Krzysztof Księski, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Przyrodnicza w Sandomierzu

Krzysztof Księski, Prano-finansoe przeszkody rozoju polskich organizacji pozarządoych zarys problematyki, Rocznik Samorządoy 2013, tom 2, ISSN: 2300-2662, ss. 116-136. Krzysztof Księski, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Przyrodnicza Sandomierzu Prano-finansoe przeszkody rozoju polskich organizacji pozarządoych zarys problematyki Legal-financial obstacles in the development of Polish NGOs an outline of issues tekst przysłany do redakcji 26 listopada 2013 roku, zrecenzoany 24 lutego 2014 roku, zaakceptoany do druku 29 marca 2014 roku Streszczenie: Organizacje pozarządoe Polsce są liczne i przybya ich coraz ięcej. Nie przekłada się to jednak na ich pozycję. Poza nielicznymi yjątkami gros organizacji pozarządoych nie rozija się i funkcjonuje głónie dzięki pośięceniu lideró, a nie roziązaniom systemoym. Artykuł sygnalizuje najażniejsze problemy, jakie poodują słabość polskich organizacji pozarządoych i uniemożliiają ich rozój. W tekście zaarte są także propozycje roziązań mające na celu popraę sytuacji i zmocnienie trzeciego sektora. Słoa kluczoe: organizacje pozarządoe, trzeci sektor, spółpraca JST z NGOs, pryatyzacja usług publicznych, działalność pożytku publicznego Summary: Non-governmental organizations in Poland are numerous and comes more and more. Hoever it doesn`t translate into their position. With fe exceptions, the bulk of non-governmental organizations do not develop and operate mainly thanks to the dedication of leaders, not systemic solutions. The article indicates the most important problems that cause 116

Krzysztof Księski eakness of the Polish non-governmental organizations and preclude their development. In the text are also included proposals for solutions to improve the situation and strengthen the third sector. Keyords: non-governmental organizations, third sector, cooperation of local government units ith NGOs, the privatization of public services, public benefit activities 1. Wstęp Polski sektor pozarządoy po przełomie z 1989 roku rozija się sposób żyiołoy. pozarządoych, Co które roku pragną pojaiają realizoać się kolejne misję setki działania organizacji na rzecz społeczeństa różnych obszarach. Szacuje się, że obecnie, pod koniec 2013 roku, zareroanych siedemdziesiąt osiem tysięcy stoarzyszeń i trzynaście tysięcy fundacji1. Jeśli doliczyć do tej liczby kluby sportoe, spółdzielnie socjalne, grupy nieformalne, różnego rodzaju komitety itp. okaże się, że Polsce istnieje co najmniej sto pięćdziesiąt organizacji zaliczanych do trzeciego sektora. To spraia, że pradopodobnie kilka milionó Polakó ten, czy inny sposób zaangażoana działalność trzeciego sektora 2. Wydaać by się mogło, że liczby te mogą imponoać aktyizujące się polskie społeczeństo bez ątpienia zjaiskiem pozytynym. Kiedy jednak porónamy polski trzeci sektor z krajami Zachodu okaże się, że polskie społeczeństo ma sporo do nadrobienia. Tamte społeczeństa charakteryzują się znacznie iększą aktynością3, a organizacje pozarządoe tam funkcjonujące są bardziej profesjonalne, bardziej stabilne i bogatsze po prostu znacznie silniejsze4. O ile rola trzeciego sektora (mimo ielu nadziei i postulató) ma Polsce ciąż charakter marginalny5, to krajach, gdzie sektor ten znacznie iększy, stanoi on pokaźną gałąź gospodarki, tym sektora usług6. W niniejszym artykule autor, posiadający kilkunastoletnie dośiadczenie działaniach trzeciosektoroych, zamierza skoncentroać się przede szystkim na przeszkodach rozojoych trzeciego sektora ynikających z polskiego systemu praa poszechnie oboiązującego, jego 117

Prano-finansoe przeszkody... stosoaniu przez organy administracji publicznej oraz sfery finansó organizacji pozarządoych. Nie oznacza to oczyiście, że inne problemy są marginalne, ręcz przecinie. Mentalność polskiego społeczeństa, niski poziom zamożności Polakó, duża migracja obyateli i drenaż zasobó ludzkich ynikający z emigracji do bogatszych krajó nie sprzyjają rozojoi organizacji pozarządoych. Mimo tego, zdaniem autora poprzedzonym licznymi dyskusjami z przedstaicielami tego sektora, na plan pierszy ysuają się łaśnie przeszkody prane i finansoe, znaczący sposób utrudniające funkcjonoanie trzeciego sektora, a ięc rónież jego rozój. 2. Zasada pomocniczości Konstytucyjne zasady demokratycznego państa praa, realizującego zasadę spraiedliości społecznej oraz zasadę społecznej gospodarki rynkoej skazują na istotną rolę trzeciego sektora życiu społeczno-gospodarczym kraju. Podobnie zasada pomocniczości (subsydiarności) pisana Konstytucję, z której ynika zasada cedoania realizacji zadań publicznych maksymalnie dół, stronę ładz na niższych szczeblach oraz dalszej perspektyie stronę obyateli i organizacji społecznych, przy zachoaniu jakości i efektyności ykonyanych zadań publicznych6. Z tych konstytucyjnych konstatacji można ysnuć niosek, że sektor pozarządoy poinien być szczególnie traktoany przez administrację publiczną i ykorzystyany polityce społecznej. Oznacza to zrost liczby organizacji społecznych, ale przede szystkim ich rozój i zmocnienie pod ieloma zględami. Jednakże, polskiej rzeczyistości społecznej zasada pomocniczości raczej postulatem aniżeli oboiązującą regułą. Jej praktyczne zastosoanie oznaczałoby znaczącą zmianę łaściie każdej dziedzinie życia, co dla znacznej części polskiego społeczeństa mogłoby być ręcz szokujące. Urzeczyistnienie boiem zasady pomocniczości skutkoałoby tym, że zdecydoana iększość usług publicznych byłaby ykonyania przez samych obyateli lub ich zrzeszenia czy to ramach drugiego sektora przy bardziej opłacalnych projektach, czy też łaśnie ramach trzeciego sektora. Ogromna ilość działań o charakterze użyteczności 118

