PUCK PRZEWODNIK ARCHEOLOGICZNY

PUCK PRZEWODNIK ARCHEOLOGICZNY w 670. rocznicę lokacji miasta Puck Warszawa 2018

Redakcja: Martyna Milewska, Michał Starski Redakcja techniczna i skład: Elżbieta Jaskulska Projekt okładki: Marta Kamieńska-Duda Autorzy zdjęć i grafik: Miron Bogacki, Karolina Blusiewicz, Michał Dąbski, Martyna Milewska, Maciej Miścicki, Ireneusz Nazaruk, Michał Starski, Krystian Trela, Marek Truszkowski, Grażyna Zborowska Autorzy Uniwersytet Warszawski Publikacja powstała dzięki współpracy Gminy Miasta Puck z Uniwersytetem Warszawskim ISBN 978-83-61376-94-1 Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnictwo Region, ul. Goska 8, 81-574 Gdynia

Spis treści Przedmowa...5 Wstęp, czyli co archeologia wnosi do dziejów Pucka...7 Część I. Archeologia Pucka... 13 Najstarsze osadnictwo człowieka na terenie Pucka... 13 Pradzieje czyli rzecz o pierwszych osadach i cmentarzyskach...19 Czy Puck zawsze leżał nad wodą?...25 Pozostałości portu wczesnośredniowiecznego w Pucku... 29 Pucka wieś książęca...33 Założenie miasta i jego rozwój w późnym średniowieczu...39 Zamek krzyżacki i starościński...47 Parcela mieszczańska dom i jego zaplecze...53 Życie codzienne i zajęcia mieszkańców Pucka...61 Część II. Przewodnik archeologiczny... 69 Stare miasto... 69 1. Stary Rynek... 69 2. Stary Rynek 1...75 3. Stary Rynek 4...79 4. Stary Rynek 13...82 5. Stary Rynek 14...85 6. Stary Rynek 15... 88 7. Stary Rynek 17...91 8. Stary Rynek 22...95 9. Stary Rynek 23... 98 10. Stary Rynek 26... 101 11. Stary Rynek 28...104 12. Stary Rynek 29...106 13. Stary Rynek 30...112 3

14. Stary Rynek 32... 116 15. Kościelna 4...120 16. Judyckiego 6... 123 17. Ceynowy 1... 126 18. 1 Maja 3...129 19. Sambora 12...134 20. Sobieskiego 14 16... 137 21. Wałowa 11...140 22. Gdańska 4... 143 23. Pokoju 1...146 24. Pokoju 3...149 25. 10 Lutego 4... 152 26. Morska 11...156 Umocnienia miejskie... 159 27. Ceynowy... 159 28. Sobieskiego 1, 3...162 29. Sobieskiego 7...166 30. Sobieskiego 15-17, pl. Obrońców Wybrzeża...169 31. Morskiego Dywizjonu Lotniczego... 172 Zamek... 175 32. Kamienica krzyżacka... 175 33. Łaźnia krzyżacka...180 34. Brama zamkowa...182 Obszar podmiejski...185 35. Kościuszki 2a...185 36. Kościuszki...188 37. Lipowa 4...190 38. Wejherowska 6... 192 39. gen. J. Hallera i Morskiego Dywizjonu Lotniczego...194 40. Mestwina...200 41. 10 Lutego 29-31... 203 Wybrana literatura... 206 4

Przedmowa Mijająca w 2018 roku sześćset siedemdziesiąta rocznica lokacji Pucka jest okazją do ponownego spojrzenia na jego bogatą historię. Z tej okazji przekazujemy do rąk Czytelnika Przewodnik Archeologiczny. Zawiera on opis najdawniejszych dziejów naszego miasta oraz wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w ponad czterdziestu miejscach na jego obszarze. Odnosi się zatem przede wszystkim do historii kamienic i innych budowli, stanowiących żywe miejsca w krajobrazie Pucka. Ostatnie lata, w których teren miejski został poddany rewitalizacji oraz intensywnie rozwijała się nowa zabudowa, doprowadziły bowiem do sytuacji, w której o przeszłości miasta świadczą już nie tylko źródła pisane, ale wydobywane podczas badań archeologicznych relikty dawnej zabudowy oraz zabytki. Dzięki nim cały czas zdobywane są nowe informacje o początkach miasta oraz wsi książęcej poprzedzającej jego powstanie. Prace wykopaliskowe umożliwiają także uchwycenie najstarszych śladów zasiedlenia obszaru Pucka sięgających sześciu tysięcy lat wstecz. Przygotowanie Przewodnika nie byłoby możliwe bez współpracy Miasta Pucka z Instytutem Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. To dzięki stałej i już prawie trzydziestoletniej obecności archeologów z Uniwersytetu Warszawskiego możliwe było zgromadzenie tak obszernej wiedzy o naszym mieście. Mam zatem szczególną przyjemność przekazać Pucczanom oraz przybyszom goszczącym w naszym mieście kompendium wiedzy o dawnym Pucku, które pozwoli na nowo zainteresować się jego barwną historią. Mam nadzieję, że tych z Państwa, którzy jeszcze u nas nie gościli zachęci to do odwiedzenia miasta. Hanna Pruchniewska Burmistrz Miasta Puck 5

