Wp³yw wysokoœci n.p.m. na wra liwoœæ klimatyczn¹ œwierka pospolitego w masywie Babiej Góry

Wp³yw wysokoœci n.p.m. na wra liwoœæ klimatyczn¹ œwierka pospolitego w masywie Babiej Góry Barbara Czajka ARTYKU Y / ARTICLES Abstrakt. W masywie Babiej Góry, bêd¹cej najwy szym szczytem Beskidów Zachodnich, wyraÿnie wykszta³ci³y siê piêtra roœlinno-klimatyczne wraz z zlokalizowan¹ na wysokoœci 350 m n.p.m. górn¹ granic¹ lasu (GGL). Obiektem przeprowadzonych badañ by³y osobniki œwierków pospolitych Picea abies L. Karst zlokalizowane na 4 stanowiskach na pó³nocnym stoku masywu, wzd³u transektu wysokoœciowego od 700 do 350 m n.p.m. Zbudowano chronologie stanowiskowe, które analizowano we wspólnym okresie 947-200. Chronologie skorelowano z danymi dotycz¹cymi œredniej miesiêcznej temperatury powietrza i miesiêcznych sum opadów, pozyskanych w wyniku pomiarów instrumentalnych ze stacji meteorologicznej Zakopane. Wraz z wysokoœci¹ n.p.m. wra liwoœæ badanego gatunku na elementy klimatu zwiêksza siê. Najni ej po³o one osobniki nie wykazuj¹ wra - liwoœci na temperaturê (700 m n.p.m.) ani na iloœæ opadów (700 i 900 m n.p.m.) na przyjêtym poziomie istotnoœci statystycznej=0,0. Wzrost œwierków w reglu górnym kontrolowany jest przez temperaturê okresu letniego (czerwiec-sierpieñ), a w ekotonie GGL tak e przez temperatury ca³ego okresu wegetacji (kwiecieñ-wrzesieñ). Iloœæ opadów jest istotna jedynie dla drzewostanów rosn¹cych najwy ej (300 m n.p.m.), gdzie zaznacza siê negatywny wp³yw du ych opadów czerwcowych na wykszta³canie przyrostu. S³owa kluczowe: piêtrowoœæ, Babia Góra, œwierk pospolity, dendroklimatologia Abstract. Here we compare the growth/climate response of 4 tree-ring width spruce (Picea abies L. Karst) chronologies from Babia Gora, single massif (0 km 2 ) located in Western Beskidy Mts. All typical alpine vegetation belts are well developed there with the timberline at ~350 m a.s.l. The tree-ring width sites were located on the northern slopes from 700 to 300 m a.s.l. along an altitudinal transects (4 km in length). The growth/climate response was computed employing instrumental data of temperature and precipitation from Zakopane for common period of 947-200. The growth/climate responses differ from site to site as a function of elevation. The lower located chronologies don't correlate with either precipitation (700 and 900 m a.s.l.) or temperature (700 m a.s.l.) significantly at p<0.0. The grow of trees from subalpine zone is controlled by July and whole vegetation season temperature (June- August). Spruces from timberline ecotone response to temperatures of July and summer temperature (June-July). The timberline chronologies also exhibit significant negative correlation with summer (June) precipitation. Keywords: altitudinal gradient, Babia Góra Mountain, Picea abies, dendroclimatology Wstêp Masyw Babiej Góry (724,6 m n.p.m.) jest najwy szym szczytem Beskidów Zachodnich (Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie) (Kondracki 998). Jest odosobnionym masywem, ukszta³towany w formie bariery orograficznej o charakterystycznej asymetrycznej rzeÿbie stoków z urwistymi 9