Krzysztof Księski publicznej nie byłaby ogóle realizoana przez administrację rządoa czy samorządoą, lecz byłaby tylko przez nią nadzoroana. Tam, gdzie nie ystarczałoby przedsiębiorczości, inicjatyy, staranności działaniach obyateli, tam kraczałaby ładza, zapeniając realizację odpoiednich usług. Należy podkreślić, że ładza kraczałaby dopiero tedy i tylko tedy, gdyby obyatele sobie nie radzili z określonymi spraami. Należałoby ydzielić pradopodobnie kilka sfer działalności o charakterze strategicznym, które byłyby zarezeroane yłącznie dla ładzy publicznej, np. ojsko, policja, infrastruktura transportu itp. Ich zakres byłby zapene ypadkoą określonej opcji politycznej będącej u steru ładzy, reprezentującej określoną doktrynę polityczną. Poyższa sytuacja, jak już spomniałem, byłaby zapene strząsem dla niemal całego społeczeństa, aczkoliek o pozytynym ydźięku. Natomiast dla instytucji publicznych całym kraju (rządoych i samorządoych) oznaczałaby reolucję. Taka sytuacja oznaczałaby znaczne osłabienie realnej ładzy i przeniesienie ciężaru nadaania tonu życiu społeczno-gospodarczemu przez i trzeciego. też Skutkoałaby pierszy znaczącym sektor na obniżeniem rzecz drugiego płyu polityki, koneksji rodzinnych, poiązań i układó, jakie istnieją obecnie i degenerują tkankę państoą, co poszechnie znane7. W takim ypadku setki, jeśli nie tysiące urzędnikó zatrudnionych niezliczonych urzędach, funduszach i zakładach budżetoych straciłoby soje miejsca pracy. Nie mając zadań, którymi mogliby się zająć, staliby się niepotrzebni, mogąc przeznaczyć sój czas i ysiłek na pożyteczną działalność poza pierszym sektorem. Odchudzone instytucje publiczne byłyby znacznie mniejszym ciężarem dla budżetó publicznych, na czym skorzystałoby całe społeczeństo. Najażniejsza zmiana polegałaby jednak na czymś innym. Można założyć, iż usługi, które teraz są realizoane, byłyby bliżej obyateli, stałyby na yższym poziomie oraz byłoby dostosoane do potrzeb mieszkańcó danego terenu. Ponadto, co nie mniej ażne, usługi te najpradopodobniej byłyby znacznie tańsze8. Zyskaliby na tym szyscy usługi publiczne kosztoałyby mniej i stały na lepszym poziomie. Obyatele mogliby płacić niższe podatki i lepiej się czuć soim państie. 119

Prano-finansoe przeszkody... Pośrednio konsekencją nierealizoania zasady pomocniczości słabość trzeciego sektora. Jego sparcie ze strony administracji publicznej zdecydoanie nieystarczające i znikome. Państo i jednostki samorządu terytorialnego olą samodzielnie ykonyać różnego rodzaju usługi społeczne niż je pryatyzoać. Jeśli spojrzeć na przykłady, to proporcja nieiarygodna9. 3. Małe koty, duża konkurencja Najbardziej znany i najiększy konkurs grantoy ze środkó pochodzących z budżetu państa Program Operacyjny Fundusz Inicjaty Obyatelskich całkoicie nieystarczający, aby sfinansoać potrzeby społeczne i nioski organizacji pozarządoych. Kota, która przeznaczana na jego realizację utrzymuje się na tym samym poziomie (60 mln złotych) mimo zrostu ilości organizacji, ilości nioskó, inflacji, oboiązyania zasady pomocniczości, coraz iększego budżetu państa. Jeszcze 2008 roku praie 50% nioskó składanych tym programie otrzymyało sparcie. Dzisiaj sytuacja dramatyczna to jedynie kilkanaście procent i ten skaźnik charakteryzuje się lekką tendencją zniżkoą10. Spoodoane to tym, że rośnie liczba organizacji starających się o środki publiczne, rośnie ich aktyność, natomiast koty na nie przeznaczone nie rosną. Oznacza to, że aż ponad 85% nioskó nie otrzymuje sparcia przypadku tego programu. Podobnie przedstaia się sytuacja z aktualnie drażanym programem Obyatele dla Demokracji. Przeidziano, że e szystkich trzech naborach na projekty tematyczne zostanie przyznanych około sześćset dotacji po dieście każdym z nich. Na pierszy złożono niemal da tysiące nioskó, co oznacza, że mniej ięcej tylko co dziesiąty zyska uznanie oczach grantodacó i otrzyma dotację11. Dodatkoo niemal każdym przypadku organizacje nie otrzymają całościoego finansoania część będą musiały zdobyć z innych źródeł12. W innych konkursach grantoych podobnie. Dotację otrzymuje yraźna mniejszość składanych nioskó. Dodatkoo zykle uzyskują je najiększe organizacje posiadające profesjonalny sztab zatrudnionych na etatach i odpoiednie dośiadczenie. Można także 120 ludzi

Krzysztof Księski domniemyać, że te organizacje posiadają rónież płyy środoiskach podejmujących decyzje grantoe. W ten sposób i tak już nieduże środki są kumuloane rękach najiększych graczy z trzeciego sektora przypominających nierzadko bardziej biznesoe korporacje niż organizacje z misją13. Oczyiście autor nie zamierza postuloać, aby szystkie organizacje otrzymyały dotacje. Byłoby to niezykle niekorzystne dla praidłoego funkcjonoania mechanizmó rynkoych i uderzałoby sens istnienia trzeciego sektora. Jednak ilość bardzo dobrych projektó, odpoiadających na bardzo ażne problemy społeczne ielokrotnie iększa niż obecna ilość dotoanych projektó. Są one potrzebne, ale nie mogą być realizoane, ponieaż za mało środkó przekazuje się trzeciemu sektoroi. 4. Mnogość ograniczeń konkursoych Okazuje się, że problem tki nie tylko ogólnych założeniach i ich realizacji, ale także szczegółach. Konkursy grantoe są penym sensie przetargami. Różnią się od przetargó organizoanych przez administrację publiczną dla przedsiębiorcó podstaą praną, szczegółoością specyfikacji, ymogami formalnymi itd. Podobieństo jednak niezatarte e szystkich przypadkach dochodzi do konkurencji między podmiotami upranionymi do udziału ryalizacji. Przetargi jednak charakteryzują się znacznie mniejszymi ymogami, jakie staiane są przed ykonacami (zycięzcami danego konkursu) porónaniu z konkursami dla organizacji pozarządoych. W przypadku przetargó kluczoym kryterium zazyczaj cena. Dochodzą też nierzadko inne kryteria, tz. merytoryczne lub jakościoe14. W przypadku konkursó grantoych podobnie. Inna jednak zasada dotycząca ykonasta przedmiotu konkursu. Podmiot realizujący zlecenie, po przetargu rozliczany tylko i yłącznie z merytorycznego ykonania usługi, np. dostarczenie auta służboego, zbudoanie odcinka drogi, proadzenie parkingu. W przypadku organizacji pozarządoych znacznie bardziej niż ykonanie usługi liczy się ydatkoanie środkó przez organizację pozarządoą. Organizacja musi dokładnie rozliczyć się z przekazanych środkó, nie może osiągnąć zysku ze realizoanego projektu, 121

