z uwarunkowañ krajowych (nadwy ki produkcji zwierzêcej oraz dobre zbiory produktów roœlinnych w 2002 r.). Korzystna dla wzrostu polskiego eksportu by³a tak e stopniowa deprecjacja z³otego w stosunku do euro praktycznie przez ca³y rok 2003 (zob. wykres 3). Ponadto w 2003 r. polscy eksporterzy zwiêkszyli sprzeda, wykorzystuj¹c nadwy ki produktów rolno-spo ywczych utrzymuj¹ce siê z poprzednich lat 21. Wykres 3 Kurs z³otego w stosunku do euro w 2003 r. Kurs z³otego w stosunku do euro w 2003 r. 4,8000 4,6000 4,4000 4,2000 4,0000 3,8000 02-12-31 03-01-14 03-01-28 03-02-11 03-02-25 03-03-11 03-03-25 03-04-08 03-04-22 03-05-06 03-05-20 03-06-03 03-06-17 03-07-01 03-07-15 03-07-29 03-08-12 03-08-26 03-09-09 03-09-23 03-10-07 03-10-21 03-11-04 03-11-18 03-12-02 03-12-16 03-12-30 ród³o: NBP. Do powstania dodatniego salda w handlu produktami rolnymi z UE przyczyni³a siê tak e realizacja kolejnych porozumieñ rolnych. 20 Wed³ug niektórych szacunków a 40% importu rolnego z UE stanowi¹ artyku³y z innych stref klimatycznych, m.in. tropikalnej, zob. wiêcej. J. Rowiñski, Handel rolno-spo ywczy po akcesji, materia³y z konferencji Skutki integracji Polski z Uni¹ Europejsk¹, Uniwersytet Warszawski, 5 6 listopada 2004 r. 21 Zob. wiêcej: Handel zagraniczny produktami rolno-spo ywczymi, stan i perspektywy, nr 19, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Wsi, maj 2004. 27