SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA RADY I PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO

KOMISJA EUROPEJSKA Bruksela, dnia 30.6.2016 r. COM(2016) 435 final SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA RADY I PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO Podsumowanie rocznych sprawozdań z wdrażania programów operacyjnych współfinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Pomocy Najbardziej Potrzebującym w 2014 r. PL PL

Podsumowanie rocznych sprawozdań z wdrażania programów operacyjnych współfinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Pomocy Najbardziej Potrzebującym w 2014 r. I. Wprowadzenie Europejski Fundusz Pomocy Najbardziej Potrzebującym ustanowiono rozporządzeniem (UE) nr 223/2014 1 w celu ograniczenia występowania najcięższych form ubóstwa w UE, takich jak bezdomność, ubóstwo dzieci i niedostatek żywności. Zgodnie z warunkami określonymi w rozporządzeniu Fundusz może być wykorzystywany do wspierania grup społecznych w najbardziej niekorzystnej sytuacji poprzez dostarczanie żywności, podstawowych dóbr konsumpcyjnych, takich jak odzież, obuwie i środki higieny, lub poprzez organizowanie działań na rzecz włączenia społecznego. Fundusz może być również wykorzystywany do finansowania gromadzenia i dystrybucji darów żywnościowych w celu walki z marnotrawieniem żywności. Łączna dostępna kwota środków Funduszu wynosi 3 813 mln EUR w cenach bieżących, przy czym przydziały dla wszystkich państw członkowskich określono w załączniku III do rozporządzenia (UE) nr 223/2014. Fundusz jest wdrażany we wszystkich państwach członkowskich UE w okresie programowania 2014 2020. Wdrażanie odbywa się za pomocą programów operacyjnych zatwierdzonych przez Komisję. Państwa członkowskie mogą zdecydować, w jaki sposób najlepiej wykorzystać dostępne środki, decydując się na uruchomienie programu operacyjnego oferującego żywność lub podstawową pomoc materialną (PO I) albo programu operacyjnego na rzecz włączenia społecznego osób najbardziej potrzebujących (PO II). Państwa członkowskie mają również swobodę przy określaniu grup docelowych, konkretnych rodzajów wsparcia i zasięgu geograficznego programów. Choć włączenie społeczne osób najbardziej potrzebujących ma kluczowe znaczenie dla PO II, jest ono również istotnym elementem PO I. Udzielanie pomocy materialnej należy uzupełnić o środki towarzyszące, mające na celu propagowanie włączenia społecznego odbiorców końcowych 2 (np. kierowanie ich do właściwych służb, oferowanie wskazówek dotyczących zrównoważonej diety i porad w zakresie gospodarowania budżetem). PO I zaspokaja zatem podstawowe potrzeby materialne osób w najbardziej niekorzystnej sytuacji, a także pomaga im zbliżyć się do społeczeństwa. W celu wdrożenia programów Funduszu państwa członkowskie współpracują z organizacjami partnerskimi. Organizacje te, które mogą być podmiotami publicznymi lub organizacjami niekomercyjnymi, dostarczają pomoc materialną (PO I) lub inicjują i prowadzą działania na rzecz włączenia społecznego (PO II), jak opisano w odnośnych programach. Współpraca ta oznacza, że w ramach Funduszu wspierane jest także budowanie zdolności organizacji partnerskich w dziedzinie polityki społecznej. 1 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 223/2014 z dnia 11 marca 2014 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Pomocy Najbardziej Potrzebującym (Dz.U. L 72 z 12.3.2014, s. 1). 2 Zgodnie z art. 7 ust. 4 rozporządzenia (UE) nr 223/2014 środki towarzyszące nie są obowiązkowe w przypadku, gdy żywność lub podstawowa pomoc materialna jest dostarczana wyłącznie najbardziej potrzebującym dzieciom przebywającym w ośrodkach opieki nad dziećmi lub podobnych instytucjach. 2

