Poczucie koherencji a wsparcie społeczne u osób ze schorzeniami wieku starczego

PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2008;5(4):165-172 artykuł oryginalny orginal article Poczucie koherencji a wsparcie społeczne u osób ze schorzeniami wieku starczego Sense of coherence and social support in patients with disorders of old age Krystyna Kurowska, Elżbieta Rudewicz, Mariola Głowacka, Mirosława Felsmann Instytut Psychologii Stosowanej, Akademia Pedagogiki Specjalnej Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej, Wydział Nauk o Zdrowiu UMK CM w Bydgoszczy Słowa kluczowe: tarość, problemy zdrowotne, poczucie koherencji (SOC), wsparcie społeczne Key words: old age, health problems, sense of coherence, social support Streszczenie Wstęp. Polska tak jak większość krajów europejskich jest krajem starzejącym się. Pogłębiające się z biegiem czasu zjawisko niesie ze sobą szereg problemów u ludzi w wieku podeszłym, którzy nie zawsze posiadają zasoby pozwalające na przygotowanie się w sposób właściwy do tego szczególnego okresu w taki sposób, aby czerpać satysfakcję z życia pomimo występujących chorób i ograniczeń. Jednym z zasobów, który odgrywa rolę w przystosowaniu się do starości, jest poczucie koherencji (SOC). Wysokie SOC daje wiarę w sens życia, jego uporządkowanie, przewidywalność, co sprawia, że chce się być zdrowym i sprawnie funkcjonować. Innym z istotnych zasobów zewnętrznych mających wpływ na stan zdrowia jest wsparcie społeczne. Odpowiednio dobrany poziom wsparcia może być czynnikiem ochronnym w stosunku do występujących powszechnie w starości chorób i może mieć korzystny wpływ na jakość życia jednostki w każdym wymiarze. Celem podjętych badań było poznanie istniejącego związku pomiędzy SOC a wsparciem społecznym u osób starszych z różnego rodzaju problemami zdrowotnymi. Materiał i metody. Badaniami objęto 93 osoby w wieku podeszłym zamieszkujące we własnym środowisku domowym w aglomeracji miejskiej. SOC ocenione było za pomocą kwestionariusza A. Antonovsky ego SOC-29, pomiar wsparcia społecznego Skalą Wsparcia Społecznego skonstruowaną przez K. Kmiecik-Baran. Wyniki. Przeprowadzone badania wykazały, iż badane osoby mają obniżone SOC oraz wsparcie społeczne, przede wszystkim o charakterze emocjonalnym, a ilość doznawanego wsparcia nie zwiększała się wraz z ilością występujących schorzeń. Wnioski. Osoby starsze przebywające w środowisku zamieszkania doznają niskiego SOC, a jego poziom zbliżony jest do chorych przewlekle, które nie były poddawane psychoedukacji bądź psychoterapii. PGP 108 Adres do korespondencji: Krystyna Kurowska Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej, Wydział Nauk o Zdrowiu UMK CM w Bydgoszczy ul Techników 3, 85-801 Bydgoszcz tel. +48 52 585 21 94 e-mail: krystyna_kurowska@op.pl Copyright 2008 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego

166 Summary Introduction. The population of Poland, like most European populations, is growing older. This progressing phenomenon brings about many problems of the elderly whose number is steadily growing. They are not equipped with resources which enable them to prepare for this life stage and lead satisfactory life despite many disorders and limitations. One of the resources is the sense of coherence. For people with strong sense of coherence life and its predictability makes sense. Another important resource which directly influences patients health is social support. Properly chosen level of social support can be a protecting factor against old age disorders and have beneficial effect on individual s life quality. The aim of the study was to find the relationship between the sense of coherence (SOC) and the level of social support in elderly patients with various health problems. Material and methods. The study included 93 elderly people living at their own homes in big cities. SOC was assessed using Antonovsky s questionnaire SOC-29, and social support was measured using Social Support Scale constructed by K. Kmiecik-Baran. Results. The study showed that elderly people presented with low level of SOC (119.1) and social support, especially the emotional support, and the number of disorders did not influence