Prano-finansoe przeszkody... spradzana każda faktura, każdy poniesiony koszt15. Tym samym ymogi staiane przed organizacją pozarządoą są znacznie iększe niż przed przedsiębiorcą przetargu. Ponadto organizacja zykle musi nieść tz. kład łasny realizoany projekt, gdy tymczasem przedsiębiorca nie tylko nie do tego zobligoany, ale działając celu osiągnięcia zysku zarabia na soim projekcie16. Oznacza to nieróność między podmiotami drugiego i trzeciego sektora zdaniem autora całkoicie nieuzasadnioną. Wynika ona poniekąd z prześiadczenia, i pranych że ograniczeń ograniczeniem dla organizacje tegoż17. trzeciego pozarządoe W praktyce sektora, jaki nie mogą jednak istnieje zarabiać ystarczającym już polskim praodastie, to, które zakazuje podziału zysku między członkó stoarzyszenia czy ładze podmiotu. Naet ograniczenie ymagające przeznaczania zysku na proadzenie działalności pożytku publicznego nie do końca przekonujące. Redukuje ono boiem możliość podejmoania przez organizacje pozarządoe działalności gospodarczej, ograniczając możliości działań inestycyjnych. Potencjalny zysk, którym nie można się podzielić, posłużyłby przecież na dalszy rozój działalności gospodarczej lub łaśnie na działalność społecznie użyteczną. Istnieje zatem potrzeba liberalizacji tych przepisó przez ustaodacę. Przymus drobiazgoego rozliczania się z realizoanego projektu nie jedynym elementem, pozarządoych. budżetoych. przeznaczyć Chodzi o Najczęściej na koszty ograniczającym bariery funkcjonoanie dotyczące pojaiającą się administracyjne, organizacji poszczególnych kota, nierzadko też jaką kategorii można ograniczeniom podlegają ydatki na promocję przedsięzięcia. Te ograniczenia stosoane są z uagi na misję trzeciego sektora. Obaa ustaodacy boiem taka, że gdyby te ograniczenia usunąć, organizacje pozarządoe zaczęłyby nadużyać upranień i generoać rozbudoane koszty pośrednie ziązane z kosztami administracyjnymi i promocją. Czy tak byłoby istocie? Zapene pojaiałyby się takie przypadki. Jednak zasze komisja oceniająca nioski ocenia między innymi budżet. Może także negocjoać poszczególne pozycje budżetoe, uznając niektóre ydatki za nadmierne, niepotrzebne itp. Tym bardziej, że częstą 122

Krzysztof Księski praktyką przyznaanie dotacji ysokości mniejszej niż nioskoana. W ten sposób można zapobiegać nadmiernym ydatkom, jeżeli takie miałyby się pojaić. Często natomiast ograniczenie ydatkó danego typu utrudnia realizację projektu i obniża jego jakość18. Ograniczenie to natomiast pooduje, że organizacje pozarządoe są zmuszone zmniejszać ydatki pośrednie poniżej niezbędnego minimum, co odbija się na jakości ykonyanych zadań. Co prada, podmioty te próbują sobie radzić poprzez działania znajdujące się na granicy etyki i praa: uzgadniać przeznaczą z merytorycznymi na organizację, praconikami, umieszczać że część praconika ynagrodzenia merytorycznego projekcie, który rzeczyistości będzie ypełniać rónież czynności administracyjne, korzystać z pracy olontariuszy mimo zaierania rónoległych umó za ynagrodzeniem. Pojaia się rónież zatrudnianie osoby jednym projekcie, ale ykorzystyanie jej pracy innych projektach, poprzez torzenie na tyle ogólnych kategorii budżetoych, że zmieszczą się nich ydatki biuroe, kreoanie fikcyjnych ydatkó, np. ponoszonych pryatnie, by ykazać poniesione koszty, a zaoszczędzone środki przeznaczać na to, czego projekcie nie można było umieścić, a potrzebne do jego realizacji. Są to nierzadko desperackie próby mające na celu realizację projektó na jak najyższym poziomie, pomimo pranych utrudnień, a nie dzięki nim. Oczyiście, podobnie jak innych sektorach, z penością zdarzają się przypadki, kiedy niektóre organizacje ykorzystują takie zabiegi, aby yproadzić pieniądze poza organizację dla łasnych pryatnych celó. W przekonaniu autora to jednak margines. Zdecydoana iększość organizacji pozarządoych, które sięgają po takie praktyki, czyni to imię iększego dobra. Problemem są także zadania publiczne, na które przekazyane są środki. Zadaniem publicznym sparcie określonego przedsięzięcia mieszczącego się jednej ze sfer zadań publicznych ymienionych art. 4 ustay z dnia 24 kietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o olontariacie (dalej jako: uodppio)19. Nie to natomiast sparcie organizacji nioskodacy, który realizuje to przedsięzięcie. Wydaje się, że nie możlia obecnym stanie pranym organizacja konkursó na sparcie określonych NGO20. Stąd też organizacje z trudnością ponoszą 123