W przepisach dotyczących monitorowania Funduszu określono, że państwa członkowskie muszą przesyłać Komisji coroczne sprawozdania z wdrażania swoich programów operacyjnych do dnia 30 czerwca następnego roku kalendarzowego 3. Komisja analizuje te sprawozdania i w razie potrzeby zwraca się do danego państwa członkowskiego o wprowadzenie zmian 4. Komisja jest również zobowiązana do przedstawienia Parlamentowi Europejskiemu i Radzie w odpowiednim czasie podsumowania sprawozdań przedłożonych przez państwa członkowskie 5. Niniejsze podsumowanie odzwierciedla informacje zawarte w sprawozdaniach z wdrażania za 2014 r. w brzmieniu, w jakim zostały przyjęte przez Komisję 6. Zawiera ono ogólny przegląd rozwoju sytuacji w odniesieniu do Funduszu na szczeblu UE oraz informacje dostarczone przez państwa członkowskie zgodnie ze strukturą sprawozdań. Wartości dotyczące wspólnych wskaźników znajdują się w załączniku. II. Sytuacja ogólna Rozporządzenie w sprawie Europejskiego Funduszu Pomocy Najbardziej Potrzebującym zostało opublikowane w marcu 2014 r. Negocjacje między Komisją a państwami członkowskimi w sprawie treści programów zajęły większą część roku. Datę rozpoczęcia kwalifikowalności wydatków wyznaczono na dzień 1 grudnia 2013 r. 7, działania były zatem prowadzone jeszcze przed przyjęciem niektórych programów operacyjnych. Większość programów operacyjnych została przedstawiona Komisji na początku września 2014 r. Łącznie 25 programów zostało przyjętych przed końcem roku, natomiast pozostałe trzy (DE, SE, UK) na początku 2015 r. Po przyjęciu każdego programu Komisja wypłaciła również danemu państwu członkowskiemu 11 % budżetu programu w formie płatności zaliczkowej. Ułatwiło to udzielanie pilnej pomocy najbardziej potrzebującym. W następstwie programowania okazało się, że 24 państwa członkowskie zdecydowały się wdrażać PO I, a cztery PO II. Poszczególne rodzaje pomocy, których państwa członkowskie zdecydowały się udzielać, przedstawiają się następująco: Rodzaj PO Rodzaj pomocy Państwa członkowskie PO I Żywność BG, EE, ES, FR, MT, PL, SI, FI, UK (9) PO I Podstawowa pomoc AT. CY (2) materialna 8 PO I Żywność i podstawowa pomoc BE, CZ, IE, EL, HR, IT, LV, LT, LU, HU, PT, RO, SK (13) 3 Artykuł 13 ust. 1 rozporządzenia (UE) nr 223/2014. 4 W dniu 11 kwietnia 2016 r. Komisja zaakceptowała ostatnie ze sprawozdań państw członkowskich za 2014 r. Fakt ten wpłynął na moment przyjęcia niniejszego sprawozdania Komisji. 5 Artykuł 13 ust. 9 rozporządzenia (UE) nr 223/2014. 6 W momencie przygotowywania niniejszego sprawozdania nie otrzymano jeszcze rocznego sprawozdania z wdrażania od Zjednoczonego Królestwa. 7 Artykuł 22 ust. 2 rozporządzenia (UE) nr 223/2014. 8 W art. 2 ust. 1 rozporządzenia (UE) nr 223/2014 podstawową pomoc materialną zdefiniowano jako podstawowe dobra konsumpcyjne o niskiej wartości i przeznaczone do użytku osobistego osób najbardziej potrzebujących, na przykład odzież, obuwie, środki higieny, przybory szkolne i śpiwory. 3