the amount of support they received. Conclusions. Elderly people living at their own homes have low SOC and its level is similar to the one of chronically ill people who did not enter psychoeducation or psychotherapy. Wstęp Społeczeństwo polskie podlega procesowi przyspieszonego starzenia demograficznego. Osoby starsze borykają się w swoim życiu z wieloma schorzeniami, które to w znacznym stopniu wpływają na pogorszenie jakości ich życia. Z doświadczenia wynika jednak, że duża część osób w wieku podeszłym, dotknięta chorobą, radzi sobie w życiu lepiej od swoich rówieśników. Jednym z czynników powodujących radzenie sobie w życiu w ogóle jak i z chorobą jest poczucie koherencji (SOC) występujące u każdego z nas w różnym nasileniu. Konstrukt ten składa się z trzech komponentów: poczucia zrozumiałości pozwalającego widzieć świat jako bardziej uporządkowany, jasny; poczucia zaradności umożliwiającego radzenie sobie w sytuacjach trudnych oraz poczucia sensowności wyrażającego wolę życia oraz przekonanie, że warto się angażować i kreować własne życie [1]. Im silniejsze jest SOC, tym łatwiej jest ludziom unikać zagrożeń i niebezpieczeństw. Mają większe szanse na zaangażowanie się w działania prozdrowotne i unikanie tych, które są dla zdrowia szkodliwe. Innym z istotnych zasobów zewnętrznych mających bezpośredni wpływ na stan zdrowia jest wsparcie społeczne. Jest ono formą dostępnej pomocy dla jednostki w sytuacjach trudnych, płynące od osób znaczących i grup odniesienia. Z badań empirycznych wynika, iż wsparcie społeczne odgrywa znaczącą rolę w radzeniu sobie ze stresem. Osoby korzystające z niego lepiej przystosowują się do stresujących wydarzeń, szybciej powracają do zdrowia. Celem niniejszej pracy było określenie związku pomiędzy poziomem SOC i jego składowymi a poziomem otrzymywanego i oczekiwanego wsparcia społecznego u osób starszych z różnego rodzaju problemami zdrowotnymi. Materiał i metody badawcze Badania przeprowadzono w okresie od października 2005 do sierpnia 2006 roku na terenie Torunia wśród pacjentów przychodni Hipokrates w środowisku ich zamieszkania. Objęto nimi 93 osób po 60. roku życia. Poczucie koherencji ocenione było za pomocą polskiej adaptacji kwestionariusza A. Antonovsky ego SOC-29, pomiar wsparcia społecznego w wymiarze jakościowym przeprowadzono Skalą Wsparcia Społecznego skonstruowaną przez K. Kmiecik-Baran. Do opisu zmiennych zastosowano statystyki opisowe, do badania różnic między grupami zastosowano testy istotności różnic (t-studenta,

167 F-Fischera), wykorzystano korelacje nieparametryczne R-Spearmana (współczynnik korelacji rangowej). Za istotne statystycznie uznano wskaźniki spełniające warunek p<0,05. Wyniki badań Badana populacja to w większości kobiety (63,44%), mężczyźni (36,56%) ogółu badanych. Zgodnie ze strukturą demograficzną społeczeństwa badane starsze osoby to częściej kobiety w wieku około 76 lat. Najmłodsza badana miała 63 lata, natomiast najstarsza 99. Zazwyczaj posiadali wykształcenie podstawowe bądź średnie. Wyższe wykształcenie posiadało niespełna 12% badanych, natomiast około 14% zawodowe i 8% niepełne podstawowe. Osoby te przebywały w środowisku domowym, wielkomiejskim, jednak typ zamieszkiwania różnił znacząco uczestników. Zazwyczaj mieszkają ze współmałżonkiem bądź najbliższą rodziną, co 5. badany to osoba mieszkająca samotnie. Znaczna większość to osoby korzystające z porad lekarskich przynajmniej raz w miesiącu, choć co 6. badany korzysta z niej raz na 3 miesiące. Większość była objęta opieką specjalistyczną: Tak 77 osoby (82,80%); Nie 16 osób (17,20%). Prawie 83% poddanych badaniu korzystała z porad lekarzy specjalistów, co świadczy o tym, iż opieka lekarza POZ jest nie wystarczająca w odniesieniu do seniorów. Widać, iż w ostatnim okresie życia nastąpiło u nich znaczne zwiększenie zapotrzebowania na opiekę specjalistyczną. Ponad połowa badanych jest nią objęta od mniej niż 10 lat, co może świadczyć o tym, iż badani w większości przypadków korzystają ze specjalistycznej opieki dopiero po przejściu na emeryturę. Najczęściej cierpią na co najmniej 2 schorzenia, w ponad 20% także na 3 lub tylko jedną chorobę. Co najmniej na 4 współwystępujące choroby wskazało 12% badanych. Brak chorób w ogóle wskazały tylko 2 osoby. Znacząca liczba osób starszych deklaruje odczuwanie bólu (ponad 65%). Wiąże się to z ograniczeniem możliwości poruszania (średnia=5,75). 