Małgorzata Krzemińska-Łuczak DZIAŁALNOŚĆ CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO W ZAKRESIE REALIZACJI KWEREND OSOBOWYCH Archiwum jest instytucją, w której materiały archiwalne są zabezpieczane, przechowywane, opracowywane i konserwowane, aby mogły wiele lat służyć społeczeństwu. Udostępnia się je przede wszystkim przedstawicielom różnych dyscyplin nauki, ponieważ zawierają informacje o różnych przejawach życia. Bazę źródłową dla swoich badań znajduje w archiwum nie tylko historyk, ale również muzealnik, bibliotekarz, polityk, geograf i badacze reprezentujący wiele innych dziedzin. Archiwalia przydatne są również pracownikom urzędów, instytucji i przedsiębiorstw. Do akt sięgają także zwykli obywatele poszukujący informacji niezbędnych im w pracy, związanych z nauką czy zainteresowaniami 1. Centralne Archiwum Wojskowe (CAW) było i jest zobowiązane do prowadzenia kwerend osobowych, czyli poszukiwania informacji o żołnierzach i pracownikach cywilnych wojska w celu udzielenia odpowiedzi na zapytania osób prywatnych i instytucji oraz do sporządzania i wydawania uwierzytelnionych poświadczeń z materiałów archiwalnych znajdujących się w jego zasobie. Do prowadzenia tej działalności s. 242. 1 Metodyka pracy archiwalnej, red. S. Nawrocki, S. Sierpowski, Poznań 1998, 427
obligował Archiwum już powojenny dekret z 29 marca 1951 r. o archiwach państwowych. Postanowienie takie zawiera także obowiązująca obecnie ustawa z 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach 2. Po wznowieniu działalności w 1945 r. w CAW odnotowywano stały wzrost liczby kwerend osobowych. Początkowo napływało ich kilka tysięcy rocznie, z upływem czasu liczba ta podniosła się do kilkunastu tysięcy. Szczytowy napływ kwerend zanotowano w latach siedemdziesiątych, kiedy ich liczba wahała się od 20 000 do 49 000 3. Spowodowane to było przede wszystkim przechodzeniem na emeryturę najliczniejszych roczników żołnierzy służących w Wojsku Polskim w czasie II wojny światowej oraz zmianami przepisów emerytalnych 4. Obok poświadczeń służby wojskowej z okresu pierwszej i drugiej wojny światowej potwierdzano wówczas również awanse, udział w walce o tzw. utrwalanie władzy ludowej, rozminowywaniu i usuwaniu niewypałów na obszarze całego kraju, a także wydawano odpisy historii chorób 5. Masowy charakter wydawania poświadczeń i informacji niejednokrotnie przekraczał możliwości wykonawcze pracowników wydziału kwerend. Z konieczności ich prace wspomagali wówczas pracownicy innych komórek CAW, co niekorzystnie odbijało się na ich właściwej pracy. Przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przyniósł zmianę treści i liczby podań przysyłanych do CAW. Liczba udzielanych rocznie odpowiedzi przekraczała 10 000 6. Były to głównie sprawy 2 Dz.U. 1983 nr 38, poz. 173 z późn. zm. Ponadto: Zarządzenie Nr 5/MON z dnia 3 marca 2005 r. w sprawie organizacji archiwów wyodrębnionych jednostek organizacyjnych podległych lub nadzorowanych przez Ministra Obrony Narodowej oraz zakresu ich działania; Dz. Urz. MON nr 4 z 17 marca 2005 r. 3 poświadczeń służby i pracy w Wojsku Polskim, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej (BWSA), nr 8 9, 1978, s. 29. 4 poświadczeń służby i pracy w wojsku, BWSA, nr 13 14, 1985, s. 142. 5 poświadczeń służby i pracy w Wojsku Polskim, BWSA, nr 8 9, 1978, s. 28. 6 W. K. Roman, Centralne Archiwum Wojskowe 1918 1998, Toruń 1999 r., s. 83. 428