PO II materialna Działania na rzecz włączenia społecznego DE, DK, NL, SE (4) III. Stopień wdrożenia programów operacyjnych Zgodnie z opisem sytuacji przedstawionym powyżej większość państw członkowskich stwierdziła w swoich sprawozdaniach, że rok 2014 poświęcony był na przygotowanie programów, konsultacje z zainteresowanymi stronami oraz negocjacje z Komisją. Przygotowywanie wdrażania programu obejmowało również wyznaczenie instytucji programu (instytucji zarządzającej i certyfikującej) 9. Ponadto niektóre państwa członkowskie rozpoczęły prace nad swoimi systemami informatycznymi oraz odbyły wstępne rozmowy z zainteresowanymi stronami na temat charakteru pomocy, która miała być udzielana ze środków Funduszu. Ponieważ wydatki w ramach Funduszu są kwalifikowalne od dnia 1 grudnia 2013 r., w sprawozdaniach przygotowanych przez niektóre państwa członkowskie wdrażające PO I wskazano, że wdrażanie programów rozpoczęło się w 2014 r., jednocześnie z pracami przygotowawczymi. Odnośnie do wspólnych wskaźników wejściowych oraz wskaźników produktu i rezultatu 10 zgłoszono zatem wartości dodatnie. Łącznie 13 państw członkowskich (BE, CY, ES, FR, IT, LT, LU, LV, NL, PL, PT, RO i SI) zaciągnęło zobowiązania w związku z operacjami. Na koniec 2014 r. łączna kwota wydatków na operacje wyniosła 330,7 mln EUR. Osiem państw członkowskich (BE, ES, FR, LT, RO, PL, PT i SI) rozpoczęło udzielanie pomocy już w 2014 r. W pięciu państwach członkowskich (BE, ES, FR, LT, RO) na operacje związane z dostarczaniem żywności przeznaczono łącznie 95,9 mln EUR. Środki pomocy w 2014 r. zakupiono również w IT, lecz ich dostarczenie rozpoczęło się dopiero w 2015 r. Wczesne rozpoczęcie kwalifikowalności wydatków i wysoki poziom płatności zaliczkowych przewidzianych w rozporządzeniu w sprawie Funduszu umożliwiły tym ośmiu państwom członkowskich osiągnięcie pozytywnych wyników w bardzo krótkim czasie. Wcześniejsze doświadczenia państw członkowskich z wdrażanego do 2013 r. Programu dystrybucji żywności dla osób najbardziej potrzebujących również ułatwiły wczesne uruchomienie aktualnych programów. W 2014 r. w ośmiu wyżej wymienionych państwach członkowskich dostarczono 228 707 t żywności, przy czym 42,3 %, 28,8 % i 21,3 % tej ilości wydano odpowiednio w RO, FR i ES. Wskaźniki produktu pokazują, że dobór dostarczanych produktów żywnościowych różnił się w poszczególnych państwach członkowskich: niektóre państwa koncentrowały się na niewielkiej liczbie grup produktów spożywczych, natomiast inne wybrały szerszy zakres produktów. FR była jedynym państwem członkowskim, które dostarczało produkty ze wszystkich siedmiu kategorii objętych wspólnymi wskaźnikami Funduszu. Wszystkie osiem państw członkowskich dostarczało żywność w formie paczek, a dwa z nich (BE, ES) zapewniały odbiorcom końcowym także posiłki. 9 Artykuł 31 rozporządzenia (UE) nr 223/2014. 10 Jak określono w załączniku do rozporządzenia delegowanego Komisji (UE) nr 1255/2014 z dnia 17 lipca 2014 r. uzupełniającego rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 223/2014 z dnia 11 marca 2014 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Pomocy Najbardziej Potrzebującym o przepisy określające zawartość rocznych i końcowych sprawozdań z wdrażania, w tym wykaz wspólnych wskaźników (Dz.U. L 337 z 25.11.2014, s. 48). 4