Wstęp, czyli co archeologia wnosi do dziejów Pucka Historia miejsc, w których żyjemy to niesłabnący przedmiot zainteresowania człowieka. Nauką gromadzącą wiedzę o ich przeszłości jest archeologia, która w przeciwieństwie do historii informacje o dawnych społeczeństwach i jednostkach czerpie z analizy materialnych śladów ich działalności. Najczęściej są one wydobywane z nawarstwień ziemi, będąc pozostałościami po domostwach, związanych z nimi konstrukcjach oraz przedmiotach, pozwalających zrozumieć historię poszczególnych miejsc i ludzi. Archeolodzy kolekcjonują i klasyfikują zatem pozornie niewiele znaczące fragmenty po dawnych przedmiotach oraz obserwują i analizują układ warstw ziemi lub reliktów zabudowy. Z tych drobiazgów uzyskują jednak fascynujący obraz dawnej przestrzeni i poziomu życia naszych przodków. Proces badawczy to niczym układanie wielu układanek naraz, bez wiedzy z ilu elementów są one złożone oraz czy są one kompletne. Wynika jednak z tego niebagatelna korzyść dla samej archeologii, bowiem zasób źródeł wydobytych lub czekających na odkrycie jest bliski nieskończoności, a możliwości poznawcze niemal nieograniczone. Archeologia może być jednocześnie rozumiana jako metoda pozyskiwania źródeł do badań nad naszą przeszłością 1. Można ją 1 Systematyczne prace wykopaliskowe na posesji przy ul. 1 Maja 3 w 2015 r. 7

2 Nadzory archeologiczne podczas rewitalizacji rynku w 2010 r. z powodzeniem zastosować do prac wykopaliskowych na stanowiskach sprzed tysięcy lat jak i miast zasiedlonych średniowieczu, czy w XIX wieku. Dla pierwszych jest ona jedynym sposobem zdobywania informacji, a dla drugich dysponujemy już znaczną liczbą przekazów, planów i opisów. Ośrodki te są przeważnie zamieszkałe i stanowią żywą przestrzeń w naszym otoczeniu, która jest ciągle zagospodarowywana na nowo. Stwarza to zatem potrzebę ochrony tego dziedzictwa wobec kolejnych wyzwań współczesności 2. Od nas samych zależy więc ile z tego dziedzictwa pozostanie odkryte, zabezpieczone i zrekonstruowane. Archeologia ma bowiem w istocie jeszcze jeden społeczny wymiar polegający na zachowaniu i udostępnieniu wiedzy o przeszłości szerszemu gronu odbiorców. 3 Prace badawcze na zapleczu posesji Stary Rynek 29. 8

* * * Prowadzone na terenie Pucka systematyczne badania archeologiczne już od niespełna trzech dziesięcioleci starają się sprostać potrzebom naukowym, konserwatorskim i społecznym. Zarówno formułowane problemy badawcze jak i rozwój Pucka wymagały konfrontacji archeologii z tymi wyzwaniami, czyli w zasadzie uwzględniania na bieżąco nowych kierunków badań. Początkowo prace wykopaliskowe skupiały się na terenie założenia zamkowego w północnej części Starego Miasta, ale w kolejnych latach stopniowo, a następnie z dużą intensywnością wkroczyły na obszar miejski. Objęły wreszcie swoim zasięgiem punkty w obrębie całego ośrodka osadniczego, wprowadzając nowe dane nie tylko do kształtowania się osadnictwa wiejskiego i przedmieść, ale także do zasiedlenia na przełomie er, a ostatnio w epoce kamienia. Niezależnie od ciągłego rozszerzania się podjęto też podwodne prace badawcze na terenie odkrytego w latach osiemdziesiątych XX wieku wczesnośredniowiecznego portu zatopionego obecnie przez wody Zatoki. W problematyce badawczej Pucka dominuje zainteresowanie jego początkami i kształtowaniem się miasta lokacyjnego, przypadającymi na okres wczesno- i późnośredniowieczny. Stopniowo jednak kierunek ten staje się jednym z wielu zagadnień badawczych wobec nowych danych uzyskiwanych zarówno dla osadnictwa pradziejowego jak dla czasów nowożytnych, a nawet współczesnych. Aby dobrze zobrazować zakres chronologiczny prac można przywołać dwa skrajne odkrycia pod względem chronologii: obozowisko mezolitycznych łowców sprzed około 6 tysięcy lat odkryte w rejonie al. T. Kościuszki i Lipowej oraz koszary Morskiego Dywizjonu Lotniczego z okresu międzywojennego położone przy ul. 10 Lutego, około 400 m na zachód od centrum miasta. Dorobek badań archeologicznych jest rezultatem bardzo różnej kategorii prac terenowych. W większości miejsc prowadzono ratownicze badania archeologiczne wyprzedzające inwestycje budowlane czy prace instalacyjne 3. Wykopaliska realizowano wówczas tylko na wyznaczonym terenie, na którym planowano usunięcie nawar- 4 Prace badawcze przy ratuszu w centralnej części placu rynkowego w 2007 r. 9