dotyczące osób, które podczas drugiej wojny światowej znalazły się w sowieckich obozach jenieckich, obozach pracy lub na przymusowym zesłaniu na terenach byłego ZSRR. CAW na podstawie posiadanej dokumentacji wydawało rocznie kilkaset uwierzytelnionych kserokopii dokumentów, niezbędnych m.in. do uzyskania odszkodowania za pobyt w łagrach sowieckich 7. Od 2000 r. dało się zauważyć zmniejszenie liczby napływających do Archiwum kwerend osobowych (2000 r. ponad 8000, 2001 r. ponad 6000, 2002 i 2003 r. ok. 3000), jednak ich realizacja wymagała znacznie większego nakładu pracy. Najwięcej trudności sprawiało wyszukiwanie aktów własności gruntów i nieruchomości administrowanych przez wojsko. Problem sprawiały również odpowiedzi na zapytania dotyczące Polaków zamieszkałych na terenach byłego Związku Radzieckiego, tym bardziej, że część zainteresowanych nie podawała danych niezbędnych do wszczęcia poszukiwań. Ten sam problem występował także podczas wyjaśniania spraw rodzinnych zlecanych przez obywateli państw zachodnich 8. Ostatnie lata przyniosły wzmożone zainteresowanie społeczeństwa tradycjami historycznymi, w tym także historią rodów i rodzin. W związku z tym we wszystkich archiwach upowszechniły się poszukiwania genealogiczne. Mogą one być prowadzone bezpośrednio przez zainteresowanych, mogą też być przyjmowane przez archiwa w formie podań z prośbą o wykonanie kwerendy 9. Zjawisko to jest również zauważalne w CAW. Okres ostatnich trzech lat to wyraźny wzrost liczby spraw wpływających od osób prywatnych zainteresowanych badaniem drzewa genealogicznego swojej rodziny. 7 Ibidem, s. 187. 8 Sprawozdanie z pracy Wydziału Informacji Archiwalnej za okres styczeń listopad 2002 r. 9 H. Robótka, B. Ryszewski, A. Tomczak, Archiwistyka, PWN, Warszawa 1989, s. 90. 429
Charakterystyka napływających pism i sposób udzielania odpowiedzi Sekcja Kwerend Osobowych Centralnego Archiwum Wojskowego jest komórką wyłącznie usługową, zajmującą się rozpatrywaniem różnorodnych podań i wniosków napływających od osób prywatnych oraz z urzędów i instytucji naukowych. Warunkiem sprawnego przeprowadzenia kwerendy jest podanie przez osobę zainteresowaną niezbędnych informacji, przede wszystkim danych personalnych (imię i nazwisko, data urodzenia, imię ojca) oraz danych o służbie (nazwa i numer jednostki, okres służby). Obecnie najwięcej spraw napływa od rodzin (głównie dzieci, wnuków i prawnuków) uczestników pierwszej i drugiej wojny światowej, obywateli polskich pełniących służbę w Wojsku Polskim w dwudziestoleciu międzywojennym, powstańców śląskich i wielkopolskich, żołnierzy internowanych na Węgrzech i w Szwajcarii po zakończeniu kampanii wrześniowej oraz Polaków wywiezionych na Wschód. Część podań dotyczy żołnierzy, którzy pełnili służbę w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie, a także w jednostkach ludowego Wojska Polskiego. Zainteresowani często proszą też o ustalenia uzupełniające, m.in. związane z pobytem żołnierzy w szpitalach wojskowych i historiami chorób. W napływających do Archiwum podaniach często brak podstawowych danych lub zawierają one dane nieścisłe. Wymaga to prowadzenia dodatkowych poszukiwań, czasami korespondencji wyjaśniającej. W celu usprawnienia pozyskania danych od osób zwracających się do CAW z prośbą o wykonanie kwerendy opracowano formularz, w którym należy podać niezbędne dane konieczne do prowadzenia poszukiwań w materiałach archiwalnych 10. Zwykli obywatele z kraju i zagranicy zwracają się przede wszystkim z prośbą o odnalezienie materiałów archiwalnych dotyczących 10 poświadczeń służby i pracy w wojsku, BWSA, nr 13 14, 1985, s. 143. Formularz ten dostępny jest na stronie internetowej CAW: www.caw.wp.mil.pl. 430