Przykłady zawartości paczek żywnościowych: BE: mleko półtłuste, łosoś w puszkach, filety z makreli w sosie pomidorowym, wołowina, makaron rurki, płatki ziemniaczane, pomidory bez skórki, groszek z marchewką, grzyby, owoce konserwowe w lekkim syropie, olej arachidowy, dżem, płatki śniadaniowe, budyń waniliowy w proszku ES: żywność dla dorosłych 2 kg ryżu, 2 kg soczewicy, 2 l mleka, 1 kg makaronu, opakowanie herbatników 800 g, 780 g fasoli szparagowej, smażone pomidory w puszce 500 g; żywność dla niemowląt 4 puszki mleka następnego (800 g), słoiczki dla niemowląt (8 słoiczków po 250 g) RO: 3 kg mąki, 3 kg mąki kukurydzianej, makaron, 2 l oleju, 2 kg cukru, 12 konserw mięsnych. W większości państw członkowskich zakup środków pomocy organizowany jest centralnie, po czym pomoc jest dostarczana i rozprowadzana przez organizacje partnerskie. Ponieważ zakup środków pomocy musi być odbywać się zgodnie z przepisami o zamówieniach publicznych, zdolność organów krajowych do szybkiego i skutecznego przeprowadzania odpowiednich procedur w tym zakresie będzie miała zasadnicze znaczenie dla regularnej dystrybucji wsparcia. Szacuje się, że z pomocy Funduszu skorzystało w 2014 r. łącznie 10 964 726 osób, w tym 5 612 926 kobiet. Ponadto około jedną czwartą odbiorców (3 092 695 osób) stanowiły dzieci w wieku 15 lat i młodsze, natomiast liczba odbiorców w wieku co najmniej 65 lat wyniosła 1 220 615. Wśród odbiorców znalazło się 621 979 osób niepełnosprawnych, 719 708 migrantów i osób obcego pochodzenia (w tym uchodźców) i członków mniejszości narodowych oraz 69 451 osób bezdomnych. Liczba osób, które otrzymały wsparcie z Funduszu w 2014 r., znacznie przekroczyła początkowe prognozy. W ocenie skutków wniosku dotyczącego rozporządzenia w sprawie Funduszu 11 szacowano, że Fundusz mógłby wspierać od 1,96 mln do 2,13 mln osób rocznie. Należy zauważyć, że zgodnie z wymogami rozporządzenia delegowanego Komisji (UE) nr 1255/2014 wartości podane odnośnie do wspólnych wskaźników dotyczących liczby osób otrzymujących wsparcie z Funduszu oparte są na szacunkach dostarczonych przez organizacje partnerskie. W swoich sprawozdaniach państwa członkowskie informują o zapewnieniu różnych środków towarzyszących dostarczaniu żywności. Obejmowały one: wskazówki dotyczące przygotowywania i przechowywania żywności, doradztwo w zakresie higieny osobistej (LT); kierowanie do odpowiednich służb socjalnych (BE i FR); indywidualne doradztwo i warsztaty dotyczące programów dostępnych dla odbiorców końcowych, zdrowego stylu życia i radzenia sobie ze stresem (SI); wsparcie psychologiczne i terapeutyczne oraz warsztaty kucharskie, edukację żywieniową, walkę z marnotrawieniem żywności i zarządzanie budżetem domowym (PL). 11 SWD(2012) 350 final. 5

Środki towarzyszące są nieodłączną częścią wdrażania PO I, Komisja oczekuje zatem od wszystkich państw członkowskich informacji na temat zastosowanych środków w sprawozdaniach państw członkowskich za 2015 r. Ze sprawozdań przedstawionych przez państwa członkowskie, które wybrały PO II, wynika, że w 2014 r. programy te zostały wdrożone jedynie w niewielkim stopniu. Stało się tak również z powodu stosunkowo późnego przyjęcia programów w SE i DE (dopiero w 2015 r.). IV. Zasady horyzontalne Koordynacja z EFS oraz innymi istotnymi politykami UE 12 Kwestia koordynacji pomocy udzielanej za pośrednictwem Europejskiego Funduszu Pomocy Najbardziej Potrzebującym i Europejskiego Funduszu Społecznego została uwzględniona już na etapie przygotowania programów. Każde państwo członkowskie określa w swoim programie, jak zamierza zapewnić skuteczną koordynację. Podczas gdy niektóre państwa członkowskie