Bączek Ixobrychus minutus Linnaeus, 1766 Synonimy: Bączek trzcinniczek Siedlisko lęgowe Zasiedla różnorakie płytkie zbior ni ki wod ne, szczególnie chętnie stawy i je zio ra, starorzecza, więk sze bagna, poza tym torfianki, glinianki, żwi ro wi ska, zbior ni ki zaporowe, doliny wzdłuż rzek itp. o ile porośnięte są zaroślami ga tun ków li ścia stych, jak: wierz by, olchy, po nad to z trzcinowiskami oraz inną ro ślin no ścią szuwarową. W przeciwieństwie do bąka chętnie gniazduje na obszarach za drze wio nych i małych. Spotykany na brze gach więk szych rzek, porośniętych jed no li ty mi frag men ta mi wiklin nad rzecz nych. W głębi zwar tych szuwarów skupia się na ogół w po bli żu oczek wodnych. No to wa ny w du żych kanałach me lio ra cyj nych. Gniaz du je re gu lar nie w są siedz twie terenów za bu do wa nych bowiem nie wymaga dużych siedlisk lęgowych. Jest gatun kiem ni zin nym spo ty ka nym w Pol sce do 350 m n.p.m., zaś w Azji do 600 m n.p.m. Elementy biologii rozrodu System rozrodczy Monogamiczny, czasami two rzy luźne skupienia; pary łączą się przy naj mniej na jeden sezon. Lęgo wi sko wy bie ra samiec. Doj rza łość płcio wa Uzyskują ptaki w drugim roku życia, choć część osobników może gniazdować już w pierwszym roku życia. Status w Polsce Nieliczny gatunek lęgowy spo ty ka ny prawie wyłącznie na niżu. Po pu la cję krajową szacuje się na 700 par. Naj licz niej szy jest w bagiennych dolinach rzek. Występowanie i taksonomia Europejska po pu la cja oceniana jest na 60 120 tys. par, najliczniej gniazduje w Rosji 15 50 tys. par, Ukrainie 13 22 tys. par, Rumunii 8,5 10 tys. par, Węgrzech 4000 6000 par. Gatunek politypowy. minutus (Linnaeus, 1766) Europa, środk. Azja, Iran, płn. zach. Indie, płn. Afryka payesii (Hartlaub, 1858) Senegal do Jemenu i płd. Afryka podiceps (Bonaparte, 1855) Madagaskar Fenologia lęgów Składanie jaj roz po czy na się od początku maja i trwa do koń ca lipca, sporadycznie do końca sierpnia. Największe nasilenie roz po czy na nia lęgów przypada na prze łomie maja i czerw ca. Powrót z zimowisk na lę go wi ska następuje już od początku kwiet nia, ale ostatnie ptaki przylatują 445
Sa miec wydaje głos tokowy powtarzany nocą co 2,5 sekundy, nie kie dy w długich seriach przypominających rechotanie żab lub szczekanie psa. Aktywność głosowa samca przypada, głów nie po południu i wieczorem i może trwać do końca lip ca. Do kopulacji dochodzi na gnieź dzie, przed kopulacją ptaki wykonują jedynie ceremonialne powitanie polegające na otwieraniu dzioba, stroszeniu piór na grzbiecie i piersi, a także podnoszeniu piór na czubku głowy. Podstawa dzioba i obszar wokół oczu samca w trakcie zalotów lub silnego zdenerwowania przybiera kolor intensywnie czerwony. jeszcze do końca maja. Stare samce przy la tują oko ło 2 3 tygodnie wcze śniej niż mło de ptaki. Liczba lęgów Wyprowadza jeden lęg w roku, po wta rza lęgi w 14 18 dni po utracie pierwszych. Terytorializm Gniazduje po je dyn czo, cho ciaż w szcze gól nie żyznych śro do wi skach może tworzyć luźne. Tworzy wówczas nie wiel kie sku pie nia li czą ce po kilka par a gniaz da znaj du ją się 5 10 m od siebie, rzadko kilkadziesiąt gniazd położonych w niewielkiej odległości. W Hiszpanii gniazda w optymalnych siedliskach znajdowały się 30 80 m od siebie (3 134). Te ry to rium na ogół dość Ceremoniał kopulacyjny ( Ł. Kałębasiak) duże, lo kal nie two rzy więk sze za gęsz cze nia 13 15 par na 8 ha sta wów; w luźnych koloniach broni tylko najbliższe otoczenie gniazda. Jest przywiązany do danego rewiru i może wracając do niego nawet