przodków. Wykonywane są wówczas uwierzytelnione kserokopie z akt personalno-odznaczeniowych lub wystawiane zaświadczenia o odbyciu służby wojskowej. Typowe zaświadczenie zawiera dane personalne (zgodne z danymi znajdującymi się w aktach), datę rozpoczęcia i zakończenia służby. W wielu przypadkach jego treść jest jednak opracowywana indywidualnie. W stosunkowo niewielkim procencie archiwum wydaje wyciągi z rozkazów dziennych, zawierających informacje np. o odejściu z wojska ze względu na zły stan zdrowia. Ponadto CAW wykonuje kserokopie historii chorób, doniesień o zranieniach doznanych w czasie walk, a także przebytego leczenia wojennego. Wydawanie zaświadczeń dotyczących żołnierzy pełniących służbę w okresie przedwojennym często napotyka na trudności związane z niekompletną dokumentacją poszczególnych jednostek. Jeżeli na podstawie akt danej jednostki nie można ustalić momentu rozpoczęcia i zakończenia służby, w zaświadczeniu podaje się tylko okres jej trwania w danym rodzaju wojsk: w piechocie 18 miesięcy, w kawalerii 24 miesiące, w artylerii 19 miesięcy i 15 dni. Udział w kampanii wrześniowej 1939 r. potwierdza się bardzo rzadko, ponieważ materiały archiwalne z tego okresu niemal w całości zaginęły w trakcie działań wojennych i okupacji. Udział w drugiej wojnie światowej czy służbę w szeregach ludowego Wojska Polskiego poświadcza się w sytuacji, kiedy zachowały się dokumenty danej jednostki. Ten sam problem napotyka się w przypadku poświadczeń dotyczących osób, które brały udział w powstaniach: wielkopolskim (1918 1919) oraz śląskich (1919 1921). Z uwagi na duży procent zniszczenia materiałów ewidencyjnych dotyczących powstańców w czasie ostatniej wojny pozytywna odpowiedź na wpływające podania jest często rzeczą niemożliwą 11. Kolejną kategorię spraw stanowią pisma napływające od potomków żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, internowanych na Węgrzech lub w Szwajcarii, a także wywiezionych na Wschód. 11 poświadczeń służby i pracy w Wojsku Polskim, BWSA nr 8 9, 1978, s. 35 36. 431
Stosunkowo często osoby prywatne osobiście, a także za pośrednictwem urzędów państwowych, zwracają się z prośbą o potwierdzenie obywatelstwa polskiego swoich przodków. Podania wpływają przede wszystkim od mieszkańców krajów europejskich, ale ostatnio bardzo często również z Izraela. Kolejna grupa wniosków dotyczy potwierdzenia prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia przez przodków nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczpospolitej Polskiej, niezbędnych do okazania odpowiednim urzędom 12. Do Archiwum napływają również pisemne prośby dotyczące potwierdzenia udziału w akcjach rozminowania terenów Polski z pocisków i materiałów wybuchowych oraz pełnienia zastępczej służby wojskowej w batalionach górniczych i budowlanych. Zainteresowani zwracają się też z wnioskami o udokumentowanie wypadków, jakim ulegli w trakcie pracy w kopalniach 13. We wszystkich tego typu sprawach CAW, jeśli tylko zachowały się dokumenty archiwalne, wystawia odpowiednie zaświadczenia. W ostatnich latach CAW wydaje też zaświadczenia o pobycie na wojskowych misjach pokojowych np. w Libanie czy Chorwacji i o wysokości otrzymywanych wówczas poborów. Warto wspomnieć także o poświadczeniach o pracy w wojsku wydawanych osobom cywilnym. Na tego typu poświadczeniach zamieszcza się adnotację o charakterze wykonywanej pracy. Wydawane są one zazwyczaj w celach emerytalnych. Obok osób prywatnych do CAW bardzo często wnioski o ustalenie przebiegu służby wojskowej konkretnej osoby kierują sądy, Zakład Ubezpieczeń Społecznych czy Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych. W trakcie poszukiwań pracownicy sekcji kwe- 12 Prawo do rekompensaty reguluje Ustawa z 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. 