pó³nocnymi i ³agodnie nachylonymi po³udniowymi stokami ( ajczak ). Taka rzeÿba sprzyja wyraÿnemu wykszta³ceniu piêter roœlinno-klimatycznych (Obrêbska-Starkel 963) (Ryc.A). Na stokach pó³nocnych regiel dolny z mieszanymi lasami bukowo-œwierkowo-jod³owymi (piêtro umiarkowanie ch³odne) wystêpuje w przedziale wysokoœciowym 680-080 m n.p.m, zaœ bór œwierkowy typowy dla regla górnego na wysokoœci 080-400 m n.p.m. (piêtro ch³odne). Najwy ej po³o one fragmenty zwartego lasu na stokach pó³nocnych (górna granica lasu GGL) zlokalizowane s¹ miêdzy 220 (w lebach lawinowych), do 420 m n.p.m. (Zientarski 985). Ponad nimi rozci¹ga siê piêtro kosodrzewiny (do 650 m n.p.m.) i hal (Obrêbska-Starkel 963, 2004; Celiñski, Wojterski 963). Z wzglêdu na zachowane naturalne, a w niektórych miejscach nawet pierwotne fragmenty puszczy górnoreglowej, obszar ten objêto ochron¹ œcis³¹ ustanawiaj¹c w 954 roku Babiogórski Park Narodowy. W 997 powiêkszono go do podnó y Babiej Góry, do granicy polno-leœnej, obejmuj¹c ochron¹ œcis³¹ równie lasy dolnoreglowe (Ryc.B). Pierwsze obserwacje piêtrowego uk³adu szaty roœlinnej Babiej Góry poczyni³ Staszic oraz Pol na pocz¹tku XIX w. (Celiñski, Wojterski 963). Pierwsze naukowe badania przyrodniczo - florystyczne zapocz¹tkowano pod koniec XIX w., gdzie zas³u y³ siê Hugon Zapa³owicz, który zwróci³ szczególn¹ uwagê na pionowe rozmieszczenie roœlin (Omylak ). Przez nastêpne 50 lat prowadzono prace botaniczne nad rozpoznaniem flory Babiej Góry. Interesowano siê równie mikroklimatem drzewostanów górno- i dolnoreglowych (Grabski 960; Ermich 96 za Celiñski, Wojterski 963). W ostatnich latach badania lasów babiogórskich prowadzili Fabijanowski i G¹dek (983) oraz Holeksa (998). Szczególna uwagê na ekoton górnej granicy lasu zwróci³ Zientarski (985). Badania nad wp³ywem elementów klimatu na przyrosty roczne œwierków pospolitych, rosn¹cych w œrodowisku masywów karpackich prowadzone by³y w Czarnochorze, Alpach Transylwañskich, Retezacie (Kaczka, Büntgen ), czeskiej czêœci Beskidu Œl¹skiego (Feliksik, Wilczyñski 2000, ) oraz w s³owackich Ni - nych Tatrach (Büngen et al. ). W Polskiej czêœci Karpat analizy dendroklimatyczne przeprowadzono w Tatrach (Bednarz 983, Savva et al. 2006), Pieninach (Betlej 2008), Bieszczadach (Kaczmarczyk, dane nie publikowane), a tak e w Beskidach (Wilczyñski, Feliksik 2004b) i Gorcach (Büntgen et al. ). Na Babiej Górze prace badawcze prowadzi³ Bednarz (996, 999), Büntgen et al. () oraz Wilczyñski et al. (2004a), a na pobliskim Pilsku Szychowska-Kr¹piec (998). Celem prezentowanych badañ by³o okreœlenie stopnia wp³ywu klimatu (œredniej temperatury miesiêcznej i miesiêcznych sum opadów) na œwierki Picea abies L. Karst. rosn¹ce w poszczególnych piêtrach roœlinno-klimatycznych na pó³nocnym stoku Babiej Góry. Ryc.. Piêtrowoœæ roœlinno-klimatyczna (A) w masywie Babiej Góry (B). Sygnaturami ko³owymi zaznaczono stanowiska badawcze Fig..Vegetation changes along an altitudinal gradient (A) at Babia Góra Mountain (B). Study site marked by different color dots 92 Barbara Czajka Wp³yw wysokoœci n.p.m. na wraÿliwoœæ klimatyczn¹...

Materia³ i metody Badania nad wp³ywem wysokoœci na wra liwoœæ klimatyczn¹ œwierków przeprowadzono z wykorzystaniem dendrochronologii. Wytypowano 4 stanowiska badawcze na stokach pó³nocnych, zlokalizowane od siebie w pionowych odstêpach 200 m n.p.m. (700, 900, 00 i 300 m n.p.m.), poczynaj¹c od najni ej wystêpuj¹cych œwierków u podnó a masywu (700 m n.p.m.) przez kolejne piêtra roœlinne (regiel dolny, górny oraz ekoton górnej granicy lasu) (Tab.). Z ka dego stanowiska pobierano przynajmniej 60 odwiertów ze œwierków pospolitych Picea abies L. Karst o najwiêkszej œrednicy gatunku wystêpuj¹cego powszechnie w ca³ym profilu wysokoœciowym masywu. Próby spreparowano i zmierzono wed³ug standardowych procedur dendrochronologicznych, u ywaj¹c programów CooRecorder i CDendro (wwwcybis.se) oraz COFECHA (Grissino-Mayer 200) do kontroli pomiarów. Przy wykorzystaniu programu ARSTAN (Cook, Holmes 986) zbudowano œrednie i rezydualne chronologie stanowiskowe siêgaj¹ce od 64 do ponad 200 lat. Stanowiskowe chronologie rezydualne zbudowano z zastosowaniem power adaptive transformation oraz wyg³adzenia krzywych przy parametrze S równym 200. Jakoœæ chronologii zbadano wykorzystuj¹c wskaÿniki EPS i Rbar. Pierwszy z nich okreœla stopieñ zgodnoœci pomiêdzy próbami, a powszechnie akceptowalna wartoœæ progowa dla wiarygodnej chronologii to >0,85. Rbar rozumiany jest jako œrednia korelacja Persona wszystkich par prób, dziel¹cych razem przynajmniej 25 lat w zadanym przedziale czasowym. W dendroklimatologii parametry te okreœlaj¹ jak silne jest wspó³odczuwanie osobników rosn¹cych w danym œrodowisku, na panuj¹ce w nim warunki œrodowiskowe (Wigley et al.984). Tab.. Podstawowe informacje o stanowiskach badawczych i zbudowanych chronologiach. Table. Basic information about study sites and residual chronologies Stanowisko Wysokość n.p.m. 300 00 900 340-360 00-50 900-950 Ekspozycja N Piętro roślinne Ekoton górnej granicy lasu Regiel górny Regiel dolny Ilość prób 55 47 45 EPS 0,983 0,976 0,956 Rbar 34 0,464 0,294 Długość chronologii 792-20 843-200 907-200 700 700-750 Regiel dolny 60 0,952 0,280 947-20 W celu zachowania porównywalnoœci, analizy wp³ywu temperatury i opadów na przyrost roczny przeprowadzano dla wspólnego okresu 64 lat (947-200). D³ugoœæ okresu badawczego dostosowano do d³ugoœci najkrótszej chronologii, pochodz¹cej z 700 m n.p.m. W celu okreœlenia najsilniejszej zale noœci z przyrostami rocznymi przetestowano dane klimatyczne z czterech Ÿróde³: dane uœrednione z bazy CRU, krótkookresowe dane instrumentalne ze stacji na pó³nocnych stokach Babiej Góry (stacja Markowe Szczawiny), d³ugookresowe dane ze stacji najbli ej po³o onej na zachód (stacja ywiec, odl. 30 km) oraz na wschód (Zakopane, odl. 40 km). Do dalszych analiz wybrano dane o opadach i temperaturze ze stacji Zakopane, które wykazywa³y najsilniejsz¹ zale - noœæ z przyrostami rocznymi badanych œwierków. Wyniki i dyskusja Utworzone rezydualne chronologie stanowiskowe wykazuj¹ najwiêksze podobieñstwo (obliczone za pomoc¹ wspó³czynnika korelacji) z chronologiami drzewostanów zlokalizowanymi najbli ej, w sensie geograficznym (00 vs. 300=0,76; 00 vs. 900=0,70; 900 vs. 700=0,46). Najwiêksze ró nice (zale - noœæ nieistotna statystycznie) wystêpuj¹ miêdzy najni szym stanowiskiem 700, a najwy ej po³o onymi 93

stanowiskami 00 i 300 (wsp. kor.= 0,27 i 0,8). Ponadto na stanowiskach w reglu górnym w chronologiach zaznacza siê za³amanie przyrostowe w 980, czego nie widaæ w przypadku chronologii z regla dolnego (Ryc. 2). Mo e wi¹zaæ siê to ze wzmo on¹ emisj¹ w tamtym okresie, niszcz¹cych aparat asymilacyjny drzew, dwutlenków siarki (SO 2 ) i azotu (NO 2 ). Zwi¹zki te s¹ silnie wch³aniane przez mikroskopijne kropelki mg³y, których powierzchnia aktywna jest 3*0 4 wiêksza od powierzchni kropli deszczu, a tego rodzaju opad poziomy czêœciej tworzy siê powy ej 000 m n.p.m. (Gawroñska 2000). Wzrost badanych œwierków uzale niony jest od œrednich temperatur miesiêcznych co zgodne jest z dotychczasowymi badaniami (Ryc. 3) (Bungen et al. ). Zale noœæ ta jest wiêksza wraz ze wzrostem wysokoœci n.p.m. (Wilczyñski, Feliksik 2004b). Jedynie na wysokoœci 700 m czynnik ten nie wp³ywa na kondycjê i wzrost osobników, co mo e byæ spowodowane silnie antropogenicznym charakterem lasów upodnó a Babiej Góry (Holeksa et al. 2004). Na wysokoœci 900 m n.p.m. istotnym czynnikiem limituj¹cym jest temperatura marca, co zgodne jest z wra liwoœci¹ œwierków dolnoreglowych w innych masywach Karpat (Feliksik, Wilczyñski 2000). W reglu górnym i strefie górnej granicy lasu drzewostany wra liwe s¹ na temperaturê miesiêcy letnich (lipiec oraz sezon czerwiec-sierpieñ), a na wysokoœci 300 m n.p.m. na temperaturê ca³ego okresu wegetacji (kwiecieñ-wrzesieñ). Wyniki te zgodne s¹ z istniej¹cymi ju badaniami górnoreglowych œwierków na Babiej Górze (Bednarz et al. 999; Wilczyñski, Feliksik 2004a) i Pilsku (Szychowska-Kr¹piec 998). Analizuj¹c wp³yw temperatury na przyrosty roczne w d³u szym okresie (907-200) zaznacza siê równie istotnoœæ temperatury czerwca dla drzewostanów w ekotonie GGL oraz istotnoœæ ca³ego okresu wegetacji równie dla drzewostanów zlokalizowanych w centrum regla górnego (00 m n.p.m.). Opady w znacznie mniejszym stopniu wp³ywaj¹ na wzrost œwierków, jedynie w ekotonie górnej granicy lasu zaznacza siê ujemny wp³yw czerwcowych opadów deszczu na przyrosty roczne, analogicznie jak na pobliskim Pilsku (Szychowska-Krapiec 998). Dla reszty stanowisk wp³yw opadów atmosferycznych jest nieistotny statystycznie. Badaj¹c d³u szy okres (907-200) dla wysokoœci powy ej 700 m n.p.m., zaznacza siê równie dodatni wp³yw zimowych opadów (styczeñ-marzec). 300 00 900 700 947 949 95 953 955 957 959 96 963 965 967 969 97 973 975 977 979 98 983 985 987 989 99 993 995 997 999 200 947 949 95 953 955 957 959 96 963 965 967 969 97 973 975 977 979 98 983 985 987 989 99 993 995 997 999 200 947 949 95 953 955 957 959 96 963 965 967 969 97 973 975 977 979 98 983 985 987 989 99 993 995 997 999 200 947 949 95 953 955 957 959 96 963 965 967 969 97 973 975 977 979 98 983 985 987 989 99 993 995 997 999 200 Ryc. 2. Rezydualne chronologie stanowisk badawczych w masywie Babiej Góry zlokalizowanych na ró nych wysokoœciach bezwzglêdnych Fig. 2. Residual chronologies from study sites at Babia Mountain, at different altitudinal gradient 94 Barbara Czajka Wp³yw wysokoœci n.p.m. na wraÿliwoœæ klimatyczn¹...

-0, -0, WSPÓŁCZYNNIK KORELACJI -0, -0, -0, -0, -0, -0, TEMPERATURA ŚREDNIA MIESIĘCZNA MIESIĘCZNE SUMY OPADÓW ATMOSFERYCZNYCH Ryc. 3. Wra liwoœæ œwierków pospolitych w masywie Babiej Góry na temperaturê œredni¹ miesiêczn¹ i miesiêczne sumy opadów atmosferycznych (istotnoœæ statystyczna=0,0) Fig. 3. Sensitivity on average monthly temperaturê and monthly sum of precipitation of Picea abies L. Karst at Babia Góra Mountain (significance level = 0.0) Wnioski l Wielkoœæ przyrostu radialnego œwierków Picea abies L. Karst rosn¹cych w masywie Babiej Góry uzale niona jest w du ym stopniu od temperatury powietrza i opadów atmosferycznych. l Wraz z wysokoœci¹ n.p.m. zwiêksza siê wra liwoœæ œwierków na temperaturê okresu letniego, a w ekotonie górnej granicy lasu istotnym jest ciep³ota ca³ego okresu wegetacji. l Stopieñ wra liwoœci przyrostowej badanych œwierków na opady atmosferyczne na ró nych wysokoœciach n.p.m. jest znacznie mniejszy, ni na temperaturê powietrza. Wœród osobników rosn¹cych w ekotonie górnej granicy lasu zaznacza siê niekorzystny wp³yw czerwcowych opadów deszczu na przyrost roczny. Podziêkowania Badania zosta³y przeprowadzone dziêki pomocy i yczliwoœci pracowników Babiogórskiego Parku Narodowego.Zebranie prób by³o mo liwe dziêki projektowi badawczemu NCN NN 306 070640 Przyrodnicze i antropogeniczne uwarunkowania przebiegu górnej granicy lasu w Masywie Babiej Góry. Literatura Bednarz Z. 983. Dendroclimatological investigations in the Tatra Mountains. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloñskiego, Prace Geograficzne 57: 27-3. 95

Bednarz Z. 996. June-July temperature variation for the Babia Góra National Park, Southern Poland, for the period 650-90. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloñskiego, Prace Geograficzne 02: 523-529. Bednarz Z. Jaroszewicz B., Ptak J., Szwagrzyk J. 999. Dendrochronology of Norway Spruce (Picea Abies (L. Karst) in the Babia Gora National Park, Poland. Dendrochronologia 6: 45-55. Betlej D. 2008. Analiza wp³ywu czynników klimatycznych na wielkoœæ przyrostów rocznych œwierka pospolitego (Picea abies L. Karst) w Pieninach. W: Machowski R. Rzêta³a A. M. (red.) Z badañ nad wp³ywem antropopresji na œrodowisko 9: 9-5. Büntgen U., Frank C. D., Kaczka J. R., Versteg A., Zwijacz-Kozica T., Esper J.. Growth responses to climate in a multi - species tree - ring network in the Western Carpathian Tatra Mountians, Poland and Slovakia. Tree Physiology 27: 689-702. Celiñski F., Wojterski T. 963. Œwiat roœlinny Babiej Góry. W: Szafer W. (red.). Babiogórski Park Narodowy. PAN Zak³ad Ochrony Przyrody, Kraków. 09-70. Cook E. R., Holmes R. L. 986. User's manual for computer program ARSTAN. W: Holmes R. L., Adams R. K., Fritts H. C. (eds.). Tree ring chronologies of western North America: California, eastern Oregon and northern Great Basin. Chronology Ser. 6. Univ. of Arizona, Tucson. 50-56. Fabijanowski J., G¹dek K. 983. Lasy Babiej Góry. W: Zabierowski K. (red.). Park Narodowy na Babiej Górze. Przyroda i Cz³owiek. Zak³. Ochr. Przyr. I Zas. Nat. PAN. PWN Warszawa-Kraków, Studia Nat. B. 29: 79-96. Feliksik E., Wilczyñski S. 2000. Dendroclimatological analysis of the Norway spruce (Picea abies (L.) Karst.) from the Beskid Œl¹ski Mountains. Zpravodaj Beskydy 3: 6-70. Feliksik E., Wilczyñski S.. Termiczne uwarunkowania przyrostu tkanki drzewnej œwierka pospolitego (Picea abies (L.) Karst.) w reglu dolnym Beskidu ywieckiego. Acta Agraria et Silvestria Series Silvestris 4: 5-24. Gawroñska G. 2000. Wp³yw zanieczyszczenia atmosfery na lasy Krainy Karpackiej. Roczniki Ochrony Œrodowiska 2: 95-204. Grissino-Mayer H. D. 200. Evaluating crossdating accuracy: A manual and tutorial for the computer program COFECHA. Tree-Ring Res. 57: 205-22. Holeksa J. 998. Rozpad drzewostanu i odnowienia œwierka, a struktura i dynamika karpackiego boru górnoreglowego. Monographiae Botanicae 82: -20. Holeksa J., Szwagrzyk J., Musia³owicz W., Parusel J. 2004. Struktura i dynamika lasów Babiogórskiego Parku Narodowego. W: Wo³oszyn B., Jaworski A., Szwagrzyk J. (red.) Babiogórski Park Narodowy. Monografia Przyrodnicza. Wydawnictwo i Drukarnia Towarzystwa S³owaków w Polsce, Kraków. 528-598. Kaczka R. J., Büntgen U.. Spatial autocorrelation and growth/climate response of a high elevation spruce network along the Carpathian arc. Trace 6: 03-2. Kondracki J. 998. Geografia regionalna Polski. PAN, Warszawa. ajczak A.. Przyroda nieo ywiona. W: Ptaszyñska-Jackowska D. (red.). Œwiaty Babiej Góry. BgPN, Zawoja. 5-40. Obrêbska-Starkel B. 963. Klimat Babiej Góry. W: Szafer W. (red.). Babiogórski Park Narodowy. PAN Zak³ad Ochrony Przyrody, Kraków. 45-67. Obrêbska-Starkel B. 2004. Klimat masywu Babiej Góry. W: Wo³oszyn B., Jaworski A., Szwagrzyk J. (red.). Babiogórski Park Narodowy. Monografia Przyrodnicza. Wydawnictwo i Drukarnia Towarzystwa S³owaków w Polsce, Kraków. 37-5. Omylak J.. Z dziejów poznania i ochrony. W: Ptaszyñska-Jackowska D. (red.). Œwiaty Babiej Góry. BgPN, Zawoja. 47-68. Savva Y., Oleksyn J., Reich P. B., Tjoelker M. G., Vaganov E. A., Modrzynski J. 2006. Interannual growth response of Norway spruce to climate along an altitudinal gradient in the Tatra Mountains, Poland. Trees 20: 735-746. Szychowska-Kr¹piec E. 998. Spruce Chronology from Mt Pilsko Area. ( ywiec Beskid Range) 64-995 AD. Bulletin of the Polish Academy of Sciences. Earth Sciences 46/2: 75-86. Wigley T. M.L., Briffa K. R., Jones P. D. 984. On the Average Value of Correlated Time Series, with Applications in Dendroclimatology and Hydrometeorology. Journal of Climate and Apllied Meteorology 23: 20-23. Wilczyñski S., Feliksik E. 2004a. Diversification of climatic requirements of Norway spruce (Picea abies (L.) Karst.) in the upper forest zone. Electronic Journal of Polish Agricultural University 7 () 96 Barbara Czajka Wp³yw wysokoœci n.p.m. na wraÿliwoœæ klimatyczn¹...

ser. Forestry. Wilczyñski S., Feliksik E. 2004b. The dendrochronological monitoring of the Western Beskid Mountains (southern Poland) on the basis of radial increments of Norway spruce (Picea abies (L.) Karst.). Electronic Journal of Polish Agricultural University 7 (2) ser. Forestry. Zientarski J. 985. Wp³yw wzniesienia oraz wysokoœci masywu górskiego na kszta³towanie siê górnej granicy lasu w Polsce. Rozprawa doktorska, AR Poznañ. Barbara Czajka barczajka@wp.pl Katedra Rekonstrukcji Œrodowiska Geograficznego, Wydzia³ Nauk o Ziemi, Uniwersytet Œl¹ski 97