14% wskazało jako źródło dochodu rentę inwalidzką i są średnio na niej od 26 lat. Najczęstszym źródłem utrzymania była emerytura (78%), co oznacza, że badani w młodszym wieku byli aktywni zawodowo. Z analizy danych empirycznych wynika, że 57% respondentów wykonywało w przeszłości pracę fizyczną, 43% osób pracowało umysłowo. Większość posiada dzieci, 14% deklarowało bezdzietność. Jednak nie zawsze posiadanie potomstwa wprost przekłada się na sieć wsparcia społecznego. Większość (73%) może liczyć na dzieci, jednak 13% osób, które zadeklarowały ich posiadanie (łącznie86%) nie może na nie liczyć. Mniejszy odsetek deklarował wsparcie męża/żony, jednak związane jest to z wdowieństwem bądź brakiem partnera. Wszyscy badani, a także niewielki promil rozwiedzionych może liczyć na partnera. Spośród pozostałych grup najczęściej badani mogą liczyć na dalszą rodzinę oraz na sąsiadów, rzadziej na przyjaciół. Jak można domniemywać będzie to związane z zaawansowanym wiekiem przyjaciół zazwyczaj równolatków osób badanych. Nikt z badanych nie mógł liczyć na pomoc wolontariuszy, tylko 1 na grupy wsparcia. Budujący jest jednak fakt, że żaden z badanych nie wskazał odpowiedzi na nikogo wskazujący na całkowite osamotnienie. Większość badanych prowadzi bierny tryb życia i nie uczestniczy w grupowych formach wsparcia czy stowarzyszania. Taką aktywność zadeklarowało 21,5% badanych. Może to mieć związek z ograniczoną ich mobilnością oraz brakiem informacji o możliwości uczestnictwa w zorganizowanych grupach wsparcia. Niemal wszyscy badani (92%) to osoby wierzące lub głęboko wierzące, niemal 7% jest przywiązana do tradycji religijnych, jedna osoba wskazuje, że ma obojętny stosunek do religii. Żaden z badanych nie wskazał odpowiedzi niewierzący, co świadczy o tym, iż dla osób w starszym wieku religia jest czymś ważnym. Badani posiadają niski poziom SOC. Pozostaje on poza normami wyznaczonymi przez Antonovsky ego. Najbardziej obniżone wydaje się zrozumienie, pomimo że wartość średnia dla sensowności jest niższa. Najniższy uzyskany przez badanych wynik dla określonych podskal oscyluje w granicach 27-29 punktów, najwyższy mieści się w przedziale 58-59 dla zrozumienia i zaradności oraz 48 dla sensowności. Globalnie najniższy uzyskany poziom SOC to 99 punktów, natomiast najwyższy to 132. Jednocześnie zakres pełnej 29-itemowej skali punktowanej od 1 do 7 wynosił od 29 do 203 punktów, widać więc, że poziom SOC w tej grupie jest bardzo obniżony. Charakter wykorzystanej skali wsparcia społecznego i jego typów pozwalał na oszacowanie każdego z wymienionych typów wsparcia w zakresie od 6 do 30 punktów. Maksymalny teoretyczny wynik ogólny wynosi 120 punktów, minimalny 24. Uzyskane średnie wskazują, że badani mają najwyższy poziom wsparcia wartościującego, natomiast w pozostałych

168 niewiele przekraczają bądź nie przekraczają teoretycznej wartości środkowej (18 punktów). Podobnie jest w przypadku wsparcia ogólnego. Badani doznają najmniej wsparcia emocjonalnego, niewiele więcej informacyjnego i instrumentalnego. Jednocześnie wsparcie instrumentalne jest najbardziej zróżnicowane u badanych (najwyższe odchylenie standardowe=3,52). Uzyskane wartości przeciętne wskazują, że nie istnieje w badanej grupie tendencja do obniżania poziomu SOC wraz ze wzrostem liczby chorób, stosunkowo często można zauważyć tendencję odwrotną. Nie stwierdzono istotności statystycznej zróżnicowania, choć dla zrozumienia jest ona na pograniczu. Jednocześnie wyniki dla zrozumienia są najbliższe zakładanej tendencji. Podobnie jak w przypadku poczucia koherencji określono średnie wsparcie społeczne u osób deklarujących różną ilość chorób. Analogicznie jak w przypadku poczucia koherencji brak jest podstaw, by uznać, że wraz ze wzrostem ilości chorób badani doznawali więcej wsparcia. Zaprezentowano korelacje zachodzące pomiędzy SOC a spostrzeganym wsparciem (tab. 1). W założeniu, im wyższy poziom SOC, tym więcej wsparcia postrzegają (doznają) badani. Jednak co ciekawe wśród istotnych statystycznie