5 Nadzory archeologiczne przy ul. Marynarskiej w 2011 r. stwień kulturowych (czyli związanych z działalnością człowieka). W wielu przypadkach dodatkowym ograniczeniem dla ich zasięgu była funkcjonująca zabudowa. Tylko w kilku miejscach możliwe było rozszerzenie tych prac w związku z poczynionymi odkryciami. Do mniejszości należały natomiast badania zaplanowane na kilka sezonów i wynikające z realizacji szerszego programu badawczego. Taka sytuacja dotyczyła zamku, kilku parceli oraz rynku, choć tu również prace prowadzono w związku z rewitalizacją w tym przebudową nawierzchni placu 4. Ostatnią kategorią badań archeologicznych były nadzory polegające na obserwacji wąskich wykopów instalacyjnych, dających zatem bardzo ograniczony wgląd w strukturę warstw 5. We wszystkich spośród wymienionych sytuacji prace wykopaliskowe prowadzono w sposób systematyczny i do osiągnięcia poziomu nawarstwień naturalnych poprzedzających działalność człowieka. Na parcelach przyrynkowych głębokość wykopów sięgała zatem nawet trzech metrów, co wynikało z intensywności użytkowania podwórek w ostatnich 6 Eksploracja reliktów zabudowy na zapleczu posesji Stary Rynek 32. 10

7 Wstępna konserwacja zabytków skórzanych podczas badań w 2010 r. stuleciach i odkładania się tam kolejnych poziomów użytkowych terenu. W zewnętrznych częściach miasta proces ten był mniej intensywny i warstwy miały już tylko około półtora metra miąższości, a wyjątkiem były zasypiska fosy miejskiej i zamkowej sięgające około czterech do pięciu metrów. Odmienna sytuacja była natomiast rejestrowana na terenie podmiejskim, gdzie warstwy związane z działalnością człowieka miały jedynie pół metra miąższości. We wszystkich tych miejscach odkrywano jednocześnie różne konstrukcje związane z dawnym zagospodarowaniem terenu, przy czym najbardziej złożoną ich strukturę rejestrowano w centralnej części miasta. Badania stanowisk miejskich należą zatem do specyficznych na tle pozostałych wykopalisk archeologicznych ze względu na znaczną miąższość odkrywanych nawarstwień. Na niewielkiej przestrzeni parceli mieszczańskiej nagromadzone są jednocześnie pozostałości różnych konstrukcji użytkowanych w ciągu minionych stuleci, co dodatkowo zwiększa intensywność odkryć 6. badań. Jest to bowiem przede wszystkim jeden organizm, którego zrozumienie wymaga analizy całej przestrzeni. Z drugiej strony każda z wydzielonych w mieście struktur, a więc parcela, rynek, ulica, umocnienia i zamek to odrębne i czasem niezależne od siebie organizmy. Poznanie dziejów ośrodka miejskiego, ze względu na jego złożoną strukturę przestrzenną i społeczną, nigdy nie jest zatem procesem skończonym. Każde nowe informacje umożliwiają poszerzenie obecnego stanu wiedzy, będącego przecież wypadkową dotychczasowego dorobku. Z tego względu prowadzone już od ponad dwudziestu lat badania archeologiczne miasta lokacyjnego w Pucku przynoszą niemal rokrocznie nowe, istotne dane do jego dziejów. Wyniki zrealizowanych prac wykopaliskowych stanowią przy tym nie tylko niewielkie punkty w rozległej przestrzeni dawnego zespołu osadniczego, ale coraz większe obszary, dzięki którym wiadomo obecnie jak zorganizowane było miasto i jak żyli jego mieszkańcy 2. Interpretacja tych rezultatów i charakterystyka całego ośrodka miejskiego byłaby utrudniona gdyby nie znaczący fakt, że od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku prace badawcze w przeważają- Chcąc podkreślić specyfikę archeologii miejskiej należy też odnieść się do miasta jako miejsca 8 Praktyki studenckie na zamku w 2010 r. 11