Prano-finansoe przeszkody... koszty bieżącego funkcjonoania: najmu, opłat eksploatacyjnych, materiałó biuroych, telefonó, kosztó pocztoych, yposażenia biura czy ziązanych z pisaniem nioskó grantoych itp. Co prada, organizacje przemycają projektach kategorie ydatkó, polegające na zakupie różnych rzeczy, które później, po realizacji projektu pozostają organizacji. Jednak to znó naginanie penych zasad, którym niestety daleko do doskonałości. Jaskółką nadziei najnoszy konkurs ze środkó noreskich Obyatele dla Demokracji przeidujący, że do 20% dotacji można przeznaczyć na rozój organizacji 21. Oczyiście żaden sposób nie roziązuje on omaianego problemu. Jednak pierszą oznaką, że niektórych kręgach ładzy problem został dostrzeżony. Kolejnym problemem to, że zdecydoana iększość konkursó staia arunek czasoy postaci kończenia projektu najpóźniej 31 grudnia roku, którym przedsięzięcie realizoane. Często pośpiech nie przekłada się na jakość realizoanych zadań. W ten sposób przeryane są także często niezykle ażne działania, gdzie niezykle istotnym utralanie ich efektó, np. mające na celu reintegrację społeczną uchodźcó. Projekt kończy się raz z końcem roku, a następny może zacząć się dopiero po kilku miesiącach. Ta luka spraia, że ykonana praca może zostać zmarnoana. Brakuje konkursó na projekty kilkuletnie. Głónie konkursy ze środkó zagranicznych przeidują projekty ykraczające poza rok bieżący22. Środki z krajoych środkó publicznych zazyczaj muszą zostać ydane roku ich przyznania, rzadko stosoana inna praktyka. Problemem tych ypadkach nie tylko trałość i ciągłość efektó ypracoanych ramach danego projektu. Taki sposób działania ma szkodliy pły na organizację pozarządoą i jej zasoby osoboe. Funkcjonoanie od projektu do projektu, bez stabilizacji finansoej, przeryane okresami, gdzie nie ma środkó na działalność spraia, że ykruszają się członkoie organizacji pozarządoych, szukając bardziej stabilnej i lepiej płatnej pracy. W ten sposób następuje drenaż organizacji pozarządoych z ielu artościoych jednostek. Traci na tym trzeci sektor, a jednocześnie całe społeczeństo. W konflikcie być czy mieć iele osób ybierze tę drugą eentualność. 124

Krzysztof Księski 5. Wkład łasny Wkład łasny, o którym spomniałem cześniej, toarzyszy jednemu z dóch możliości przekazania do realizacji zadania publicznego przez organy administracji publicznej. Chodzi tu o tz. sparcie realizacji zadania, co oznacza, że organ jedynie pomaga ykonaniu danego przedsięzięcia, zaś pełna odpoiedzialność za jego poodzenie oraz zebranie brakujących środkó leży po stronie organizacji pozarządoej. Drugą możliością poierzenie realizacji zadania publicznego, gdzie 100% środkó zapenia organ administracji publicznej. W praktyce tak się jednak składa, że zdecydoana iększość ogłaszanych konkursó dla organizacji pozarządoych zaróno oparciu o uodppio, jak i inne przepisy ybiera zasze opcję sparcia zadania publicznego. Jedynie na iększą skalę Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki i programie Młodzież działaniu organizoano konkursy, gdzie pokryano 100% kosztó projektu. Najięcej jednak konkursó organizoanych przez jednostki samorządu terytorialnego różnych szczebli oraz przez administrację rządoą. W tych ypadkach poierzenie zadania ystępuje niezykle rzadko. Można by ręcz poiedzieć, że forma spierania realizacji zadania publicznego nadużyana kosztem formy, jaką poierzenie realizacji zadania publicznego. Wydaje się, że o ile formę sparcia można uznać za zasadną przypadku, kiedy organizacja proponuje realizację łasnego projektu przez siebie zaproponoanego, charakteryzującymi się specyficznymi, oryginalnymi cechami yróżniającymi go spośród innych, to przypadkach nie spełniających takiego kryterium można poątpieać, czy słusznie zleca się realizację zadania tylko ze sparciem. Autor ma na myśli dość dokładnie określone przez organ administracji publicznej zadania, np. proadzenie portalu internetoego o określonej tematyce, ydanie czasopisma edług skazanych charakterystyk, organizacja obchodó śięta państoego sprecyzoany sposób. W takich przypadkach organizacja pozarządoa ma znacznie mniej sobody kreoaniu przedsięzięcia. Jednocześnie ono takim przedsięzięciem, które tradycyjnie było do penego momentu ykonyane przez organ lub jednostki mu podległe, zaś zlecenie zadania organizacji pozarządoej ma na celu zapenienie oszczędności tym zakresie. 125

Prano-finansoe przeszkody... Tego typu pryatyzacja śiadczenia usług publicznych ydaje się być oczyiście tendencją ze szech miar słuszną. Jednak mniemaniu autora jej realizacja adlia. W tym boiem przypadku organ administracji publicznej oszczędza na zadaniu dukrotnie kosztem trzeciego sektora. Po piersze, realizoanie zadania przez NGO będzie tańsze i yższej jakości niż realizoane przez pierszy sektor. Co do tego nie można mieć zastrzeżeń etycznych, gdyż taka oszczędność pełni uzasadniona. Po drugie jednak, kiedy organ administracji publicznej tylko spiera zadanie, zmusza organizacje do poszukiania środkó z dodatkoych źródeł, nie dając pełnej koty niezbędnej do realizacji zadania. W ten sposób oszczędza po raz drugi, tym razem jednak ocenie autora sposób ątpliy etycznie. Podmiot, który zleca zadanie, poinien boiem zapeniać środki na jego realizację. W tym przypadku zaś tego do końca nie czyni. Zróżnicoany także sam kład łasny. Zależy on od ielkości kosztó zadania, stanoiąc jego odpoiedni procent. W zależności od rodzaju zadań i podmiotu, który ogłosił konkurs, aha się on zykle między 10% a 50% szystkich kosztó projektu23. Generalnie najpopularniejszą formą kładu łasnego kład finansoy. Pojaia się rónież kład rzeczoy, jak rónież kład osoboy postaci społecznej pracy członkó lub pracy olontariuszy. Każdy z tych rodzajó kładu łasnego ma soje miejsce formularzu, który nioskiem konkursie ogłaszanym na podstaie uodppio. Jednak różny sposób są one traktoane. Wkład rzeczoy skazyany odpoiednim miejscu, jednak nie może być zaliczany do kosztorysu24. Bez ątpienia to sytuacja niekorzystna dla nioskodacy. Z jednej strony kład rzeczoy skazany, bo przyznaane są za niego punkty ocenie jakości niosku, a ięc nioskodaca poinien ykorzystyać soje zasoby rzeczoe zadaniu. Z drugiej strony nie można go liczyć poczet kładu łasnego kosztorysie. Wkład osoboy zaróno polegający na nieodpłatnym, jak i odpłatnym śiadczeniu pracy pisyany także odpoiednim miejscu formularzu, obok kładu rzeczoego, jednak przeciieństie do tego ostatniego trafia rónież do kosztorysu25. Jest to bez ątpienia 126