koncentrowały się na zapobieganiu podwójnemu finansowaniu, inne poszły o krok dalej, badając możliwość podjęcia działań wzajemnie się uzupełniających. Komisja zdecydowanie zachęca do takich działań. Ogólnie rzecz biorąc, istnieje wyraźny rozdział między działaniami kwalifikującymi się do finansowania w ramach każdego z funduszy (AT i LT). Ponadto państwa członkowskie opracowały różne mechanizmy koordynacji, takie jak wspólne systemy zarządzania i kontroli w przypadku obu funduszy, wspólne komisje selekcyjne dla projektów (LU) i grupy doradcze, które wskazują sposoby, w jakich beneficjenci mogliby współpracować (PL). W ES odbiorcy końcowi programów Funduszu będą zachęcani do udziału w działaniach na rzecz włączenia społecznego EFS. Równość kobiet i mężczyzn, uwzględnianie problematyki płci i zapobieganie dyskryminacji 13 Większość państw członkowskich poinformowała o sposobie uwzględnienia równości kobiet i mężczyzn oraz niedyskryminacji w zasadach wdrażania programów. W większości przypadków osoby najbardziej potrzebujące są identyfikowane na podstawie kryteriów ekonomicznych, co uniemożliwia dyskryminację w dostępie do pomocy ze względu na płeć, pochodzenie, religię lub światopogląd, niepełnosprawność lub orientację seksualną. Niektóre państwa członkowskie (BG, MT) stosują również kryteria społeczne (np. rodziny z dziećmi i osoby samotnie wychowujące dzieci) przy udzielaniu pomocy. Ponadto niektóre państwa opracowały swoje systemy udzielania wsparcia w taki sposób, aby zaspokoić potrzeby różnych grup osób najbardziej potrzebujących (w AT oferuje się wybór tornistrów dla chłopców i dziewcząt). Procedura wyboru operacji stosowana w CZ i PT opracowana jest specjalnie w celu zapewnienia równości kobiet i mężczyzn oraz niedyskryminacji. Ponadto organizacje partnerskie odgrywają ważną rolę w zapewnieniu równości kobiet i mężczyzn oraz niedyskryminacji przy udzielaniu pomocy. W LV organizacje partnerskie mogą dostarczać żywność i podstawową pomoc materialną w miejscu zamieszkania, jeżeli zażyczy sobie tego odbiorca. Aspekty klimatyczne i ekologiczne w celu ograniczenia marnotrawienia żywności 14 12 Artykuł 5 ust. 6 rozporządzenia (UE) nr 223/2014. 13 Artykuł 5 ust. 11 rozporządzenia (UE) nr 223/2014. 14 Artykuł 5 ust. 13 rozporządzenia (UE) nr 223/2014. 6

Do kryteriów stosowanych przez państwa członkowskie przy wyborze produktów spożywczych należy ich trwałość i łatwość przechowywania, a także długi okres przydatności do spożycia, w celu ograniczenia marnotrawienia żywności. W LU prowadzone są kampanie informacyjne w sklepach spożywczych w celu propagowania przekazywania darów żywnościowych. W PL wspiera się nabywanie żywności pakowanej w papier przyjazny dla środowiska, ponieważ ulega on szybko biodegradacji i nadaje się do recyklingu. Również w RO w ramach programu dostarczania żywności zachęca się do zmniejszania zużycia papieru i do ponownego wykorzystywania materiałów. Równoważenie diety osób najbardziej potrzebujących 15 Państwa członkowskie wdrożyły wymogi dotyczące zdrowia i bezpieczeństwa żywności w specyfikacjach dotyczących zakupu żywności. Konsultują się one z organizacjami partnerskimi, partnerami społecznymi, właściwymi organami i ekspertami co do wyboru dostarczanych produktów żywnościowych. W BE zaktualizowano wykaz produktów po zasięgnięciu opinii ekspertów w dziedzinie zdrowia. W LU utworzono platformę, w ramach której można omawiać z