9 Suszenie zabytków podczas prac badawczych w 2008 r. cej większości realizowane są przez jeden zespół badawczy archeologów z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Prace, które początkowo planowano na kilka sezonów, z roku na rok rozszerzały swój zakres obejmując nowe obszary Pucka i podejmując nowe wątki jego dziejów. Umożliwiło to systematyczne gromadzenie wyników badań, stopniowe ich opracowywanie 7, dające w rezultacie możliwość monograficznej charakterystyki dziejów i kultury materialnej ośrodka z zachowaniem relacji poszczególnych jego części składowych. Prace badawcze wiązały się także z realizacją praktyk dla kolejnych roczników studentów, a w ciągu dziesięcioleci wzięło w nich udział ponad trzysta osób, dla których był to czas nauki, jak prowadzić wykopaliska archeologiczne 4, 6, 8. Efektem ich działań jest kilkadziesiąt prac licencjackich i magisterskich oraz publikacje naukowe w krajowej i zagranicznej literaturze przedmiotu. Rezultatem badań archeologicznych jest także zgromadzenie niespełna 500 tysięcy zabytków archeologicznych. Składają się na nie fragmenty ceramiki 9, wyroby metalowe, szklane, drewniane, skórzane, kamienne i tkaniny. Pozyskano też znaczny zbiór kości zwierzęcych będących odpadkami pokonsumpcyjnymi. Łącznie stanowią one dziś niezbity fakt, że Puck jest jednym z najszerzej rozpoznanych archeologicznie mniejszych ośrodków miejskich w Polsce. Jest to efektem cierpliwej i niemal ciągłej pracy archeologów, dla których miejsce to wciąż odkrywa nowe i cenne informacje o swojej historii. * * * Zaprezentowany w Przewodniku dorobek badań archeologicznych został przygotowany specjalnie z myślą o szerszym gronie odbiorców interesujących się historią Pucka, ale na co dzień nie uczestniczących w badaniach i dyskursie naukowym. Zgromadzone informacje stanowią zatem podsumowanie najważniejszych wyników badań, w których staraliśmy się odpowiedzieć na najczęściej zadawane pytania odnośnie do najdawniejszej i nie tak dawnej historii miasta. Charakterystykę tych zagadnień zawarto w dziewięciu tekstach zamieszczonych w pierwszej części Przewodnika i mają one stanowić wprowadzenie do historii poszczególnych przebadanych dotychczas miejsc na terenie Pucka. Zaprezentowano je w drugiej części tomu w postaci krótkich opisów 41 stanowisk archeologicznych. Większość z nich stanowią punkty w obrębie miasta lokacyjnego, ale są one także skupione w pasie jego umocnień, na zamku oraz na terenie dawnej wsi lub przedmieść. Wyniki przeprowadzonych w tych miejscach badań archeologicznych mają stanowić opowieści o historii ich zasiedlenia, budowlach i najważniejszych zabytkach z nimi związanych. Opowieści te dotyczą budynków, do których w większości można wejść, a w kilku oglądać ekspozycję archeologiczną. W przypadku kilku nieruchomości relikty odkrytych konstrukcji zachowano pod ziemią i być może zostaną one w przyszłości wyeksponowane. Tak samo jak wydobyte stamtąd zabytki ruchome, które sukcesywnie poddawane są analizom i rekonstrukcji, aby wreszcie przywrócić im należne miejsce w Pucku. Michał Starski 12

Stare Miasto Stary Rynek 29 Szesnastowieczny warsztat garncarski 106 Kamienica przy Starym Rynku 29 do niedawna była jednym z wielu budynków w obrębie Starego Miasta wymagających remontu i opieki. Nieruchomość ta nosiła ślady wielu przebudów, prowadzonych głównie w XIX i XX wieku, zatem nie liczono tu na odkrycie starszych reliktów zabudowy. Pierwotne założenia, tak jak często w przypadku archeologii, okazały się jednak zupełnie inne niż rzeczywistość, która zaskoczyła ilością nowych informacji o tej posesji. Odkrycia wpłynęły też na realizację programu rewitalizacji budynku, który doprowadził do odtworzenia wyglądu kamienicy w czasach nowożytnych z zachowaniem oryginalnych elementów zabudowy w harmonijnej kompozycji 1 Relikty pieca wczesnośredniowiecznego. z partiami wymagającymi odbudowy. Mieści ona obecnie hutę szkła (Puck Glas), w której prowadzona jest tradycyjnymi metodami produkcja szkła artystycznego. Pierwsze prace badawcze na posesji podjęto w grudniu 2015 roku, podejmując próbę wysondowania terenu przy stojącej zabudowie zaplecza posesji. Wewnątrz tylnego traktu kamienicy odkryto wówczas piec garncarski z niezwykle cenną i bogatą kolekcją naczyń ceramicznych związanych z funkcjonującym tu niegdyś warsztatem. Piec zachował się w niemal nienaruszonym stanie, zatem podjęto decyzję o jego zachowaniu i konserwacji w celu ekspozycji. Wpłynęło to na zmianę programu badań i w lecie 2016 roku objęto nimi całe podwórze. Najstarsze ślady zasiedlenia obszaru parceli, znajdowały się 2,5 m poniżej obecnego poziomu ziemi. Wydobyte na tym poziomie fragmenty lepionych ręcznie wczesnośredniowiecznych naczyń ceramicznych pochodziły ze schyłku X wieku lub pierwszej