Krzysztof Księski sytuacja korzystna dla nioskodacy, ze zględu na dodatkoe punkty ocenie niosku. Problemem kładu łasnego jednak kład finansoy. W praktyce boiem niemal szystkie konkursy grantoe ymagają od nioskodacó zapenienia kładu łasnego finansoego. To znaczne utrudnienie, z którym nie zasze nioskodaca sobie stanie poradzić, stosując zykłe metody postępoania, i zmuszony do różnych niepenych metod, o których pisałem cześniej. Dodatkoo kład osoboy poiększa koszt zadania, a ięc poiększa minimalną kotę kładu łasnego finansoego, jaka niezbędna do osiągnięcia ymaganego poziomu procentoego. 6. Działalność odpłatna i działalność gospodarcza Pojaia się pytanie, skąd organizacje pozarządoe mogą brać środki na kład łasny. Teoretycznie mogą je pozyskiać z bardzo ielu źródeł. W praktyce jednak te możliości są ograniczone. Słabość gospodarki spraia, że coraz trudniej pozyskiać sponsoró. Składki członkoskie przypadku stoarzyszeń są na tyle niskie, że nie stanoią istotnej kategorii przychodó budżecie organizacji. Inne formy finansoania jak: daroizny, spadki i zapisy należą do rzadkości. Korzystniej spraa ygląda przypadku przekazyania daró rzeczoych, te jednak zazyczaj nie posłużą jako kład łasny. W momencie proadzania odpisu 1% na rzecz organizacji pożytku publicznego ydaało się, że ta instytucja roziąże problemy finansoe trzeciego sektora. Tak się jednak nie stało gros środkó gromadzone rękach najiększych kilkudziesięciu organizacji, znaczna też cześć pozyskanych środkó przeznaczana na administrację i promocję. Brak tu boiem łaściie jakichkoliek pranych ograniczeń, a przypadku mechanizmu, jakim pozyskianie środkó z 1%, byłyby one skazane. W tej sytuacji najiększe organizacje pozarządoe bogacą się jeszcze bardziej, a trzeci sektor pozostaje biedny. W praktyce pozostaje działalność odpłatna pożytku publicznego i działalność gospodarcza organizacji pozarządoych. Ta piersze może być proadzona trzydziestu czterech sferach. Jest bez ątpienia szansą na pozyskianie środkó z jednych przedsięzięć na inne, podlega to jednak penym ograniczeniom. Do tego niepeność śród organizacji 127

Prano-finansoe przeszkody... pozarządoych proadza niejasność regulacji dotyczących tej działalności i brak orzeczeń sądoych, które pomogłyby ykładni tych przepisó. Dlatego też NGO podchodzą do tej działalności bardzo ostrożnie. Inaczej przypadku działalności gospodarczej. Może ona być yłącznie uboczną obec działalności statutoej, a zyski mogą być przeznaczane yłącznie na tę działalność. Musi być ona także yodrębniona księgoo, zgodnie z art. 10 uodppio. Najiększą przeszkodą dla organizacji pozarządoych ydaje się być brak kapitału potrzebnego do uruchomienia i rozkręcenia działalności gospodarczej. Organizacje mają trudności ze zdobyciem środkó na kład łasny, na działalność bieżącą. Stąd też problem, o którym moa. Dodatkoo ystępuje tym przypadku problem kadroy. Wiele osób zaangażoanych działalność na rzecz trzeciego sektora pośięca jej sporo czasu. Ma ona boiem peną specyfikę, której nie ma nigdzie indziej: pomoc drugiemu człoiekoi, społeczności lokalnej itp. Natomiast działalność gospodarcza może być proadzona ramach ielu innych form pranych, tym jako jednoosoboa działalność gospodarcza. Mając do yboru czy ybrać działalność gospodarczą ramach NGO, czy proadzić ją samemu korzystając z ypracoanych zyskó ludzie zykle ybierają to drugie roziązanie z oczyistych zględó. Trudno im mieć za złe taką postaę. Tym bardziej, że organizacja pozarządoa rzadko może zagarantoać kapitał początkoy, zaś pozostałe zasoby (np. kontakty, kno-ho) posiada nie tyle (lub nie tylko) sama organizacja, ale niektóre osoby z nią ziązane. To one zaś zajmoałyby się proadzeniem tej działalności. Ponadto organizacje pozarządoe nie mają formalnych przyilejó ziązanych z proadzeniem działalności gospodarczej. Mają zaś ograniczenia (ielkość działalności, lokoanie zyskó) oraz yższe ymogi (np. ymóg proadzenia pełnej księgoości)26. W praktyce, proadząc działalność gospodarczą, mogą to rekompensoać: ykorzystując rzeczy będące posiadaniu organizacji, czy korzystając z olontariuszy. Nie to legalne, ale niełate do spradzenia, tym bardziej, że kontrole rzadziej dotyczą sektora NGO niż pozostałych sektoró. 128