przez 5 sezonów z rzędu. W opty mal nych siedliskach osią ga zagęszczenie do 20 p/10 ha po wierzch ni zbiornika i 2 p/ha trzci no wi ska. Po kar mu poszukuje na terytorium, jednakże czasami wykonuje krótkie loty na są sied nie, obfitsze żerowiska. Gniazdo Zachowanie godowe bączków. A1 ptaki dorosłe w locie normalnym i w czasie zalotów A2; B głowa, linią kratkowaną zaznaczono maksymalny obszar intensywnie czerwony, przybierany przez samca w trakcie zalotów lub w okresie kopulacji, C ceremonialna poza ptaka przyjmowana przez partnerów na gnieździe w czasie zmiany w trakcie wysiadywaniu jaj (Langley 1983). Lokalizacja Gniazdo znajduje się naj czę ściej w kę pach trzciny lub wśród gałęzi, zwłasz cza wierzbowych, 30 120 cm nad lu strem wody. Rzadziej gniazda umiesz czone są na drzewach nadwodnych, np. 446
Postawa obronna ptaka na gnieździe (Glutz 2001) Gniazdo z pełnym zniesieniem ( Josef Halsek) wy so kich wierzbach lub olchach do 3 m od poziomu wody; wyjątkowo notowano gniazda w dużych skrzyn kach lub na otwartym lustrze wody. Nie kie dy jednak gniazdo może znaj do wać się do 15 m od lustra wody. Dodatkowe gniazda budowane przez samca składają się zwykle z mniejszej ilości materiału. Miejsce pod gniaz do wybiera samiec i on roz po czy na bu do wę gniazda przy wa bia jąc jednocześnie samicę. Kształt Gniazdo jest w kształcie płaskiego kopca. Konstrukcja Charakterystyczna z materiałami zwykle układa ny mi promieniście od środka. Ptaki dziobem przy ci nają budulec do od po wied niej długości. Zbudowane jest z suchych ka wał ków łodyg i liści trzciny, pałki, ocze re tu, sitowia, mięty. Wyściółka składa się z de li kat niej szych liści różnych roślin wodnych, często są to żywe rośliny. W kon struk cję wplatane są czasami niewiel kie patyki. Gniazda na krzewach są zwy kle do brze przy mo co wa ne do ga łą zek i otaczającej roślinności. Typowe gniaz do skła da się z oko ło 250 300 su chych ło dyg trzci ny dłu go ści 10 20 cm, wy jąt ko wo do 50 cm oraz do 300 liści trzciny. Wyjątkowo gniazdo może być używane dwukrotnie. Czas budowy i udział płci Samiec roz po czy na budowę, a samica wy kań cza, Samiec w czasie zalotów z intensywnie czerwonym dziobem ( Tomasz Skorupka) Zmienność jaj w obrębie zniesienia ( Józef Hordowski) 447
pow. ok. 40x Józef Hordowski 448
Józef Hordowski 449
Karmienie prawie dorosłych piskląt ( Ferran Pestaña/Flickr.com) trwa ona 5 7 dni, przy lęgach powtarzanych 2 4 dni. Wymiary Średnica podstawy 23 135 cm, średnica wewnętrzna 18 cm (7 12), głę bo kość 4 cm (2 6), wysokość gniazda 40 cm (17 75); wysokość gniazda nad wodą 35 cm (15 70). Jaja Kształt Nieomal równobiegunowe, owalne, o bardzo zmiennym zaostrzeniu bie gu nów. Tekstura Skorupka jest nieco chropowata, ale delikatna, drobnoziarnista. Na powierzchni całej skorupki często wi docz ne są wapienne grudki. Połysk Skorupka jest z bar dzo słabym połyskiem albo zu peł nie ma to wa. Pory Pory są zmienne, wyraźnie widoczne, gęste, wydłużone, płaskie. Barwa tła skorupki Tło jest czysto białe ze słabym zielonkawoniebieskim lub niebieskim odcieniem. Oomorfometria długość (A) 35,5 mm (30,1 38,5) sze ro kość (B) 26,3 mm (23,4 28,6) ciężar (G) 13,0 g (9,8 16,0) ciężar skorupki (g) 0,69 g (0,52 0,85) grubość skorupki (d) 0,12 mm objętość (V) 12,2 cm 3 powierzchnia skorupki (O) 26,3 cm 2 obwód duży (U) 97,7 mm Karmienie prawie dorosłych piskląt ( Ferran Pestaña/Flickr.com) 450 450