Stare Miasto 3 Eksploracja piętnastowiecznej latryny. 2 Plan parceli z odkryciami archeologicznymi. A, C budynki, B latryny, D piec garncarski i hałda gliny, E kadź nowożytna. połowy XI wieku. Potwierdzają one osadnictwo w tym rejonie już około tysiąca lat temu. Stanowiły one zatem jeden z kilku punktów odkrytych w tym rejonie Pucka, gdzie funkcjonowało najstarsze osadnictwo wczesnośredniowieczne. Najpewniej można je powiązać z reliktami portu położonego na północny-zachód od miasta, znajdującego się obecnie pod wodami zatoki. Badany obszar był także zasiedlony w okresie przedlokacyjnym, zapewne już od końca XII wieku nieprzerwanie do czasu lokacji miejskiej. Na zapleczu działki odkryto kilka jam gospodarczych i relikty pieca używanego zapewne do produkcji spożywczej 1. Tworzyła go niecka o wymiarach około 40 na 80 cm i głębokości około 30 cm, wylepiona gliną z kamieniami. Z reliktów tych konstrukcji pozyskano liczne garnki o baniastych brzuścach i zdobione zazwyczaj liniami rytymi. Niestety tylko tyle zachowało się z tego okresu, bowiem większość śladów zasiedlenia zniszczyła późniejsza zabudowa i kolejne warstwy, których powstanie związane było z zasiedleniem terenu bezpośrednio po lokacji miasta. Już około połowy XIV wieku parcela miała podobne wymiary jak obecnie, czyli połowę szerokości działki lokacyjnej. Niestety nie wiemy w jaki sposób zagospodarowana była jej część frontowa, bowiem została ona zniszczona podczas budowy nowożytnej piwnicy Na zapleczu wzniesiono wówczas 107

Stare Miasto 4 Naczynia ceramiczne, szklane i drewniane wydobyte z latryny, XV w. dwa drewniane budynki, oddzielające część frontową od tylnej 2. Zachowały się z nich belki podwalinowe i konstrukcja piwniczki jednego z zabudowań. Najpewniej wzniesiono je w konstrukcji szkieletowej, a użytkowano ich w drugiej połowie XIV wieku. Nieco młodsza od nich była latryna wzniesiona na zapleczu działki w konstrukcji zrębowej. Eksploracja dołu kloacznego przyniosła znaleziska rzadkich w Pucku szklanic fletowych z końca XIV wieku. Unikatowym znaleziskiem była także niewielkich rozmiarów szkliwiona manierka pielgrzymia 4. zachowała się do czasów obecnych. Z wypełniska wydobyto liczne fragmenty i całe wyroby drewniane, fragmenty naczyń ceramicznych: siwaków, ceglastych polewanych i kamionkowych 4. Zbiór ten można datować na koniec XV i początek następnego stulecia. Pozwala to wskazać czas zasypania omawianej konstrukcji na pierwsze Zapewne w pierwszej połowie XV wieku latrynę zasypano, a obok niej wzniesiono kolejną 3. Wykonano ją z grubych (ok. 10 cm grubości) desek o szerokości do 30 cm i długości około 2 m, łączonych na zrąb wykonany na jaskółczy ogon. W naroża kloaki wbito cztery słupy, które podtrzymywały naziemną część latryny, która nie 5 Prace badawcze na zapleczu parceli, poziom stropu warstw późnośredniowiecznych. 108

dziesięciolecia XVI wieku. W tym czasie powstały też warstwy związane z uporządkowaniem terenu w środkowej części posesji 5, po których zachowała się piaskowa podsypka i fragmenty bruku ułożonego z małych spasowanych ze sobą otoczaków. Nie był on czytelny w tylnej części parceli, bowiem został tam zniszczony przez fundamenty współczesnych oficyn. Stare Miasto Najmłodszy zachowany poziom nawarstwień kulturowych wyróżniono w środkowej części parceli. Odkryte relikty urządzeń, nawarstwienia i zalegające w ich obrębie znaleziska związane były z funkcjonującym tu niegdyś warsztatem garncarskim. W trakcie prac badawczych odsłonięto m.in. zachowane niemal w całości relikty pieca, który na podstawie kształtu, konstrukcji i charakteru wypełniska można identyfikować z urządzeniem używanym do wypalania ceramiki 6. Zbudowano go z połówek cegieł postawionych rantem i wiązanych na glinę, z których zachowało się sześć poziomów, ułożonych na wysokość około 90 cm. W przekroju pionowym miał on kształt stożkowaty i w całości został wkopany w podłoże. W przekroju 6 Relikty pieca garncarskiego, 2 ćw. XVI w. poziomym był natomiast owalny, zorientowany dłuższym bokiem po osi wschód-zachód, o wymiarach wewnętrznych około 170 na 110 cm w części górnej. W dolnej był nieco szerszy i miał kształt trapezowaty. Od strony zachodniej wykonano wejście do pieca, które powstało przez ułożenie cegieł schodkowo, zwężając je ku górze. Po tej stronie pieca zlokalizowano także niewielką jamę przypiecową. Po wschodniej stronie pieca odkryto natomiast podmurówkę ceglaną, będącą naj pewniej podstawą komina. 7 Przepalone naczynia ceglaste wydobyte z zasypiska pieca garncarskiego. Taka konstrukcja omawianego urządzenia wskazuje najpewniej na używanie pieca o pionowym ciągu ognia, w którym naczynia układano na sobie w górnej części komory piecowej, a palenisko umieszczone było w dolnej. Rozgrzane powietrze opływało zatem wypalane naczynia i ulatywało przez komin zlokalizowany naprzeciw wejścia, przy którym palono. Konstrukcja ta umożliwiała oddzielenie paleniska od wsadu 109