organizacjami partnerskimi zagadnienia dotyczące odżywiania, bezpieczeństwa żywności, równości i niedyskryminacji. W IT dostosowano wykaz produktów spożywczych do regionalnych sposobów odżywiania się, zaś w ES opracowano wykaz pomocy żywnościowej z uwzględnieniem krajowych strategii dotyczących odżywiania, aktywności fizycznej i zapobiegania otyłości. We FR procedura udzielania zamówień publicznych obejmuje badania organoleptyczne niektórych produktów w celu zapewnienia wymaganej jakości dostarczanych produktów. W BG jednym z kryteriów stosowanych przy wyborze jadłodajni chcących uczestniczyć w programie jest ich zdolność do spełnienia wymogów dotyczących bezpieczeństwa żywności oraz zapewniania odbiorcom końcowych zrównoważonej diety. Podczas okresu programowania państwa członkowskie i Komisja będą musiały rozważyć możliwość wykorzystania Funduszu do finansowania dostarczania osobom najbardziej potrzebującym świeżej żywności, a także ocenić możliwości Funduszu w tym zakresie. V. Podsumowanie Programy Funduszu zostały opracowane na rzecz osiągnięcia konkretnego celu, jakim jest ograniczenie występowania najcięższych form ubóstwa, w granicach wsparcia, które może być zapewniane przez Fundusz. Celem programów jest dotarcie do grup osób, do których najtrudniej jest dotrzeć, i zapewnienie im natychmiastowej pomocy. Aspekt programów dotyczący włączenia społecznego przyczynia się natomiast do integracji społecznej osób znajdujących się w niekorzystnej sytuacji. Te cechy programów Funduszu uwypuklają również jego szczególną wartość, która polega na udzielaniu specjalnego wsparcia grupom osób, które mogą nie być w stanie bezpośrednio korzystać z innych unijnych instrumentów finansowania, takich jak europejskie fundusze strukturalne i inwestycyjne (EFSI). Wskaźniki produktu dotyczące Funduszu pokazują, że wiele osób uzyskało wsparcie z jego środków już w 2014 r. Jednocześnie skromny budżet Funduszu w porównaniu z wysoką liczbą osób zagrożonych ubóstwem w UE (122,3 mln w 2014 r. 16 ) oznacza, że jego wkład w ogólne wysiłki na 15 Artykuł 5 ust. 13 rozporządzenia (UE) nr 223/2014. 16 Źródło danych: Eurostat.. 7

rzecz walki z ubóstwem w UE jest ograniczony. Kluczowe znaczenie ma zatem komplementarność względem innych instrumentów i środków na szczeblu unijnym i krajowym. Oczekuje się, że w sprawozdaniach za 2015 r. więcej państw członkowskich poinformuje o rozpoczęciu wdrażania nowych programów Funduszu. Będzie się to również przejawiało w przedkładanych Komisji wnioskach o płatności oraz we wdrażaniu PO II. Celem Komisji będzie dopilnowanie, aby sprawozdania za 2015 r. zawierały wyczerpujące i właściwe informacje na temat sposobów wdrażania programów Funduszu we wszystkich państwach członkowskich. Jest to konieczne, aby można było uzyskać dokładny obraz wdrożenia Funduszu na poziomie UE. Europejski Fundusz Pomocy Najbardziej Potrzebującym jest od zawsze postrzegany jako instrument o prostym systemie zarządzania, za pomocą którego można reagować na nadzwyczajne sytuacje społeczne. Z tego powodu zasady wykorzystywania środków Funduszu zostały uproszczone w porównaniu z zasadami dotyczącymi EFSI. Powodzenie działań finansowanych przez Fundusz zależy od tego, czy państwa członkowskie utrzymają prostotę przepisów wykonawczych podczas okresu programowania i nie wprowadzą obciążeń administracyjnych wykraczających poza wymogi określone przez ramy prawne Funduszu. 8