Zmienność geograficzna jaj Kraj N długość x szerokość Afryka płd. payesii 64 34,4 x 26,4 Armenia 48 34,58 x 25,92 Belgia 100 35,35 x 26,22 Białoruś 62 34,9 x 26,2 Czechy płd. 30 34,9 x 25,8 Czechy i Słowacja 128 35,15 x 25,88 Finlandia 11 35,20 x 26,29 Hiszpania Valencia 103 34,4 x 26,4 Hiszpania delta Ebro 53 34,2 x 25,6 Indie Kaszmir 24 34,3 x 25,5 Kazachstan 16 34,32 x 26,03 Macedonia/Grecja 56 34,62 x 26,12 Szwajcaria 111 36,2 x 26,5 Rosja delta Kubania 14 35,0 x 26,1 Rosja dolny Don 15 34,48 x 26,19 Rosja Krasnodarski Kraj 59 35,2 x 28,5 Rosja Mordovia 32 35,24 x 26,14 Ukraina Humań 37 35,9 x 26,2 Ukraina Suma 95 35,27 x 26,46 Węgry 60 34,55 x 26,25 Wielka Brytania 10 34,6 x 26,2 obwód mały (u) współczynnik k 1,35 współczynnik e 1,03 82,6 mm przybliżona liczba porów 3100 stosunek masy skorupki do ciężaru jaja 5,3% stosunek masy jaja do ciężaru samicy 9,3% stosunek masy przeciętnego lęgu do ciężaru samicy 52,0% największe jaja najmniejsze jaja 38,5 x 26,6; 38,3 x 25,3 mm 37,0 x 28,6; 37,1 x 28,5 mm 30,1 x 25,1; 31,1 x 23,8 mm 33,0 x 23,5; 35,4 x 24,1 mm równania V = 0,524*0,951*A*B 2 G = 0,542*0,951*A*B 2 +0,5*g B = 20,8766+0,148*A r = 0,23; r 2 = 0,0567, F 1,55 = 3,8528, p = 0,0540 Wielkość zniesienia 5 6 jaj (2 9), znie sie nia powyżej 9 jaj dokonywane są przez dwie lub więcej samic. Europa 2 jaja x 0,8%; 3 x 2,4%; 4 x 8,1%; 5 x 37,1%; 6 x 44,4%; 7 x 6,5%; 8 jaj i powyżej x 0,8% (n=124). Zmienność sezonowa zniesienia Szwajcaria V 5,6 jaja (n=17); VI 5,66 jaja (n=41); VII 5,2 jaja (n=15). Pasożytnictwo lęgowe Dwukrotnie stwierdzono w gniazdach bączków po kilka jaj kokoszki. Interwał Jaja znoszone są codziennie, rzadko co 2 dni; Zmienność geograficzna zniesień Kraj N x Afryka płd. 14 3,5 Czechy/Słowacja 124 5,5 Hiszpania Valencia 27 5,5 Hiszpania delta Ebro 43 4,0 Indie Kaszmir 17 5,6 Niemcy wschod nie 25 5,6 Polska Śląsk 63 5,9 Rosja Przedkaukazie 56 5,6 Szwajcaria 73 5,5 głównie wcześnie rano, co najwyżej w godzinach przedpołudniowych. Okres inkubacji Trwa 16 18 dni (16 24). Udział płci Po skompletowaniu znie sie nia wy sia dują oboje rodzice, w nocy siedzi sa mi ca (ale nie zawsze!), a samiec głównie w dzień. Udział płci w wysiadywaniu jest zbliżony, ale samica zwykle siedzi dłużej o 5 15% w porównaniu do samca. Przeciętnie ptaki zmieniają się w ciągu dnia co 2 2,5 godziny; najdłuższy obserwowany okres wysiadywania samicy wynosił 540 minut, zaś samca 336 minut. Podczas zmiany w wysiadywaniu ptaki witają się według określonego ceremoniału, tzn. wysiadujący ptak cofa się na brzeg gniazda, następuje łagodne dotykanie dziobami (niekiedy ptaki je krzyżują), najczęściej samiec (w 69 75% przypadków) przylatuje z materiałem roślinnym, który umieszcza w gnieździe. Obie płcie mogą także wzajemnie podawać sobie pokarm. Ptaki obracają jaja przeciętnie co 52 minuty. Początek wysiadywania Samica rozpoczyna wy sia dy wa nie od znie sie nia 1 3 jaja, ale początkowo siedzi z prze rwa mi. Identyfikacja lęgu Gniazdo podobne jest do kilku innych gatunków jak bąk, błotniak stawowy lub łyska, ale gniazdo błotniaka stawowego jest większe i zbudowane głównie z dużych i suchych gałęzi, a gniazda łyski zbudowane są z szerokich liści i pędów roślinnych, zaś jaja bąka są znacznie większe. Młode Typ gniazdowy Pisklęta są gniazdownikami niewłaściwymi. 451