2005 nr 169, poz. 1418 oraz Ustawa z 8 września 2006 r. o zmianie ustawy o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 2006 nr 195, poz. 1437. 13 Kwestie te reguluje Ustawa z 2 września 1994 r. o świadczeniu pieniężnym i uprawnieniach przysługujących żołnierzom zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnianym w kopalniach węgla, kamieniołomach, zakładach rud uranu i batalionach budowlanych, Dz.U. 1994 nr 111, poz. 537 z późn. zm. 432
rend potwierdzają m.in. działalność operacyjną żołnierzy prowadzoną przeciwko zbrojnemu podziemiu. Wyjaśniają i sprawdzają czy były to walki z takimi organizacjami jak Ukraińska Powstańcza Armia i Wehrwolf. Ustalenie przebiegu służby jest niezwykle ważne dla kobiet, które starają się o przyznanie uprawnień przysługujących wdowom po kombatantach 14. Do archiwum napływają też podania z wielu instytucji naukowych, takich jak Instytut Pamięci Narodowej, Wojewódzki Komitet Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa czy uczelnie wyższe, poszukujących informacji do różnorodnych publikacji. Z zapytaniami zwracają się także szkoły starające się o nadanie imienia swojej placówce, zbierające wszelkie informacje o przyszłym patronie. Baza źródłowa i metody poszukiwań w zasobie archiwalnym Główną bazę źródłową do wyszukiwania informacji i wydawania poświadczeń stanowią zachowane materiały archiwalne instytucji i jednostek wojskowych. Przy prowadzeniu poszukiwań ważny jest wnikliwy stosunek zarówno do przysłanego podania, jak i dokumentu będącego podstawą udzielenia odpowiedzi. Konieczna jest też znajomość historii Wojska Polskiego oraz jego struktury organizacyjnej 15. Niezwykle pomocne w wyszukiwaniu odpowiednich materiałów archiwalnych są inwentarze oraz kartoteki zasobu archiwalnego Centralnego Archiwum Wojskowego. Uwierzytelnione kserokopie i zaświadczenia dotyczące okresu międzywojennego wydawane są głównie na podstawie akt personalnych i odznaczeniowych, takich jak: Krzyż i Medal Niepodległości, Order Wojenny Virtuti Militari, Order Odrodzenia Polski, Krzyż Walecznych i Krzyż Zasługi. W przypadku braku tych dokumentów prowadzi się 14 Przyznanie uprawnień wdowom po kombatantach reguluje Ustawa z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego, Dz.U. 1991 nr 17, poz. 75. z późn. zm. 15 poświadczeń służby i pracy w wojsku, BWSA, nr 13 14, 1985, s. 147. 433
poszukiwania w rozkazach dziennych jednostki, w której służyła poszukiwana osoba. W rozkazach tych zamieszczano informacje o awansach, pochwałach, karach, przeniesieniach itp. W poszukiwaniach przydatne są też Roczniki Oficerskie z lat 1923 1939. Udział w powstaniu wielkopolskim potwierdza się na podstawie zachowanej kartoteki powstańców wielkopolskich, zaś uczestnictwo w powstaniach śląskich wykazu powstańców górnośląskich. Przy poszukiwaniach osobowych z okresu wojny polsko-bolszewickiej 1918 1920 wykorzystywana jest Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach 1918 1920 16. Do bardzo trudnych należą sprawy dotyczące potwierdzenia uczestnictwa w wojnie obronnej 1939 r. Dokumenty ewidencyjno-personalne z tego okresu w zasadzie uległy całkowitemu zniszczeniu. Istnieje częściowa możliwość pośredniego potwierdzenia udziału w wojnie obronnej na podstawie zachowanych rozkazów dziennych jednostek wojskowych z lipca lub sierpnia 1939 r. Pełnienie służby w tym okresie uznaje