Stare Miasto i zmniejszała ilość wyrobów, które w toku wypalania ulegały zniszczeniu. W przypadku omawianego odkrycia nie zachował się jednak ruszt oddzielający palenisko od miejsca ustawienia naczyń. Niewykluczone, że był on nietrwały i uległ zawaleniu. Z wnętrza pieca i jamy przypiecowej pozyskano około 2 tysiące fragmentów wyrobów garncarskich, które w większości nosiły silne ślady przepalenia, spieczenia i zdeformowania w wyniku nieudanego procesu wypalania. Mimo to możliwe było wyklejenie całych naczyń i kafli. W zbiorze tym wyróżniono w sumie kilkanaście naczyń ceglastych, po kilka siwych i ceglastych polewanych oraz około trzydzieści kafli miskowych 7. Poza tym stwierdzono też kilka ciężarków do sieci oraz przęśliki. Cały omawiany zbiór znalezisk można datować na okres około drugiej ćwierci XVI wieku. Silnie zdeformowane i przepalone znaleziska pochodzące z wnętrza pieca mogą świadczyć, że najpewniej mamy do czynienia ze zbiorem powstałym po nieudanym wypalaniu, ostatnim w odkrytym piecu. Musiało być ono prowadzone w zbyt wysokiej temperaturze, która doprowadziła do deformacji naczyń, zacieków polewy, a nawet sklejenia form ułożonych na sobie. 8 Ekspozycja zabytków wydobytych podczas badań archeologicznych na osi czasu. Z warsztatem garncarskim związana była także niewielka hałda gliny przylegająca do omawianego piecowiska. Najpewniej był to surowiec zgromadzony do produkcji ceramiki, który był już wstępnie obrobiony, ale ostatecznie nie przysposobiony jeszcze do wyrobu naczyń. W zewnętrznej części hałdy zalegały też liczne ułamki wylepionych, ale niewypalonych jeszcze wyrobów. Z jakichś powodów musiały być to produkty nieudane, które po połamaniu wyrzucono na hałdę i mimo, że były wykonane z miękkiej gliny to zachowały się do czasów obecnych. Wokół hałdy zalegało także około 2 tysiące fragmentów wypalonych, choć nieudanych naczyń ceglastych, ceglastych polewanych i siwaków, oraz kafli miskowych i płytowych. Większość z nich nawiązywała kształtem i techniką wykonania do znalezisk z wnętrza pieca, jednak nową kategorią zabytków były liczne kafle płytowe. Były to wyroby z płytkami osadzonymi w rozbudowanej ramce z kolumnami i arkadami. W licu kafla zawarto przedstawienia figuralne młodzieńca, starca oraz sceny dworskie, nawiązujące stylistyką do znalezisk z zamku puckiego. Poza tym wyróżniono także kafle zdobione motywami floralnymi. Charakterystyka cech morfologicznych oraz struktura znalezisk omawianego zbioru pozwala datować go na drugą ćwierć oraz drugą połowę XVI wieku. Byłyby one prawdopodobnie nieco młodsze od zabytków wydobytych z wnętrza pieca. Ich łączna analiza pozwala jednak datować funkcjonowanie odkrytych reliktów warsztatu 110

garncarskiego na okres około połowy i drugiej połowy XVI wieku. Omawiane znalezisko stanowi bez wątpienia niezwykle rzadki przypadek zachowania się niemal w całości do naszych czasów pieca garncarskiego i pozostałych urządzeń funkcjonującego tu warsztatu. Zawdzięczamy to niezwykłemu przypadkowi: po pierwsze nietypowej konstrukcji pieca, który został niemal w całości wkopany w podłoże i zachował się do czasów obecnych, jak szczęśliwemu trafowi, w którym późniejsze inicjatywy budowlane nie doprowadziły do zniszczenia tego cennego reliktu warsztatu 9 Rekonstrukcja pieca pod przeszkloną podłogą kamienicy. rzemieślniczego. Niewątpliwie odkrycie to stanowi jeden z niewielu na ziemiach polskich przypadków tego rodzaju urządzeń z okresu wczesnonowożytnego. Za kolejny szczęśliwy zbieg okoliczności należy też chyba uznać fakt, że relikty pieca zostały poddane konserwacji i eksponowane są obecnie przez właścicieli kamienicy 8, 9, 10. Stare Miasto Michał Starski 10 Widok tylnej ściany kamienicy po rewitalizacji. 111