Klucie Wykluwają się asynchronicznie; w zniesieniach wysiadywanych od pierwszego jaja pierwsze pisklęta wykluwają się mniej więcej co 24 godziny; w lęgach wysiadywanych od zniesienia 2 3 jaja co 5 60 minut; proces klucia pisklęcia, począwszy od przebicia skorupki do wydostania się z niej trwa do 48 godzin. Skorupka wynoszona jest zwykle poza gniazdo; drobne kawałki są zjadane przez rodziców. Zachowanie piskląt Najczęściej młode przebywają w okolicy gniazda do czasu wy ro śnię cia piór. Kiedy rodzice poja wiają się w gnieździe pisklęta wydają ci chy świergot. Młode wypróżniają się, pra wie od dnia wyklucia, na zewnątrz gniaz da. W czasie zagrożenia przybierają charakterystyczna postawę silnie wyciągają ciało i upodabniają się do okolicznej roślinności; czasami silnie dziobią. Wzrost i rozwój Pisklęta otwierają oczy po około 45 minutach po wykluciu. Po około 4 dniach nagi obszar wokół oczu zaczyna żółknąć a nogi stają się zielonkawe. Od 3 dnia młode proszą rodziców o pokarm poprzez uderzanie o ich dziób, po około 7 dniach same stoją, a mniej więcej od 10 dnia zaczynają opuszczać gniazdo i wdrapywać się na ota cza ją cą roślinność. Pióra pojawiają sie około 7 dnia życia, a ptaki są opierzone po 14 dniach. Definitywnie opuszczają gniazdo w wieku 17 18 dni, zaś la ta ją po 23 30 dniach życia. Ubarwienie puchowe Pi sklę ta pokryte są gęstym, krótkim ró żo wo żółtym puchem; pod bró dek i brzuch są białawe; kantar, obszar wokół oczu i kark są nagie; dziób jest różowy, tęczówka ciem no brą zo wa, zaś nogi żół to ró żo we. Wymiary Masa świeżo wyklutych pullus wynosi 7 11 g. Opieka rodzicielska Zachowania rodzicielskie Kar mią oboje rodzice, przez pierwsze dni po wy klu ciu są karmione na wpół strawionym pokarmem zwracanym (regurgitacja) do gniaz da, następnie stare wkładają im po karm do dziobów. Średnio do gniazda rodzice przybywają 2,2 razy na godzinę. Na 89 zarejestrowanych przypadków karmienia w początkowej fazie po wykluciu samiec był 56 razy a samica 33 razy. Efektywność lęgów Sukces lę go wy w Hiszpanii wynosił 47 71%, zaś produkcja wynosi 4 5 juv./parę x rok. Zachowanie rodziców przy gnieździe Zaniepokojony ptak wyciąga szyję pio no wo w górę i nie ru cho mie je, jednakże z uwagą śledzi ruchy obserwatora. Jeżeli trzciny pochylają się na wietrze ptak tak że naśladuje ciałem te ruchy. Poza trzci no wi skiem ptak może przybierać posta wę dostosowującą ją do tła. W przy pad ku dalszego zbliżania się obserwatora (około 10 m) ptak odlatuje. Na gnieździe ptaki wysiadują bardzo wy trwa le. Są bardzo wrażliwe w czasie budowy gniazda i łatwo je porzucają w przypadku niepokojenia. Źródła informacji Cempulik P. 1994. Bestandsentwicklung, Brutbiologie und Okologie der Zwergdommel Ixobrychus minutus Fisch und Industrieteichen Oberschlesiens. Vogelwelt 115: 19 27. David A., Vass C., Coroiu I. 2005. A new case of interespecific brood parasitism in the common moorhen Gallinula chloropus. Avocetta 29: 33 36. Fazili M.F., Shah G.M., U. Jan, Ahangar F.A. 2010. On some breeding parameters of Little Bittern at Haigam wetland, Kashmir (India). Berkut 19, 1 2: 74 80. Groebbles F. 1935. Beobachtungen am Nest der Zwergrohrdommel (Ixobrychus m. minutus L.). J. Orn. 83: 525 531. Holmes P.R., Hatchwell B.J. 1991. Notes on the ecology of the Little Bittern Ixobrychus minutus at Haigam Rakh, Kashmir, India. Forktail 6: 25 33. Langley C.H. 1983. Biology of the Little Bittern in the Southwestern Cape. Ostrich 54, 2: 83 94. Martinez Abrain A. 1994. Notes on the biology of the Little Bittern Ixobrychus m. minutus (L.) during the breeding season in Valencia (eastern Spain). Ardeola 41, 2: 169 171. Pardo Cervera F., Sorensen I.H., Jensen C., Ruiz X., Sanchez Alonso. 2010. Breeding biology of the little bittern Ixobrychus minutus in the Ebro Delta (NE Spain). Ardeola 57, 2: 407 416. Wackernagel H. 1950. Zur Fortpflanzungsbiologie der Zwergrohrdommel. Orn. Beob. 47: 41 56. Jan Svetlik/Flickr.com 452