związków przeważają przeciwne, to znaczy im większe SOC, tym mniej wsparcia. Sytuacja taka dotyczy globalnego SOC i wsparcia informacyjnego, emocjonalnego; zrozumiałości i wsparcia instrumentalnego, wartościującego; a także sensowności, zaradności a wsparcia emocjonalnego. Suma wsparcia nie była istotnie związana z SOC czy podskalami. Związki istotne statystycznie stwierdzono dla: SOC globalnego i wsparcia instrumentalnego; Zrozumiałości a wsparcia informacyjnego i emocjonalnego; Sensowności zaradności a wsparcia instrumentalnego. Siła powyższych związków jest zazwyczaj przeciętna bądź wysoka. Można więc powiedzieć, że wsparcie jest związane z poziomem SOC i podskalami. Tab. 1. Macierz korelacyjna poziomu poczucia koherencji oraz spostrzeganego wsparcia Table 1. Correlation between the sense of coherence and actually felt social support Informacyjne Informational Instrumentalne Instrumental Wartościujące Evaluative Emocjonalne Emotional Suma Total SOC globalne Global SOC Zrozumiałość Comprehensibility Sensowność Meaningfulness Zaradność Manageability -0.56* 0.44* 0.03-0.54* -0.20 0.37* -0.51* -0.24* 0.33* -0.14-0.53* 0.53* 0.15-0.52* -0.06-0.58* 0.51* 0.12-0.53* -0.11 * p<0,05 W opisie grupy zaprezentowano szereg zmiennych socjodemograficznych oraz zbadano, czy mają one związek ze wsparciem badanych. Można stwierdzić, że wskazane związki istotne statystycznie mają niską bądź przeciętną siłę. Część z tych związków jest pozytywna, to znaczy, że wraz ze wzrostem jednej zmiennej rośnie druga. Tak jest w przypadku zawodu (osoby pracujące umysłowo doznają więcej wsparcia instrumentalnego i wartościującego), im lepsza sytuacja materialna, tym wyższe wsparcie instrumentalne i emocjonalne. Jednocześnie widoczne są kierunki przeciwne osoby wykonujące zawód umysłowy doznają mniej wsparcia informacyjnego i emocjonalnego, im wyższy poziom uciążliwości, tym mniej wsparcia instrumentalnego i sumarycznego doznają badani, im bardziej też są religijni tym mniej wsparcia wartościującego otrzymują. W podobny sposób dokonano zestawienia zachodzących związków pomiędzy SOC a zmiennymi socjodemograficznymi. Analogicznie jak w przypadku wsparcia, oceniono związki zmiennych socjodemograficznych z (SOC). Spośród wszystkich związków istotne okazały się jedynie związane z ilością chorób, uciążliwością w życiu codziennym, wykonywanym zawodem i sytuacją materialną. Niska sytuacja materialna sprzyjała wyższemu zrozumieniu, podobnie jak

169 mała liczba chorób oraz zawód fizyczny. Jednocześnie wyższy poziom uciążliwości sprzyjał wyższemu zrozumieniu, podobnie jak większa liczba chorób, zawód umysłowy wyższej sensowności. Zawód pozytywnie był też skorelowany z SOC globalnym, a większa liczba chorób z zaradnością. Wszystkie związki miały siłę słabą bądź przeciętną. Dyskusja Z analizy danych empirycznych wynika, iż w badanej grupie starszych osób, podobnie jak w ogólnej strukturze demograficznej społeczeństwa polskiego, większość stanowią kobiety (63,44%), a ich wiek oscyluje w granicach 76 lat. Zazwyczaj badani posiadają wykształcenie podstawowe bądź średnie. Wykształcenie podstawowe wraz z niepełnym podstawowym dotyczyło 41% badanych i świadczy ono o niskim poziomie wykształcenia ludzi w podeszłym wieku w Polsce. Podobne wyniki otrzymały w swoich badaniach Mileler i Gołębska-Kuczerowska [2], wskazując na niższy poziom wykształcenia seniorów. Autorki na podstawie danych opublikowanych przez Główny Urząd Statystyczny wykazały, iż blisko 25% osób powyżej 65. roku życia ma zaledwie wykształcenie podstawowe lub niepełne podstawowe. W tych samych badaniach wskazywały na złą samoocenę stanu zdrowia 40% seniorów, co koreluje z naszymi badaniami wskazującymi na dużą uciążliwość chorowania wśród badanych. Osoby poddane badaniu przebywały w środowisku domowym, wielkomiejskim, najliczniejsza grupa pozostawała w związku małżeńskim, liczna była grupa osób owdowiałych. 