Wybrana literatura 206 Blusiewicz K. 2013 Późnośredniowieczne obuwie z badań działki miejskiej w Pucku, [w:] XVII Sesja Pomorzoznawcza, vol.2, Od późnego średniowiecza do czasów nowożytnych, red. H. Paner, M. Fudziński, Gdańsk, s. 405-413. Blusiewicz K., Nazaruk I., Starski M. 2013 Badania archeologiczne otoczenia miasta lokacyjnego w Pucku, [w:] XVII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 2, Od późnego średniowiecza do czasów nowożytnych, red. H. Paner, M. Fudziński, Gdańsk, s. 299-307. Blusiewicz K., Kruppé J., Milewska M., Starski M. 2014 20 lat archeologii w mieście i na zamku puckim, [w:] Z dziejów badań archeologicznych na Pomorzu Wschodnim, red. M. Fudziński, H. Paner, Gdańsk, s. 187-200. Bruski K. 1998 Puck w czasach krzyżackich (1306 1466), [w:] Historia Pucka, red. A. Groth, Gdańsk, s. 68 90. Głogowska J. 2008 Archeologiczny przyczynek do historii apteki Emila Rissmanna w Pucku, Zapiski Puckie, nr 7, s. 26-33. Groth A. 1998 Ustrój miasta, [w:] Historia Pucka, red. A. Groth, Gdańsk s. 125-130. 1998 Gospodarka, [w:] Historia Pucka, red. A. Groth, Gdańsk, s. 143-167. 2005 Z dziejów puckich ratuszy, Zapiski Puckie, z. 4, s. 23-27. 2004 Puck w 1778 roku. Z problematyki pomorskiego miasteczka, Zapiski Puckie, nr 3, s. 22-25. Historia Pucka 1998 Historia Pucka, red. A. Groth, Gdańsk. Król D., Kurowska J. 1998 Pradzieje, [w:] Historia Pucka, red. A. Groth, Gdańsk, s. 11-35 Kruppé J., Milewska M. 2014 Dzieje zamku w Pucku, Warszawa. 2015 Puck. Archeologia o narodzinach miasta, Warszawa. Kruppé M., Milewska M., Starski M. 2007 Miejsce archeologii w planie rewitalizacji zabytkowego zespołu miejskiego w Pucku, Zapiski Puckie, nr 6, s. 41-46. Kultura Materialna Pucka 2018 Puck. Kultura materialna małego miasta w późnym średniowieczu, (red.) M. Starski, Warszawa. Kurdwanowski M. 2009 Zagospodarowanie przestrzenne przyrynkowej działki miejskiej przy Placu Wolności 15 w Pucku na podstawie badań archeologicznych, Zapiski Puckie, nr 8, s. 75-79. Kwerko A. 2003 Późnośredniowieczne przybory do szycia z zamku w Pucku, Zapiski Puckie, nr 2, s. 57-61.