się za dostateczny dowód udziału w kampanii wrześniowej 17. Internowanie na Węgrzech i w Szwajcarii potwierdza się na podstawie kartoteki i wykazów imiennych. Polaków wywiezionych na Wschód w czasie drugiej wojny światowej poszukuje się w Kolekcji Wojskowej Komisji Archiwalnej. Stosunkowo najpełniejsze informacje o przebiegu służby zawierają zeszyty ewidencyjne żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Możliwość potwierdzenia służby istnieje jednak tylko dla tych osób, które w latach 1945 1948 powróciły do Polski. Mankamentem tej ewidencji jest brak daty demobilizacji, zawiera ona tylko datę powrotu do kraju 18. Dokumenty ludowego Wojska Polskiego stanowią dosyć bogaty zasób przekazów źródłowych niezbędnych do badań dziejów wojska 16 Wyd. Wojskowe Biuro Historyczne, Warszawa 1934. 17 poświadczeń służby i pracy w wojsku, BWSA, nr 13 14, 1985, s. 152. 18 poświadczeń służby i pracy w Wojsku Polskim, BWSA, nr 8 9, 1978, s. 35. 434
oraz zagadnień politycznych, gospodarczych i kulturalnych. Występują tu jednak ubytki w źródłach ewidencyjno-organizacyjnych, spowodowane, często świadomym, niszczeniem dokumentów w czasie działań wojennych. Fakt ten w wielu przypadkach poważnie ogranicza możliwość przeprowadzenia kwerendy. Braki te można jednak uzupełnić materiałami zastępczymi 19. W materiałach archiwalnych ludowego Wojska Polskiego z okresu drugiej wojny światowej napotyka się często na trudności w prawidłowym odczytaniu informacji, związane ze sposobem prowadzenia akt. W czasie drugiej wojny światowej kancelarie oddziałów WP działały na podstawie radzieckich przepisów kancelaryjnych. Wykorzystywano druki w języku rosyjskim, różniące się znacznie od późniejszych polskich wzorów. Prawidłowemu prowadzeniu ewidencji nie sprzyjały także częste zmiany żołnierzy zajmujących się kancelarią oraz zastępowanie ich żołnierzami radzieckimi. Powodowało to wiele błędnych zapisów, a szczególnie niewłaściwą transliterację polskich nazwisk i prowadzenie akt niezgodnie z przepisami. Wpłynęło to na jakość informacji, które znalazły się w dokumentach typu ewidencyjno-personalnego 20. Najpełniejszy materiał ewidencyjny dotyczący okresu ludowego Wojska Polskiego zawierają teczki akt personalnych oficerów, podoficerów i pracowników cywilnych zatrudnionych w wojsku. W wielu przypadkach zawartość aktowa teczek jest niejednolita. Obok oryginalnych dokumentów wystawianych przez władze wojskowe i cywilne są tu też życiorysy, własnoręcznie wypełnione ankiety, oświadczenia oraz wszelkiego rodzaju odpisy i notatki informacyjne. Należy podkreślić, iż w wyniku dokonywanych weryfikacji dokumentów w teczkach personalnych w wielu przypadkach usunięto zbędną dawniej a obecnie niezastąpioną oryginalną dokumentację 21. 19 Dokumenty ludowego Wojska Polskiego znajdujące się w CAW obszernie opisał poświadczeń służby i pracy w wojsku, BWSA, nr 13 14, 1985, s. 147 150. 20 Ibidem. 21 Ibidem. 435
Szczególną wartość mają wszelkiego rodzaju księgi ewidencyjno- personalne, zakładane oddzielnie dla oficerów, podoficerów i szeregowców. Najczęściej jednak brak w nich adnotacji o powołaniu i zwolnieniu ze służby. W takich przypadkach korzysta się z materiałów uzupełniających takich jak: listy płac, karty imienne Komisji Ewidencyjno-Personalnej w Sielcach i Sumach czy wykazy demobilizowanych. Po wyczerpaniu dostępnych materiałów archiwalnych poszukiwania prowadzone są w rozkazach dziennych danej jednostki. 