62% respondentów korzystało z porad lekarskich przynajmniej raz w miesiącu. W zestawieniu z ilością deklarowanych schorzeń przez badanych 1, 2 lub 3, wskazuje to na 83,7% cierpiących przewlekle seniorów, którzy muszą regularnie poddawać się kontrolom lekarskim i przyjmować leki. Potwierdzeniem zjawiska polipatologii jest konieczność korzystania w 83% z opieki specjalistycznej. Wskazują na znaczne ograniczenie mobilności, a 65% z nich deklaruje odczuwanie bólu, co wiąże się również z utrudnioną możliwością poruszania, średnia na 10-punktowej skali w tym przypadku wyniosła 5,75. Na znaczne rozpowszechnienie niesprawności wśród ludzi w zaawansowanym wieku wskazują badania Bień i współpracowników [3]. Analizowane dane ujawniły, że dla zdecydowanej większości badanych (78%) źródłem utrzymania jest emerytura, a dla 14% renta inwalidzka, co oznacza, że badani w młodszym wieku byli aktywni zawodowo. Większość to osoby wcześniej pracujące fizycznie (57%), co ma związek z posiadanym wykształceniem. Ponad 86% posiada dzieci. Nie zawsze jednak posiadanie potomstwa przekłada się na sieć wsparcia społecznego. Zdecydowana większość, bo aż 73%, może liczyć na wsparcie ze strony dzieci. Wyniki te nie muszą jednak wskazywać na brak zainteresowania ze strony dzieci swoimi rodzicami, lecz na brak wsparcia spowodowany migracją potomstwa, zamieszkiwaniem w dalekiej odległości, czy nawet poza granicami kraju. Mniejszy odsetek deklarował wsparcie męża/żony, jednak związane jest to z wdowieństwem lub brakiem partnera. Wszyscy badani posiadający partnera wskazali na możliwość uzyskiwania od niego wsparcia. Spośród pozostałych grup najczęściej badani mogą liczyć na dalszą rodzinę oraz sąsiadów, rzadziej na przyjaciół. Można przypuszczać, że brak różnego rodzaju wsparcia w tym przypadku związany jest z zaawansowanym wiekiem tych przyjaciół zazwyczaj równolatków badanych. Nikt z nie zaznaczył odpowiedzi wskazującej na zupełny brak wsparcia, a przez to izolacji społecznej i całkowitego osamotnienia. Na silną pozycję najbliższej rodziny, a zwłaszcza dzieci i wnuków będących najsilniejszym wsparciem dla starszych osób wskazuje w swoich badaniach Czekanowski [4]. Również autor ten w swych badaniach udowodnił, że posiadanie w tym wieku współmałżonka jest najcenniejszym źródłem wzajemnego wsparcia. Z badań naszych wynika, że 78,5% osób prowadzi bierny tryb życia i nie uczestniczy w grupowych formach wsparcia i stowarzyszeniach. Brak szeroko rozumianych relacji społecznych może być jedną z wielu przyczyn pogarszających jakość życia osób w zaawansowanym wieku. Podobne wyniki dotyczące udziału seniorów w stowarzyszeniach i grupach samopomocowych uzyskała Orzechowska [5], wskazując na znikomy udział badanych seniorów w życiu społecznym. Badania Tobiasz-Adamczyk i Brzyskiego [6], potwierdzają, iż otrzymywane wsparcie społeczne wynikające z więzi międzyludzkich jest istotnym predyktorem zmniejszającym nawet umieralność wśród osób w wieku podeszłym. Niemal wszyscy badani (92%) to osoby wierzące lub głęboko wierzące. Deklaracja ta wskazuje, że dla osób starszych wiara jest bardzo ważną sferą życia, pozwalającą na odczuwanie świata i swojego miejsca w nim jako zrozumiałego i sensownego. W swych badaniach Łysiak i Kolanoś [7] dowodzą, że odwoływanie się do wartości duchowych i umieszczanie ich na wysokim miejscu w hierarchii wartości, pomaga znosić seniorom niewygody i dolegliwości wieku starczego. W ocenie

170 kategorialnej sytuacji materialnej deklarują najczęściej zaspokojenie podstawowych potrzeb (66,6%), jednocześnie co 4. podaje niedostatek materialny. Uzyskane przez nas wyniki, wskazują iż badani posiadają niższy poziom SOC niż dane normatywne opublikowane przez autora narzędzia [1]. Średnia SOC w badanej grupie wyniosła 119 punktów i jest to wynik zbliżony do wyników uzyskanych dla osób przewlekle chorych z niedokrwieniem kończyn dolnych 114,3 (Kurowska) [8] oraz pensjonariuszy Domów Pomocy Społecznej 112 (Sitarczyk) [9]. Najniższy uzyskany przez badanych wynik dla określonych podskal oscyluje w granicach 27-29 punktów, najwyższy mieści się w przedziale 58-59 dla zrozumienia i zaradności oraz 48 dla sensowności. Globalnie najniższy uzyskany wynik SOC to 99, najwyższy 132, gdzie zakres pełnej 29-itemowej skali wynosi od 29 do 203 punktów. Widać więc, że otrzymane wyniki potwierdzają, iż osoby starsze doznają niskiego poziomu SOC. W dalszej analizie poddałyśmy zbadanie poziomu otrzymywanego wsparcia deklarowanego przez respondentów. Maksymalny teoretyczny wynik ogólny wynosi 120 minimalny 24 punkty. Maksymalny wynik dla każdego typu wsparcia to 30 punktów. Uzyskane średnie wskazują, że badani mają najwyższy poziom wsparcia wartościującego (24 punkty), natomiast w pozostałych typach niewiele przekraczają bądź nie przekraczają teoretycznej wartości środkowej (18 punktów). Przedstawione wyniki wskazują, iż badani zauważają deficyt wsparcia o charakterze emocjonalnym, a niewiele więcej doznają wsparcia o charakterze informacyjnym i instrumentalnym. Jednocześnie wsparcie instrumentalne jest najbardziej zróżnicowane u badanych (najwyższe odchylenie standardowe=3,52). Stwierdzono w badaniach empirycznych, że ludzie w sytuacjach trudnych najbardziej oczekują wsparcia emocjonalnego, chociaż jego skuteczność jest mniejsza od rzadziej oczekiwanego wsparcia instrumentalnego i informacyjnego (Sęk) [10]. Mimo iż jest niewiele porównań wyników narzędzia Kmiecik-Baran [11] w odniesieniu do ludzi dorosłych, to jednak można stwierdzić na podstawie wielkości skali, że doznawany poziom ogólnego wsparcia społecznego (79,3 punkty), jak i w poszczególnych typach jest stosunkowo niski. Zdaniem Skrzypka i Widomskiej-Czekajskiej [12] większa sieć społeczna zapewnia wyższy poziom wsparcia emocjonalnego, nie wiąże się z łącznym poziomem wsparcia. Autorzy w swych badaniach nad wpływem wsparcia społecznego na stan zdrowia pacjentów z chorobą wieńcową wskazują ponadto, że wsparcie w wymiarze jakościowym wiąże się z jakością życia. Uzyskane wartości przeciętne poczucia koherencji u respondentów wskazują, że nie istnieje w badanej grupie tendencja do obniżania poziomu SOC wraz ze wzrostem liczby chorób, stosunkowo często można zauważyć tendencję odwrotną. Wśród badanych, którzy nie deklarowali żadnej choroby, bądź tylko jedną proporcjonalnie ich poziom SOC wynosił 112-116, osoby borykające się z większą ilością chorób charakteryzowały się wyższym globalnym SOC 120 i więcej. Pomimo, iż związki te wydają się zaskakujące, jednak można dopatrzeć się ich uzasadnienia w koncepcji salutogenetycznej. Antonovsky w swych badaniach dowodzi, że możliwe jest przejściowe obniżenie globalnego poczucia koherencji w związku z wystąpieniem sytuacji trudnej jaką jest choroba, jednak po pewnym czasie możliwy jest powrót do wyjściowego poziomu SOC, co wiąże się z uruchomieniem wewnętrznych zasobów i poradzeniem sobie z problemami, jakie niesie choroba. To stwierdzenie można przyrównać do uzyskanych wyników własnych. Badani z jedną jednostką chorobową mają niższy poziom SOC, a wraz z pojawieniem się kolejnych chorób zaczynają się adaptować do przewlekle zmienionej sytuacji i ich SOC powraca do poziomu wyjściowego. Analogicznie jak w przypadku poczucia koherencji brak jest podstaw, by uznać, że wraz ze wzrostem ilości chorób badane osoby starsze doznają więcej wsparcia. Deficyt oczekiwanego przez badanych wsparcia może wiązać się z tym, iż to sami respondenci deklarowali ilość otrzymywanego wsparcia i im więcej mieli chorób, tym więcej opieki oczekiwali. Potwierdzeniem powyższych dywagacji mogą być słowa zawarte w pracy Skrzypka i Widomskiej Czekajskiej [12] mówiące, iż sytuacja choroby wpływa nie tylko na poziom otrzymywanego wsparcia, ale również na jego subiektywną ocenę: niezadowolenie z interakcji społecznych może być częścią ogólnie pesymistycznej oceny sytuacji życiowej dokonywanej przez osobę w sytuacji choroby. Oczekiwałyśmy potwierdzenia przypuszczeń, iż im wyższy poziom poczucia koherencji, tym więcej wsparcia doznają badani. Z uzyskanych danych wynika, iż wśród istotnych statystycznie związków przeważają związki przeciwne, tzn. im większe SOC tym mniej wsparcia. Sytuacja taka dotyczy globalnego SOC i wsparcia informacyjnego, emocjonalnego; zrozumiałości i wsparcia instrumentalnego, wartościującego; a także sensowności, zaradności a wsparcia emocjonalnego. Suma wsparcia nie była istotnie związana z SOC czy podskalami. Mimo iż związki te wydają się być paradoksem, jednak znajdują uzasadnienie w koncepcji salutogenetycznej oraz w określeniu charakterystyki wsparcia. Osoby z wyższym poziomem

171 SOC deklarują niski poziom otrzymywanego wsparcia, co wiązać się może z tym, iż są one postrzegane przez otoczenie jako osoby samodzielne, dobrze radzące sobie z trudnościami życiowymi, a przez to nie wymagającymi zwiększonego wsparcia ze strony bliskich i znajomych. Istotne statystycznie związki stwierdzono dla: SOC globalnego i wsparcia instrumentalnego; zrozumiałości a wsparcia informacyjnego i emocjonalnego oraz sensowności i zaradności, a wsparcia instrumentalnego. Siła powyższych związków jest zazwyczaj przeciętna bądź wysoka. Można więc stwierdzić, że wsparcie społeczne jest związane z poziomem SOC i podskalami. Jak już wcześniej wspominałyśmy badane osoby starsze posiadają niski poziom SOC, co może wiązać się z gorszym radzeniem sobie w sytuacjach trudnych. Z badań Marzec i Molendy [13] wynika, iż osoby o niskim SOC, w 50% nie otrzymują żadnego rodzinnego wsparcia, a prawie czwarta część z poddanych badaniom nie otrzymuje go także od innych ludzi, spoza rodziny. Te same autorki wskazują, iż niskie poczucie SOC utrudnia adaptację do sytuacji trudnej, jaką jest starość. W świetle wyników uzyskanych przez Słowika i Wysocką-Pleczyk [14] mówiących o tym, iż ze wzrostem poczucia sensowności u badanych osób zdrowych, u których średnia wieku wynosiła 54,5 lat, istnieje tendencja do poszukiwania ogólnie rozumianego wsparcia w celu lepszego radzenia sobie, można dopatrzeć się związków z wynikami własnymi. Potwierdzeniem, iż niektóre zmienne socjodemograficzne są związane ze wsparciem, jest wykonywanie przez badanych w przeszłości pracy umysłowej. Osoby te w obecnej chwili doznają więcej wsparcia instrumentalnego i wartościującego. Analogicznie jest w przypadku sytuacji materialnej, im jest lepsza, tym badani doznają więcej wsparcia instrumentalnego i emocjonalnego. Ogólnie mówiąc, im wyższy poziom wykształcenia, a co za tym idzie zawód o charakterze umysłowym oraz lepsza sytuacja materialna, tym więcej wsparcia otrzymują badani. Wydaje się to związane z posiadaną wyższą pozycją społeczną tych badanych, którzy w przeszłości potrafili wypracować silne więzi emocjonalne ze swoimi bliskimi i nadal czerpią z tych pokładów więcej wsparcia. Potwierdzeniem tych konkluzji mogą być badania Izdebskiego i Polak [15] mówiące o tym, iż u osób wykonujących w przeszłości pracę umysłową występuje bardziej pozytywny bilans życia. W przeprowadzonych przez nas badaniach empirycznych widoczne są jednocześnie kierunki przeciwne. Badani wskazujący na wyższy poziom uciążliwości związanej z chorobą doznają mniej wsparcia instrumentalnego i sumarycznego, a osoby deklarujące dużą religijność otrzymują mniej wsparcia wartościującego. Do czynników socjodemograficznych, które w istotny sposób korelują z poczuciem SOC, zaliczyć można związki z ilością deklarowanych przez badanych chorób, uciążliwością w życiu codziennym, sytuacją materialną i wykonywanym w przeszłości zawodem. W tym wypadku zawód fizyczny oraz słaba sytuacja materialna sprzyja niższemu zrozumieniu. Widać więc, że niższy statut społeczny ma wpływ na niski wynik zrozumienia, które jest komponentem SOC. Praca umysłowa wykonywana w przeszłości pozytywnie koreluje zarówno z SOC globalnym, jak i wyższym poziomem sensowności. Przedstawione wyniki własne korelują z wynikami uzyskanymi przez Szymona, Pawłowską i Płotkę [16] mówiące o tym, iż osoby z wyższym i średnim wykształceniem mają istotnie wyższy poziom globalnego SOC oraz wyższy poziom sensowności w porównaniu do osób z niższym wykształceniem. Badania własne potwierdziły, iż wyższy poziom poczucia koherencji związany jest ze statusem badanych osób. Wnioski 1. Osoby starsze przebywające w środowisku zamieszkania doznają niskiego poczucia koherencji, a jego poziom zbliżony jest do osób chorych przewlekle, które nie były poddawane psychoedukacji bądź psychoterapii. 2. W analizie wsparcia stwierdzono doznawanie przez badanych jego ogólnie niskiego poziomu, a w szczególności o charakterze emocjonalnym. Niewiele więcej otrzymują wsparcia informacyjnego i instrumentalnego a wraz ze wzrostem ilości występujących chorób, nie zwiększa się ilość doznawanego wsparcia. 3. Nie istnieje w badanej grupie zakładana tendencja do obniżania poziomu SOC wraz ze wzrostem liczby chorób, a stosunkowo często można zauważyć tendencję odwrotną.

172 Piśmiennictwo [1] Antonovsky A. Rozwikłania tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować, IPN; Warszawa. 1995; s.34, s.85. [2] Miller M, Gębska Kuczerowska A. Ocena stanu zdrowia ludzi w starszym wieku w Polsce, Gerontologia Polska. 1998; 6 (3/4): s.18-23. [3] Bień B, Wojszel B, Wilmańska J, Politańska J. Epidemiologiczna ocena rozpowszechnienia niesprawności funkcjonalnej u osób w późnej starości, Gerontologia Polska. 1999; 7 (2): s. 42-47. [4] Czekanowski P. Pomoc rodzinna i pozarodzinna w życiu osoby starszej, Gerontologia Polska. 1995; 3 (1/2): s. 22-28. [5] Orzechowska G. Społeczna aktywność osób starszych i jej główne uwarunkowania [w:] Starzenie się a satysfakcja z życia. (red.) S. Steuden i M. Marczuka, Lublin 2006; s. 273-279. [6] Tobiasz Adamczyk B, Brzyski P. Relacje społeczne a ryzyko zgonu wśród osób w zaawansowanym wieku podeszłym, Gerontologia Polska 2002; 10 (4): s.34-40. [7] Łysiak M, Kolanoś R. Poczucie sensu życia i wartości a przystosowanie do wieku podeszłego, Pielęgniarstwo XXI wieku, 2005; 4 (13): s. 89-92. [8] Kurowska K, Wrońska I, Zając M. Poczucie koherencji u chorych z miażdżycą tętnic dolnych, Zdrowie Publiczne, 2005; 115(2): s.155-160. [9] Sitarczyk M. Poczucie koherencji a zadowolenie z życia pensjonariuszy Domów Pomocy Społecznej i słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku [w:] Starzenie się a satysfakcja z życia, (red.) S. Steuden i M. Marczuka, Lublin 2006; s. 289-300. [10] Sęk H, Ścigała I. Stres i radzenie sobie w modelu salutogenetycznym [w:] Człowiek w sytuacji stresu (red.) I. Heszen-Niejodek i Z. Ratajczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Katowice 2000; s. 133-150. [11] Kmiecik Baran K. Skala Wsparcia Społecznego. Teorie i właściwości psychometryczne, Przegląd Psychologiczny, 1995; 38: s. 201-214. [12] Skrzypek M, Widomska-Czekajska T. Znaczenie wsparcia społecznego dla stanu zdrowia pacjentów z chorobą wieńcową kwalifikowanych do koronarografii, Zdrowie Publiczne, 2004; 114 (1): s. 46-51. [13] Marzec A, Molenda A. Poczucie koherencji jako istotny element przygotowania do zdrowej starości, Pielęgniarstwo XXI wieku, 2005; 4 (13): s. 97-101. [14] Słowik P, Wysocka-Pleczyk M. Wpływ poczucia koherencji na radzenie sobie w zależności od płci, Sztuka Leczenia, 1999; 5(3): s.83-88. [15] Izdebski P, Polak A. Bilans życia i poczucie koherencji osób starszych w zależności od ich aktualnej sytuacji życiowej, Gerontologia Polska, 2005; 13 (3): s. 188-194. [16] Szymona K, Pawłowska B, Płotka A. Poczucie koherencji a czynniki socjodemograficzne u pacjentów z zaburzeniami nerwicowymi, Zdrowie Publiczne, 2002; 112 (1): s.177-179. Revieved/Zrecenzowano 14.11.08 Accepted/Zatwierdzono do druku 17.11.08