Krzysztof Księski 7. Postulaty na przyszłość Jak idać z poyższego, sytuacja organizacji pozarządoych Polsce nie należy do łatych. Polacy chcą angażoać się działalność społeczną, stąd postaje tak iele noych podmiotó tym sektorze. Jednak problemy, które przedstaiono niniejszym artykule, spraiają, że organizacje te olno się rozijają, rzadko kiedy rosną siłę, funkcjonując zdecydoanej iększości na podstaie pracy olontariuszy. Czy jakieś yjście z tej sytuacji? Czy organizacje pozarządoe mogą stać się rzeczyiście istotnym partnerem dla realizacji zadań publicznych? Z penością tak; niezbędnym jednak szereg zmian o charakterze niemalże reolucyjnym. Najażniejszą maksymalne upodmiotoienie organizacji pozarządoych poprzez stosoanie zasady pomocniczości jak najszerszym zakresie, by stała się ona istniejącym zjaiskiem, a nie postulatem. Za realizacją tej spray poinny pójść następne. Istnieje potrzeba uprzyilejoania organizacji pozarządoych przy proadzeniu przez nie działalności gospodarczej. Zniesienie ograniczeń ziązanych z działalnością pożytku publicznego i yjaśnienie kontroersyjnych czy niejasnych postanoień ynikających z przepisó pozoliłoby na rozój i peną przyszłość grantoe trzeciego dla sektora. organizacji Reforma poinna pozarządoych objąć zamiast także skupiać konkursy się na spradzaniu, czy danej kategorii ydatkoej ydano tyle środkó, ile przeidyano, należy skoncentroać się na jakości realizoanych zadań, zgodności ich z założeniami. Organizacja poinna sama decydoać, na co yda otrzymaną dotację, pod arunkiem, że zrealizuje za jej pośrednictem zadanie, które przedstaiła e niosku, i dalszej perspektyie zakładane rezultaty i cele. Jeśli określone środki by jej zostały, poinna móc sobodnie nimi dysponoać z jednym ograniczeniem nie może ich rozdzielić podobny sposób, jak ypłaca się dyidendę. Ważne będzie jedynie to, czy zadanie zostało ykonane zgodnie z założeniami. Podobnie zmiany poinny dotyczyć tz. kładu łasnego. Na róni poinien być traktoany kład finansoy i niefinansoy. W znacznie iększym zakresie należy także stosoać poierzenie ykonania zadania publicznego, kosztem sparcia zadań publicznych. Jednocześnie arto byłoby 129

Prano-finansoe przeszkody... zreformoać instytucję 1%, ograniczając możliość ydaania środkó z tego źródła na kosztone kampanie promocyjne. Dzięki tym zmianom organizacje pozarządoe iększym stopniu będą mogły stać się silnymi podmiotami, proadzącymi politykę rozoju kraju, śiadczącymi iele przydatnych i potrzebnych usług na rzecz społeczeństa, charakteryzujących się ysoką jakością i dostępnością. Będą miejscami, gdzie nie tylko torzy się produkty doceniane przez obyateli, ale rónież zatrudnia się ykalifikoanych praconikó i płaci się im godzie ynagrodzenia. Aby to osiągnąć, potrzeba zmienić jednak bardzo iele. [1] http://poradnik.ngo.pl/x/916773 [dostęp 25.11.2013]. Z kolei 2010 roku istniało około 71 tysięcy stoarzyszeń i 12 tysięcy fundacji, patrz: J. Herbst, J. Przełocka, Podstaoe fakty o organizacjach pozarządoych. Raport z badania 2010, Warszaa 2011, s. 10. [2] Szacuje się, że około 15% polskiego społeczeństa angażuje się działalność trzecim sektorze. [3] A. Blikle, Doktryna jakości, Warszaa 2013, s. 21; A. Zielińska, Zarządzanie personelem organizacjach pozarządoych z Polski południoo-schodniej, Zeszyty Naukoe Politechniki Rzeszoskiej 2012, nr 285, s. 138. [4] Na koniec 2010 roku GUS podał, że zatrudnienie trzecim sektorze znalazło około 136 tysięcy osób: Trzeci sektor Polsce, Głóny Urząd Statystyczny, Warszaa 2013, s. 129. Z kolei ilość osób zatrudnionych Polsce tym czasie to około 16 milionó osób, patrz: J. Tyroicz, Wskaźniki zatrudnienia Co się dzieje z zatrudnieniem Polsce?, http://bezrobocie.org.pl/x/565986, 01.07.2010 r. [dostęp: 25.11.2013]. Oznacza to, że trzecim sektorze zatrudnionych tylko 0,85% szystkich praconikó. Oznacza to, że sektor ten ramach całej gospodarki narodoej i rynku pracy ma znaczenie marginalne. Dla porónania Departament Pożytku Publicznego podał, że latach 2002 2003 udział ten ynosił jeszcze mniej, gdyż 0,6%, patrz: A. Strzała, III sektor statystyce międzynarodoej, http://.pozytek.gov.pl [dostęp: 15.11.2013]. [5] H. Anheier, S. Mertens, Sektor non-profit perspektyie międzynarodoej i europejskiej: dane, teoria i statystyka, [:] Trzeci sektor dla zaaansoanych. Współczesne teorie trzeciego sektora ybór tekstó, Warszaa 2006, s. 72. [6] A. Dobek, Zasada pomocniczości orzecznictie Trybunału Konstytucyjnego, Studia Erasmiana Wratislaviensia 2008, zesz. 3, s. 155-167. 130