22 Odrębna grupa dokumentów dotyczy lecznictwa szpitalnego i jednostek sanitarnych. Znajdują się w nich księgi ewidencji leczonych oraz historie chorób. Na prośbę zainteresowanych wykonuje się kserokopie, rzadko fotokopie akt. Tego rodzaju materiały zawierają z reguły pełny przebieg służby wojskowej. Nie zawsze jednak nazwiska są czytelne i poprawnie odnotowane, w wielu historiach chorób dane personalne są pisane w języku rosyjskim i często występują w różnym brzmieniu 23. Nieocenioną wartość w prowadzeniu poszukiwań mają: Księga pochowanych żołnierzy polskich poległych w II wojnie światowej 24 oraz Skorowidz nazwisk żołnierzy Wojska Polskiego poległych w 1939 roku pochowanych na cmentarzach, kwaterach i mogiłach wojennych w Polsce 25. Dużym ułatwieniem jest też opracowany w CAW wykaz jednostek, które brały udział w walkach z oddziałami UPA i Werwolfu oraz Kartoteka Strat Bezpowrotnych. Ogólnie można stwierdzić, że wojskowe materiały ewidencyjno- personalne tworzone na przełomie kilkudziesięciu lat obejmują miliony ludzi, którzy pełnili służbę wojskową. Mnogość nazwisk objętych ewidencją poważnie utrudnia dotarcie do właściwych materiałów. Ten stan mobilizuje poszukującego do wykonywania szeregu czynności przed rozpoczęciem właściwej kwerendy. Prowadzący poszukiwania często korzysta z dwóch istniejących w CAW kartotek: idealnej i realnej. Kartoteka idealna pozwala na ustalenie czy i kiedy istniała 436 22 Ibidem. 23 Ibidem. 24 Wyd. Rada Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa, Pruszków 1995. 25 Wyd. Ministerstwo Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa, Warszawa 1990.
dana jednostka i ewentualnie jakie przeszła procesy organizacyjne. Korzystanie z niej nie jest trudne, a potrzebne informacje można uzyskać stosunkowo szybko. Kartoteka realna informuje natomiast o faktycznym stanie zachowania materiałów danej jednostki 26. Pomoce archiwalne sporządzane w CAW, np. informator o zasobie czy inwentarze, są szczególnie przydatne w pracach poszukiwawczych. Im więcej pomocy, tym szybciej i dokładniej odnaleźć można właściwe źródło. Pomoce te niezwykle efektywnie wzbogacają system informacji bezpośredniej 27. Należy jednak podkreślić, że CAW nie posiada kartoteki obejmującej nazwiska wszystkich żołnierzy i pracowników Wojska Polskiego od 1918 r., dlatego też trzeba zdawać sobie sprawę, że realizacja niektórych kwerend nie jest możliwa. W takich przypadkach Archiwum kieruje podania według kompetencji do archiwów poszczególnych rodzajów sił zbrojnych lub sugeruje, do jakiego innego urzędu czy instytucji można zwrócić się w celu uzyskania poszukiwanych informacji. Zazwyczaj kieruje się zainteresowanych do Polskiego Czerwonego Krzyża i Ośrodka KARTA oraz archiwów zagranicznych: w Wielkiej Brytanii, Niemczech czy Rosji. Wykonywanie kwerend jest niezwykle istotną częścią zadań realizowanych przez archiwum. Materiały archiwalne nie powinny być martwym bogactwem kultury narodowej, ale stać się użyteczne dla społeczeństwa i służyć zwykłym obywatelom w ich potrzebach związanych z pracą, nauką, majątkiem i rodziną. Wszystkie napływające do CAW podania rozpatrywane są indywidualnie i niezwykle wnikliwie z uwzględnieniem wiedzy, obiektywizmu i życzliwości 28. Funkcja usługowa archiwum na rzecz społeczeństwa jest bardzo ważna. Sprawy te stanowiły i nadal stanowią istotną stronę działalności CAW i wielokrotnie zdominowały pracę całej instytucji. Jest to powinność do spełnienia wobec osób, które część swojego życia poświęciły sprawie obronności kraju, a także ich rodzin. 29 26 poświadczeń służby i pracy w wojsku, BWSA, nr 13 14, 1985, s. 150. 27 Ibidem, s. 151. 28 Ibidem, s. 155. 29 W.K. Roman, op.cit., s. 188 189. 437