Michalik P. 2007 Późnośredniowieczne i wczesnonowożytne noże z zamku w Pucku, Warszawa. 2010 Noże z wykopalisk na zamku w Pucku, Zapiski Puckie, nr 9, s. 31-39. Milewska M. 2007 Późnośredniowieczne i wczesnonowożytne importowane naczynia szklane z zamku w Pucku, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. LV, nr 1, s. 3-20. 2011 Odkrywanie śladów narodzin miasta w Pucku. Ratownicze wykopaliska na parceli Gdańska 4, Zapiski Puckie, nr 10, s. 7-14. Milewska M., Kruppé J. 1997 Zamek pucki w badaniach archeologicznych 1991-1996, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. XLV, nr 1, s. 43-59. 2003 Dwanaście sezonów wykopalisk na zamku w Pucku, Zapiski Puckie, nr 2, s. 52-56 2003 Nowe dane do dziejów osadnictwa wczesnośredniowiecznego w Pucku (województwo pomorskie), Archaeologia Historica Polona, t. 13, s. 221-230. 2004 Wyposażenie gospodarstwa domowego na zamku krzyżackim w Pucku (woj. pomorskie), Archaeologia Historica Polona, t. 14, s. 233-243. 2005 Wyniki wykopalisk na zamku puckim w sezonach 2003 i 2004, Zapiski Puckie, nr 4, s. 89-94. 2005 Czy we wrześniu 1565 roku w Pucku był zamek?, Archaeologia Historica Polona, t. 15/1, s. 257-266. Miotk-Szpiganowicz G. 2002 Zarys historii roślinności okolic Pucka w oparciu o wyniki badań palinologicznych, Zeszyty Gminy Puck, nr 2, s. 31-35. Miotk-Szpiganowicz G., Uścinowicz Sz. 2016 Historia naturalna Zalewu i Zatoki Puckiej, [w:] Gmina Puck, rytm życia, nowe perspektywy, (red.) J. Dettlaff, Bydgoszcz, s. 57-66. Odyniec W. 1963 Dzieje ziemi puckiej, Gdynia. Schultz F. 2011 Dzieje powiatu wejherowskiego i puckiego, tłum.w. Sawicki, W. Szreniawski, red. R. Biskup, Gdańsk-Puck-Wejherowo. Sołtan-Kościelecka K. 2003 Późnośredniowieczne stilusy do pisania na tabliczkach woskowych znalezione na zamku puckim, Zapiski Puckie, nr 2, s. 62-64. 2003 Dwa nowe stilusy z zamku w Pucku, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. LI, nr 1, s. 63-65. Starski M. 2005 Badania archeologiczne na terenie dziewiętnastowiecznego cmentarza katolickiego w Pucku w sezonie 2004, Zapiski Puckie, nr 4, s. 36-42. 2006 Drewniane umocnienia brzegów fosy zamkowej w Pucku w świetle najnowszych wyników badań archeologicznych, Zapiski Puckie, nr 5, s. 107-112. 2007 Badania archeologiczne na terenie dziewiętnastowiecznego cmentarza katolickiego w Pucku w sezonie 2004, Światowit, tom. VI (XLVII), fasc. B, 2006, s. 135-141, pl. 71-78. 2007 Badania archeologiczne kasyna oficerskiego Morskiego Dywizjonu Lotniczego w Pucku, Zapiski Puckie, R. 2007, z. 6, s. 130-135. 2009 Późnośredniowieczne naczynia gliniane z zamku w Pucku, Studia i Materiały Archeologiczne, t. 14, red. T. Scholl, Warszawa, s. 195-284. 2009 Średniowieczne i nowożytne umoc nie nia miejskie Pucka w świetle wyników dotychczasowych badań archeologicznych [w:] Stan badań archeologicznych miast w Polsce, red. H. Paner, M. Fudziński, J. Borcowski, Gdańsk, s. 209-214. 2010 Archeolog w piwnicach czyli o wykopaliskach w dawnej Oberży Pod Złotym Lwem, Zapiski Puckie, nr 9, s. 24-30. 2010 Archäologische Untersuchungen zur Geschichte der mittelalterlichen Lokationsstadt Puck/Putzig, Quaestiones Medii Aevi Novae, t. 15, s. 283-303. 2011 Dzieje rynku w Pucku, Światowit, t. VIII (XLIX), fasc. B, s. 149-161. 2011 Średniowieczne kramy kupieckie na rynku w Pucku, Zapiski Puckie, nr 10, s. 15-23. 207

2015 Rynek miasta lokacyjnego w Pucku w świetle badań archeologicznych, Warszawa. 2015 Zagospodarowanie parcel mieszczańskich w Pucku jako źródło poznania przemian kulturowych w małym mieście lokacyjnym w późnym średniowieczu, Archaeologia Historica Polona, t. 22, s. 145-166. 2015 Location of Puck and conditions for growth of a small settlement in the Gdańsk Pomerania, [w:] The Baltic Sea a Mediterranean of North Europe in the light of archaeological, Historical and Natural Science research from Ancient to Early Medieval Times, red. O. Felczak, Gdańsk, s. 87-92. 2016 Badania archeologiczne parceli mieszczańskiej przy ul. 1 Maja w Pucku, Zapiski Puckie, nr 15, s. 39-47. 2016 Późnośredniowieczne wyroby garncarskie z Pucka. Studium małomiasteczkowej wytwórczości garncarskiej na Pomorzu Gdańskim, Warszawa. 2017 Badania archeologiczne parceli pl. Wolności 29 w Pucku w 2015 i 2016 roku, Zapiski Puckie, nr 16, s. 7-16. Stępień W. 1998 Wczesnośredniowieczny port w Pucku, [w:] Historia Pucka, red. A. Groth, Gdańsk, s. 36 54. Ślaski B. 1916 Materjały i przyczynki do dziejów nadmorskiego miasta Pucka oraz dawnej ziemi Puckiej, Warszawa. Śliwiński B. 1998 Dzieje Pucka w świetle najstarszych źródeł pisanych (do 1308 r.), [w:] Historia Pucka, red. A. Groth, Gdańsk, s. 55-68. Talaga M. 2012 I po szpilkę warto się schylić. Znaleziska późnośredniowiecznych i wczesnonowożytnych szpilek z wykopalisk na zamku w Pucku, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. LX, nr 1, s. 3-20. Wasilewski A. 2004 Późnośredniowieczne kule artyleryjskie odnalezione na zamku w Pucku, Zapiski Puckie, nr 3, s. 148-152. 208