Krzysztof Księski [7] Przykłady sytuacji, kiedy na stanoisku administracji publicznej zatrudniana osoba z poodó pozamerytorycznych, iele, patrz liczne artykuły prasoe, np.: A. Radan, Skończmy z fikcją konkursó. Jak mamy ybierać urzędnikó?, Gazeta Prana, 18 października 2013 r.; czy też R. Wojtkoski, Nepotyzm iecznie żyy Forbes, 26 lipca 2012 r. Rónież społeczeństo polskie dostrzega ten problem, np. badaniach CBOS aż 91% ankietoanych yraziło przekonanie, że śród ysokich urzędnikó i politykó częste są przypadki obsadzania stanoisk spółkach, bankach, urzędach itp. krenymi, kolegami, znajomymi; zob. M. Falkoska, Polacy o korupcji, lobbingu i kupoaniu usta. Komunikat z badań, Warszaa 2003. [8] Zgodnie z koncepcjami takich kierunkó zarządzania, jak: Lean Management czy Ne Public Management, które doodzą, na podstaie praktycznych dośiadczeń, że pryatyzacja usług publicznych może być efektynym sposobem postępoania na rzecz dobra spólnego, patrz: H. Krynicka, Koncepcja noego zarządzania sektorze publicznym (Ne Public Management), Studia Lubuskie 2006, nr 2, s. 193-202. Por. też krytykę Ne Public Management opracoaniu, które ukazało się już po akceptacji tekstu do druku: D. Sześciło, Rynek, pryatyzacja, interes publiczny. Wyzania urynkoienia usług publicznych, Warszaa 2014, ss. 179. [9] Na przykład Miasto Lublin przeznacza na kulturę rokrocznie około 42-45 milionó złotych. Z czego do rozdysponoania pomiędzy organizacje pozarządoe przeznacza mniej niż 3 miliony złotych, a ięc raptem około 6-7% środkó na kulturę ydaanych przez trzeci sektor, a 93-94% przez instytucje kultury i inne podmioty publiczne. Ten jednostkoy przykład obrazuje jednak całą strukturę ydatkoania środkó publicznych, boiem innych organach administracji publicznej podobnie; http://.um.lublin.pl [dostęp 2013.11.26]. [10] W ostatnich latach następujący procent nioskó otrzymał dotację: 2009 r. 27,5%, 2010 r. 15,4%, 2011 r. 13,7%, 2012 r. 13,6%, patrz: Badanie ealuacyjne Ocena płyu PO FIO 2009 2013 na funkcjonoanie organizacji pozarządoych. Raport końcoy, Szczecin 2012, s. 15. [11] http://.ngofund.org.pl/ [dostęp: 18.11.2013]. [12] Wymagany kład łasny to co najmniej 10% kosztó projektu, z czego maksymalnie połoa może być niesiona postaci kładu osoboego. Jakkoliek organizacje, które dóch ostatnich latach nie przekroczyły ydatkó rocznych ynoszących 70 tysięcy złotych, a koszt ich nioskoanego projektu nie przekracza tej koty mogą liczyć na pokrycie finansoego kładu łasnego ze środkó Fundacji im. Stefana Batorego. [13] K. Kaczmar, Profity za publiczne pieniądze, http://.ngo.pl, 12grudnia 2012 r. [dostęp: 10.11.2013]. 131

Prano-finansoe przeszkody... [14] W. Jarzyński, Najniższa cena przetargach publicznych gdzie napradę leży problem?, Analiza FOR 2011, nr 12. [15] Pradopodobnie połoie 2014 roku proadzone zostaną życie noe zory niosku, umoy i spraozdania z realizacji zadania publicznego. Nacisk tych noych roziązaniach będzie położony na merytoryczną realizację zadania, zaś część finansoa będzie znacznie zmniejszona. Na razie nie iadomo jeszcze, czy noe roziązania będą obligatoryjne dla organó administracji publicznej, czy też (co bardziej pradopodobne) fakultatyne. Niemniej jednak to krok dobrym kierunku; patrz: http://.pozytek.gov.pl [dostęp 26.11.2013]. [16] Inaczej sytuacja przedstaia się przypadku partnersta publiczno- pryatnego, jednak tym przypadku zamian za noszony kład przedsiębiorca otrzymuje możliość czerpania zyskó ze zrealizoanego projektu przez określony czas, np. może pobierać opłaty za przejazd danym odcinkiem autostrady; ustaa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstie publiczno-pryatnym (Dz.U. z 2009 r. Nr 19 poz. 100 z późn. zm.). [17] Więcej na ten temat: K. Dąbroski, K. Księski, Proadzenie działalności gospodarczej i działalności pożytku publicznego przez organizacje pozarządoe, [:] Ekonomiczno-prane aspekty proadzenia działalności gospodarczej Polsce, red. J. Cheda, Warszaa 2012, s. 173-190. [18] Np. konkursie FIO 2014 maksymalna kota na promocję ynosi 5% ysokości dotacji, a koszta administracyjne 20% dotacji. Zakładając, że organizacja chce przeproadzić projekt półroczny za 40 000 zł dotacji. Oznacza to, że może ydać odpoiednio 2000 zł i 8000 zł maksymalnie. Za tę kotę nie łato ykonać choćby tylko stronę internetoą projektu, nie móiąc o innych formach promocji. Natomiast koszta administracyjne chodzą np. ynagrodzenie osób organizujących projekt, np. koordynatora, dochodzi koszt obsługi księgoej, opłaty za biuro projektu, telefony, media, artykuły biuroe itp. Biorąc pod uagę ceny rynkoe, nie da się zmieścić takim budżecie. Dlatego też organizacje zmuszone są do kombinoania, np. poprzez zayżanie kosztó merytorycznych, by podnieść kotę z określonej staki procentoej lub eentualnie uzupełniać skąpe ynagrodzenia administracji projektu przez ich rzekome oboiązki merytoryczne. [19] Ustaa z dnia 24 kietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o olontariacie (Dz.U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536 z późn. zm.). [20] J. Blicharz, Ustaa o działalności pożytku publicznego i o olontariacie. Ustaa o spółdzielniach socjalnych. Komentarz, Warszaa 2012, s. 93. [21] http://.ngofund.org.pl/ [dostęp: 18.11.2013]. [22] Na przykład PO KL, Młodzież działaniu, fundusze noreskie, fundusze szajcarskie. 132

[23] Na przykład Lubelskiego konkursach ymagany organizoanych kład łasny przez nierzadko Krzysztof Księski Zarząd Wojeództa ynosi 50%, zob. http://.lubelskie.pl; konkursach Ministra Kultury i Dziedzicta Narodoego 25%, zob. http://.mkidn.gov.pl; programie Obyatele dla Demokracji 10%. Rzadkością są mniejsze kłady łasne. [24] Pkt. V.2 Załącznika nr 1 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 grudnia 2010 r. spraie zoru oferty i ramoego zoru umoy dotyczących realizacji zadania publicznego oraz zoru spraozdania z ykonania tego zadania (Dz.U. 2010 Nr 6, poz. 25). [25] Pkt. IV. 1 i V.1. rozporządzenia. [26] Zgodnie z art. 2 ustay z dnia 29 rześnia 1994 r. o rachunkoości (Dz.U. 2013 poz. 330 z późn. zm.) przepisy tejże ustay stosuje się do szystkich osób pranych (a ięc także fundacji i stoarzyszeń bez zględu na ielkość, przychody itd.), zaś przypadku np. przedsiębiorcó jednoosoboych czy iększości spółek osoboych dopiero kiedy roku obrachunkoym przekroczą przychody rzędu miliona dustu tysięcy euro, czyli około pięciu milionó złotych. Zdaniem autora to całkoicie nieuzasadnione zróżnicoanie. Bibliografia Źródła Badanie ealuacyjne Ocena płyu PO FIO 2009 2013 na funkcjonoanie organizacji pozarządoych. Raport końcoy, Szczecin 2012. Trzeci sektor Polsce, Głóny Urząd Statystyczny, Warszaa 2013. Literatura Anheier H., Mertens S., Sektor non-profit perspektyie międzynarodoej i europejskiej: dane, teoria i statystyka, [:] Trzeci sektor dla zaaansoanych. Współczesne teorie trzeciego sektora ybór tekstó, Warszaa 2006. Blicharz J., Ustaa o działalności pożytku publicznego i o olontariacie. Ustaa o spółdzielniach socjalnych. Komentarz, Warszaa 2012. Blikle A., Doktryna jakości, Warszaa 2013. 133

