MINISTER ŚRODOWISKA INFORMACJA O REALIZACJI W 2007 r. KRAJOWEGO PROGRAMU ZWIĘKSZANIA LESISTOŚCI WARSZAWA, sierpień 2008 r.
Podstawa prawna - art. 52 ust. 2 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz.U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435 z późn. zm.) INFORMACJA o realizacji w 2007 r.,,krajowego programu zwiększania lesistości",,krajowy program zwiększania lesistości" (KPZL) został przyjęty przez Radę Ministrów w czerwcu 1995 r. Zakładano w nim zwiększenie lesistości Polski do 30% w 2020 r. oraz do 33% w 2050 r. Oznaczało to potrzebę zalesienia około 700 tys. ha do 2020 r. i około 1,5 mln ha do 2050 r. KPZL został podzielony na etapy, w których określono przewidywane wielkości zalesień. Podczas pierwszego etapu realizacji KPZL (1995-2000) zalesiono łącznie 111,3 tys. ha gruntów (o 11,3 tys. ha więcej niż planowano), w tym 70,1 tys. ha gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa i 41,2 tys. ha gruntów niestanowiących własności Skarbu Państwa. Założenia programu zrealizowano w 111%. Drugi etap realizacji KPZL objął lata 2001-2005. Przewidziano w nim zalesienie 120 tys. ha. Zalesiono łącznie 95,4 tys. ha gruntów, w tym 46,3 tys. ha gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa oraz 49,1 tys. ha gruntów niestanowiących własności Skarbu Państwa. Założenia programu w drugim etapie zrealizowano w 79,5%. Drugi etap był bardzo zróżnicowany pod względem powierzchni zalesień - w latach 2001-2003 powierzchnia zalesień przekraczała 20 tys. ha rocznie, natomiast w latach 2004-2005 nastąpiło wyraźne zmniejszenie rocznych zalesień do powierzchni poniżej 13 tys. ha. Nienotowany wcześniej wzrost powierzchni zalesień na gruntach prywatnych w latach 2002-2003, które objęły łącznie 19,6 tys. ha, był w dużej mierze wynikiem realizacji nieobowiązującej już ustawy z dnia 8 czerwca 2001 r. o przeznaczeniu gruntów rolnych do zalesienia (Dz. U. Nr 73, poz.764 oraz z 2003 r. Nr 46, poz. 392). Od 2005 r. Agencja Nieruchomości Rolnych ograniczyła przekazywanie gruntów do zalesień Państwowemu Gospodarstwu Leśnemu Lasy Państwowe (PGL LP). Wraz z ograniczeniami wynikającymi z ustanowienia obszarów sieci Natura 2000 stworzyło to realne trudności w realizacji założeń III etapu KZPL na gruntach stanowiących własność Skarbu Państwa, który zakładał zalesienie w latach 2006-2010 40 tys. ha (po 8 tys. ha rocznie) gruntów będących w zarządzie PGL LP. 2 2
Powierzchnia w tys. ha 30 25 20 Zalesienia w latach 1995-2007 15 10 5 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Rok grunty Skarbu Państwa grunty niestanowiące własności Skarbu Państwa Ryc. 1. Realizacja Krajowego programu zwiększania lesistości Źródło (Rocznik statystyczny GUS Leśnictwo 2007 oraz wstępne dane GUS za 2007 r.) Wyraźny regres w zalesianiu gruntów niestanowiących własności Skarbu Państwa w latach 2004-2005 (Ryc. 1) był wynikiem oddziaływania następujących uwarunkowań: uchylenia z dniem 15 stycznia 2004 r. ustawy z dnia 8 czerwca 2001 r. o przeznaczeniu gruntów rolnych do zalesienia, gdyż po wejściu do UE, zgodnie z Traktatem Akcesyjnym, Rzeczpospolita Polska została zobowiązana do wycofania tych form wsparcia obszarów wiejskich, które są objęte instrumentami Wspólnej Polityki Rolnej; uruchomienia od dnia 1 września 2004 r. procedur przyjmowania wniosków na pierwsze zalesienia gruntów rolnych wiosną 2005 r. w ramach działania 5. Zalesianie gruntów rolnych Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006 (PROW), zgodnie z ustawą z dnia 28 listopada 2003 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (Dz.U. Nr 229. poz. 2273 z późn. zm.); 3 3
mniejszego zainteresowania właścicieli gruntów wsparciem na zalesienia udzielanym w oparciu o przepisy ustawy o lasach, w tym finansowanych ze środków funduszu leśnego, z uwagi na większą atrakcyjność finansową wsparcia UE dla zalesiania gruntów rolnych niestanowiących własności Skarbu Państwa, które daje możliwość ubiegania się o wieloletnie ekwiwalenty za utratę dochodów z powodu wyłączenia gruntu z uprawy rolnej i prowadzenia uprawy leśnej. Symptomem powrotu rosnącego trendu był ponad dwukrotny wzrost powierzchni zalesień gruntów niestanowiących własności Skarbu Państwa w 2005 r. oraz ponad czterokrotny w 2006 r. w porównaniu z rokiem 2004. Większe zainteresowanie zalesieniami na gruntach niestanowiących własności Skarbu Państwa było wynikiem wsparcia tego działania przy wykorzystaniu funduszy Unii Europejskiej w ramach PROW 2004-2006 i w nowym okresie programowania 2007-2013. Celem działania zalesieniowego w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006 i Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 jest powiększanie obszarów leśnych przez zalesianie, utrzymanie i wzmocnienie ekologicznej stabilności obszarów leśnych przez zmniejszenie fragmentacji obszarów leśnych i tworzenie korytarzy ekologicznych oraz zwiększenie udziału lasów w globalnym bilansie węgla. W 2007 r. zalesiono (według wstępnych danych GUS) łącznie 13 287 ha gruntów, w tym 2079 ha gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa oraz 10 308 ha gruntów niestanowiących własności Skarbu Państwa. Ponadto, według danych GUS, w 2007 r. na gruntach stanowiących własność Skarbu Państwa uznano ponad 359 ha jako zalesienia powstałe w wyniku sukcesji naturalnej. Dla porównania w 2006 r. zalesiono łącznie 16 932 ha gruntów, w tym 4466 ha gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa oraz 12 466 ha gruntów niestanowiących własności Skarbu Państwa. Powierzchnie wykonanych zalesień w 2007 r. w układzie województw przedstawione są w tabeli 1. 4 4
Tabela 1. Powierzchnia (w ha) zalesień w 2007 r. według województw i własności gruntów (według danych GUS) Województwo Grunty własności Skarbu Państwa * Grunty niestanowiące własności Skarbu Państwa Zalesienia ogółem dolnośląskie 379,9 454,0 833,9 kujawsko-pomorskie 118,6 749,6 868,2 lubelskie 34,2 514,3 548,5 lubuskie 286,6 499,8 786,4 łódzkie 46,9 335,5 382,4 małopolskie 26,9 131,0 157,9 mazowieckie 83,5 696,0 779,5 opolskie 159,6 108,9 268,5 podkarpackie 65,8 774,8 840,6 podlaskie 52,2 672,5 724,7 pomorskie 250,6 479,1 729,7 śląskie 22,7 109,2 131,9 świętokrzyskie 20,6 549,8 570,4 warmińsko-mazurskie 612,2 2655,4 3267,6 wielkopolskie 126,4 656,2 782,6 zachodniopomorskie 692,6 921,4 1614,0 Polska 2979,3 10307,5 13286,8 * - bez sukcesji naturalnej Według wstępnych danych GUS w 2007 r. zalesiono 10 308 ha gruntów niestanowiących własności Skarbu Państwa 1. Od 2005 r. praktycznie całość zalesień na gruntach niestanowiących własności Skarbu Państwa realizowana jest w oparciu o przepisy wykonawcze ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (Dz.U. Nr 229, poz. 2273 z późn. zm.). 1 Z nieoficjalnych danych uzyskanych w Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa wynika jednak, że w wyniku realizacji działania w ramach PROW w 2007 r. zalesiono 14 645 ha. Duża rozbieżność danych wynika m.in. z innych okresów rozliczeniowych roku kalendarzowego w GUS i kampanii zalesieniowej jesień-wiosna w ramach PROW w ARiMR. 5 5
Jednostką realizującą zadania związane z udzielaniem pomocy w zalesianiu przy dofinansowaniu ze środków Unii Europejskiej jest Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, a udział PGL LP w tym przedsięwzięciu polega na sporządzaniu, na wniosek właściciela gruntu przeznaczonego do zalesienia, planu zalesienia i potwierdzaniu wykonania zalesienia. Koszty sporządzania ww. planów zalesienia pokrywane są z dotacji celowych budżetu państwa na zadania zlecone przez administrację rządową. Działania PGL LP na rzecz zalesiania w 2007 r. gruntów niestanowiących własności Skarbu Państwa dotyczyły zalesień w ramach PROW 2004-2006 i polegały na: udzieleniu pomocy ze środków funduszu leśnego na odtworzenie upraw leśnych założonych w 2006 r. zniszczonych przez suszę (dofinansowanie dostawy sadzonek wyniosło ok. 1 124 tys. zł) oraz sporządzaniu i potwierdzaniu wykonania planów zalesienia. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 zawiera kompleksową ofertę wspierania zalesień w ramach działania Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne, doprowadzając do zmniejszenia zainteresowania zalesieniami realizowanymi w trybie ustawy o lasach. W 2007 r. zalesiono 2979 ha gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa (wg wstępnych danych GUS). Od 2005 r. zmniejsza się powierzchnia zalesień gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa, co wynika ze zmniejszającej się co roku podaży gruntów przekazywanych przez Agencję Nieruchomości Rolnych na ten cel do PGL LP. Według informacji Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w latach 1995-2007 Agencja przekazała PGL LP 121 tys. ha, co stanowi 67,2% programowo przyjętych zobowiązań. Agencja Nieruchomości Rolnych zgłosiła w 2008 r. propozycję zmian w ramach aktualizacji KPZL w części dotyczącej sektora państwowego, polegających na zmniejszeniu udziału gruntów zasobu Skarbu Państwa, proponując przekazanie Lasom Państwowym do zalesienia łącznie 15 tys. ha do roku 2020, w tym w latach 2006-2010 5 tys. ha i w latach 2011-2020 10 tys. ha, wobec 80 tys. ha zapisanych w KPZL na ten okres, co wraz z ograniczeniami wynikającymi z ustanowienia obszarów sieci Natura 2000 praktycznie uniemożliwia to realizację założeń III etapu KPZL na gruntach stanowiących własność Skarbu Państwa (planowane zalesienia w latach 2006-2010 - 40 tys. ha, czyli po 8 tys. ha rocznie), a także uniemożliwi wykonanie IV etapu programu w latach 2011-2020. Przewiduje się, że od 2008 r. znacznie większy wpływ na ograniczenie powierzchni zalesień i niewykonanie założeń III etapu KPZL będą miały zmiany wprowadzone do warunków zalesiania gruntów rolnych w PROW 2007-2013. Według rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 czerwca 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu 6 6
przyznawania pomocy finansowej w ramach działania zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne, objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, ograniczenia te obejmują: wyłączenie z zalesień gruntów położonych na obszarach sieci Natura 2000 (do czasu opracowania planów lub programów ochrony dla tych obszarów); wykluczenie z zalesień trwałych łąk i pastwisk; ograniczenie przyznawanej pomocy na zalesianie jednemu rolnikowi do powierzchni nie większej niż 20 ha w całym okresie programowania. Powyższe ograniczenia wynikają głównie z wymogów ochrony cennych siedlisk oraz gatunków roślin i zwierząt, zgodnie z dyrektywami UE i postulatami organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną przyrody. Ponadto przewiduje się inne ograniczenia, które mogą wpłynąć na zmniejszenie powierzchni zalesień w ramach PROW 2007-2013, takie jak: skrócenie okresu przyznawania premii zalesieniowej, czyli płatności z tytułu utraconych dochodów, wynikających z przeznaczenia gruntów rolnych na grunty leśne (tzw. ekwiwalentu), będzie ona wypłacana przez 15 lat (w poprzednim okresie przez 20 lat) - ograniczenie wprowadzone rozporządzeniem Nr1698/2006 Komisji Europejskiej; znaczny spadek podaży gruntów do zalesień w ciągu ostatnich kilku lat w wyniku zwiększonego zainteresowania zakupem gruntów z przeznaczeniem na cele rolnicze; duża konkurencyjność płatności obszarowych oraz innych działań w PROW 2007-2013: wspierania działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania i wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych. Powyższa prognoza wskazuje na konieczność dokonania aktualizacji KPZL, która będzie wykonana w 2009 r. Powinna ona uwzględnić wszystkie ograniczenia zalesień występujące po 2005 r., a szczególnie przewidywane od 2008 r. Dane o rocznych powierzchniach zalesień na początku III etapu KPZL (lata 2006-2007) oraz prognozy wskazują jednoznacznie, że założenia aktualizacji KPZL z 2003 r. przewidujące roczne powierzchnie zalesień na poziomie 24 tys. ha na gruntach niepaństwowych i 8 tys. ha na gruntach Skarbu Państwa nie są i nie będą zrealizowane. 7 7
Zalesianie gruntów nieprzydatnych dla produkcji rolnej jest pożądane ze względu na ustawowy obowiązek realizacji środowiskotwórczych, społecznych i produkcyjnych funkcji lasów. Zwiększenie lesistości kraju jest uzasadnione przede wszystkim potrzebą większego wykorzystania funkcji lasów w: retencjonowaniu, a przez to łagodzeniu ekstremalnych przepływów wód powierzchniowych oraz stabilizacji poziomu wód gruntowych; przeciwdziałaniu degradacji i erozji gleb oraz stepowieniu krajobrazu; zwiększeniu udziału lasów w globalnym bilansie węgla przez wiązanie CO 2 z powietrza, wody i gleby; korzystnej modyfikacji stosunków wodnych i warunków topoklimatycznych na terenach rolniczych; zachowaniu zasobów genowych flory i fauny oraz przywracaniu różnorodności biologicznej i naturalności krajobrazu; utrzymaniu i wzmocnieniu ekologicznej stabilności obszarów leśnych poprzez zmniejszenie fragmentacji kompleksów leśnych i tworzenie korytarzy ekologicznych; tworzeniu możliwości wypoczynku dla ludności oraz poprawy warunków życia na terenach zurbanizowanych. Niezwykle istotne jest również wskazanie tych obszarów, które nie powinny być zalesione, przede wszystkim ze względów przyrodniczych. Należą do nich m.in.: nieleśne użytki ekologiczne, nieleśne biocenozy o wysokich walorach przyrodniczych (łąki bogate w gatunki flory i fauny lub ze stanowiskami chronionych i rzadkich gatunków, murawy ciepłolubne, biotopy gadów i płazów na otwartych terenach, biotopy nieleśnych gatunków ptaków i inne), wilgotne i świeże łąki, niezalesione bagna wewnątrz kompleksów leśnych, polany reglowe w górach, tereny o wybitnych walorach widokowych oraz tereny zagrożone powodzią i tereny zmeliorowane. Korzystne, dla wykorzystania i zaprzestania niszczenia odnowień naturalnych, powinno być przewidziane w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 wsparcie zalesiania gruntów innych niż grunty rolne. Obejmie ono głównie grunty odłogowane, na których wystąpiła naturalna sukcesja. Jest to zgodne z założeniami KPZL. O przeznaczeniu gruntów do zalesienia decydują ustalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, a w przypadku jego braku ustalenia studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Mimo, że studium nie 8 8
jest aktem prawa miejscowego, to jego ustalenia są wiążące dla organów gminy przy sporządzaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Powinien w nim być wyznaczony zasięg obszarów, zarówno preferowanych do zalesień, jak i tych, które należy utrzymać jako nieleśne. Cennym narzędziem planistycznym, które powinno być pomocne w wyznaczaniu tych obszarów w ramach opracowywania studium, są Wytyczne do wyznaczania granicy rolno-leśnej z 2003 r. Powyższe rozwiązanie było wynikiem braku aktualnych miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego w zdecydowanej większości gmin (według danych z końca 2005 r. w 85% gmin). Na lata 2005 i 2006 dokonano zmian rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 11 sierpnia 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na zalesianie gruntów rolnych objętej planem rozwoju obszarów wiejskich (Dz.U. Nr 187, poz. 1929 z późn. zm.). Umożliwiły one zalesienie działki rolnej, jeśli jej przeznaczenie do zalesienia nie było sprzeczne z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub ustaleniami studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. W 2007 r. w ustawie - Prawo ochrony środowiska wprowadzono przepis przewidujący konieczność przeprowadzenia postępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko dla przedsięwzięcia polegającego na zalesieniu w przypadku braku aktualnego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Zmiana ta ma duże znaczenie, gdyż zalesianie gruntów porolnych jest procesem, który przesądza o sposobie wykorzystania terenu w bardzo długim okresie. Jest to zatem trwała zmiana funkcji terenu i z tego powodu realizacja zalesień powinna być prowadzona bardzo rozważnie, z zachowaniem zasad racjonalnej gospodarki przestrzennej i uwzględnieniem uwarunkowań ekologicznych. Opracowano w Ministerstwie Środowiska Warszawa, sierpień 2008 r. 9 9