Prano-finansoe przeszkody... Dąbroski K., Księski K., Proadzenie działalności gospodarczej i działalności pożytku publicznego przez organizacje pozarządoe, [:] Ekonomiczno-prane aspekty proadzenia działalności gospodarczej Polsce, red. J. Cheda, Warszaa 2012. Dobek A., Zasada pomocniczości orzecznictie Trybunału Konstytucyjnego, Studia Erasmiana Wratislaviensia 2008, zesz. 3. Falkoska M., Polacy o korupcji, lobbingu i kupoaniu usta. Komunikat z badań, Warszaa 2003. Jarzyński W., Najniższa cena przetargach publicznych gdzie napradę leży problem?, Analiza FOR 2011, nr 12. Herbst J., Przełocka J., Podstaoe fakty o organizacjach pozarządoych. Raport z badania 2010, Warszaa 2011. Kaczmar K., Profity za publiczne pieniądze, materiał online. Krynicka H., Koncepcja noego zarządzania sektorze publicznym (Ne Public Management), Studia Lubuskie 2006, nr 2. Radan A., Skończmy z fikcją konkursó. Jak mamy ybierać urzędnikó?, Gazeta Prana, 18 października 2013 r. Sześciło D., Rynek, pryatyzacja, interes publiczny. Wyzania urynkoienia usług publicznych, Warszaa 2014. Strzała A., III sektor statystyce międzynarodoej, materiał online. Tyroicz J., Wskaźniki zatrudnienia Co się dzieje z zatrudnieniem Polsce?, materiał online. Wojtkoski R., Nepotyzm iecznie żyy, Forbes, 26 lipca 2012 r. Zielińska A., Zarządzanie personelem organizacjach pozarządoych z Polski południoo-schodniej, Zeszyty Naukoe Politechniki Rzeszoskiej 2012, nr 285. Akty prane Ustaa z dnia 7 kietnia 1989 r. Prao o stoarzyszeniach (Dz.U. z 1989 r. Nr 20, poz. 104 z późn. zm.). Ustaa z dnia 29 rześnia 1994 r. o rachunkoości (Dz.U. z 2013 r. poz. 330 z późn. zm.). Ustaa z dnia 24 kietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o olontariacie (Dz.U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536 z późn. zm.). 134

Krzysztof Księski Ustaa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstie publiczno-pryatnym (Dz.U. z 2009 r. Nr 19, poz. 100 z późn. zm.). Ustaa z dnia 6 kietnia 1984 r. o fundacjach (Dz.U. 1984 Nr 21, poz. 97 z późn. zm.). Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 grudnia 2010 r. spraie zoru oferty i ramoego zoru umoy dotyczących realizacji zadania publicznego oraz zoru spraozdania z ykonania tego zadania (Dz.U. z 2010 r. Nr 6, poz. 25). Internet http://bezrobocie.org.pl http://.ngo.pl http://.ngofund.org.pl http://.pozytek.gov.pl http://poradnik.ngo.pl http://.um.lublin.pl Bibliography 1. Anheier, H. & Mertens, S. (2006). Sektor non-profit perspektyie międzynarodoej i europejskiej: dane, teoria i statystyka. In: Trzeci sektor dla zaaansoanych. Współczesne teorie trzeciego sektora ybór tekstó (2006). Warszaa. 2. Blicharz, J. (2012). Ustaa o działalności pożytku publicznego i o olontariacie. Ustaa o spółdzielniach socjalnych. Komentarz. Warszaa. 3. Blikle, A. (2013). Doktryna jakości. Warszaa. 4. Dąbroski, K. & Księski, K. (2012). Proadzenie działalności gospodarczej i działalności pożytku publicznego przez organizacje pozarządoe. In: Cheda, J. eds. (2012). Ekonomiczno-prane aspekty proadzenia działalności gospodarczej Polsce. Warszaa. 5. Dobek, A. (2008). Zasada pomocniczości orzecznictie Trybunału Konstytucyjnego. Studia Erasmiana Wratislaviensia, 3. 6. Falkoska, M. (2003). Polacy o korupcji, lobbingu i kupoaniu usta. Komunikat z badań. Warszaa. 7. Jarzyński, W. (2011). Najniższa cena przetargach publicznych gdzie napradę leży problem?. Analiza FOR, 12. 135

Prano-finansoe przeszkody... 8. Herbst, J. & Przełocka, J. (2011). Podstaoe fakty o organizacjach pozarządoych. Raport z badania 2010. Warszaa. 9. Krynicka, H. (2006). Koncepcja noego zarządzania sektorze publicznym (Ne Public Management). Studia Lubuskie, 2. 10. Sześciło, D. (2014). Rynek, pryatyzacja, interes publiczny. Wyzania urynkoienia usług publicznych. Warszaa. 11. Zielińska, A. (2012). Zarządzanie personelem organizacjach pozarządoych z Polski południoo-schodniej. Zeszyty Naukoe Politechniki Rzeszoskiej, 285. Dr Krzysztof Księski: doktor nauk pranych, adiunkt Wyższej Szkole Humanistyczno-Przyrodniczej krzysztof.ksieski@gmail.com -- -- -- -- 136 Sandomierzu. E-mail: