Nowe stanowiska zadrzechni ( Xylocopa spp.)

Aleksandra Łoś Michał Schulz Radosław Ścibior Aneta Strachecka Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Wydział Biologii, Nauk o Zwierzętach i Biogospodarki ul. Akademicka 13, 20-950, Lublin e-mail: los-aleksandra@o2.pl Nowe stanowiska zadrzechni ( Xylocopa spp.) (H y m e n op t e r a: A p i d a e) we ws c h od n i e j P o l s c e New localities of carpenter bees (Xylocopa spp.) (Hymenoptera: Apidae) in Eastern Poland streszczenie Pszczoły z rodzaju zadrzechnia są jednymi z największych pszczół europejskich. Xylocopa valga i X. violacea występują na rozległym obszarze, który obejmuje niemal całą Europę, Północną Afrykę, a także Azję. Według czerwonej listy gatunków zagrożonych IUCN X. valga wymarł na Litwie i Łotwie. Obecnie gatunek ten posiada status krytycznie zagrożonego wyginięciem w Polsce, Niemczech, Słowacji natomiast w Mołdawii, Szwajcarii i Ukrainie status zagrożonego wyginięciem. Jako stabilne uważa się natomiast jego populacje we Francji. Przez Polskę przebiega północna granica zasięgu występowania tej pszczoły, a od XIX w. do roku 2016 odnotowano tylko kilkanaście przypadków jej stwierdzeń w kraju. Autorzy niniejszego artykułu zweryfikowali i opisali kolejne cztery nowe stanowiska tej błonkówki na Lubelszczyźnie. Słowa kluczowe: Xylocopa spp., pszczoły, Apidae, wschodnia Polska, gatunek chroniony. abstract The genus Xylocopa represents one of the largest European bees. X. valga and X. violacea occur in a vast area that covers almost all of Europe, North Africa and Asia. According to the IUCN red list of endangered species, X. valga is extinct in Lithuania and Latvia. It is critically endangered in Poland, Germany and Slovakia and threatened in Moldova, Switzerland and the Ukraine. On the other hand, the French population is considered stable. Poland is the northern limit for the occurrence of this bee, and by 2016 only a few cases of its occurrence had been recorded. The authors of this article have verified and described four new insect sightings in the Lublin region. Key words: Xylocopa spp., bee, Apidae, Eastern Poland, protected species. Nr 2(20)/2018 Nauki Przyrodnicze 59

Aleksandra Łoś, Michał Schulz, Radosław Ścibior, Aneta Strachecka Wprowadzenie Podrodzina pszczół zadrzechniowatych (Hymenoptera: Apoidea: Apidae: Xylocopinae) składa się z dużych, osiągających do 3 cm długości gatunków o krępej budowie ciała. Ze względu na charakterystyczny wygląd zadrzechnie często mylone są z trzmielami (Apidae: Bombus) (MICHENER, 2000). W Polsce występują dwa podobne gatunki reprezentujące rodzaj Xylocopa zadrzechnia czarnoroga (X. valga) oraz zadrzechnia fioletowa (X. violacea). Główną cechą morfologiczną pozwalającą na rozróżnienie obydwu gatunków są guzki (ilości rzędów, kształt oraz rozmieszczenie). Guzki pokrywają wolną przestrzeń na grzbietowej stronie goleni tylnej pary odnóży; u X. valga ich liczba jest większa i obejmują one znacznie większy obszar goleni niż u X. violacea. W przypadku X. violacea samca od samicy da się odróżnić po kolorze czułków. 11 i 12 segment czułków samca X. violacea jest ceglastoczerwony, a u samicy czarny. U X. valga zarówno u samicy, jak i u samca czułki są czarne. Ponadto u X. valga ostatni człon czułków jest zaokrąglony, a u X. violacea jest zakończony ostro (TERZO I IN., 2007). Niestety te cechy metaliczno-fioletowych pszczół można zaobserwować i ocenić tylko pod binokularem. Z tego powodu pojawiające się od czasu do czasu doniesienia o odkryciu nowych lokalizacji jednego lub drugiego gatunku zadrzechni rozpoznanej na podstawie zwykłej fotografii mogą być oparte na błędnym oznaczeniu (Ryc.1). Dodatkowym utrudnieniem we właściwej identyfikacji gatunku jest ściśle regulowana przez Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt kwestia odławiania, a nawet szeroko rozumiana możliwość niepokojenia przedstawicieli fauny gatunków zagrożonych wyginięciem na danym terenie co oznacza, że bez specjalnych zezwoleń wydawanych przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska nie 60 Nr 2(20)/2018 Nauki Przyrodnicze Ryc. 1. Zadrzechnia (Xylocopa spp.). można łapać owadów nawet w celu wykonania przyżyciowych obserwacji niezbędnych do identyfikacji gatunkowej. Zadrzechnie gniazdują w otworach drewnianych, stąd często nazywa się je w literaturze anglosaskiej pszczołami-stolarzami. Dorosłe osobniki latają od wczesnej wiosny do późnej jesieni. Samice potrafią wydrążyć długie tunele w litym drewnie po to, aby założyć nawet do 12 komór lęgowych dla potomstwa (Ryc.1). Przegrody pomiędzy komorami lęgowymi są wykonywane z drewnianych wiórów i próchna. W każdej komorze samica składa porcję pyłku, a na niej pojedyncze jajo. Takie zachowanie upodabnia zadrzechnię do pszczół samotnic. Po złożeniu jaj w gnieździe samica wykazuje jednak prymitywne zachowania socjalne, pozostając wewnątrz lub w okolicach gniazda i chroniąc dorastające, a nawet już dorosłe potomstwo przed zagrożeniami (DUNN I RICHARDS, 2003; BERNARDINO I GAGLIANONE, 2013). Zadrzechnia czarnoroga i fioletowa to owady powszechnie występujące w regionach o ciepłym, umiarkowanym lub śródziemnomorskim klimacie, gdzie zimy są

Nowe stanowiska zadrzechni (Xylocopa spp.) (Hymenoptera: Apidae) we wschodniej Polsce krótkie i łagodne, a szata roślinna obfituje w zdrewniałą lub krzewiastą roślinność trawiastą (BANASZAK-CIBICKA, 2006; TERZO I NIETO, 2013). X. valga i X. violacea występują na rozległym obszarze, który obejmuje niemal całą Europę, Północną Afrykę, a także Azję (po Mongolię i Chiny) (ÖZBEK, 2013). W Europie jako stabilne uważa się populacje X. valga we Francji. Natomiast w Polsce, Niemczech i Słowacji zadrzechnie są klasyfikowane jako krytycznie zagrożone, a zgodnie z klasyfikacją Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody status zagrożonego mają także w Mołdawii, Szwajcarii i na Ukrainie. Według czerwonej listy gatunków zagrożonych zadrzechnie wymarły na Litwie oraz Łotwie (TERZO I IN., 2007). Przez Polskę przebiega północna granica zasięgu występowania zadrzechni czarnorogiej i fioletowej w Europie. W ostatnich 150 latach aż do roku 2016 odnotowano tylko kilkadziesiąt przypadków obserwacji zadrzechni w naszym kraju (HUFLEJT I GUTOWSKI, 2016). Ginięcie owadów z rodzaju zadrzechnia na terenach Rumunii, Słowacji oraz Chorwacji związane było z ludową tradycją uzupełniania diety i traktowania czarnych pszczół z żołądkami wypełnionymi miodem jako słodkiej przekąski (SVANBERG I IN., 2016). Obecne zmniejszanie się populacji zadrzechni w Europie i trwałe wycofanie się obu taksonów na południe kontynentu może wiązać się ze stale malejącą liczbą drewnianych budynków, zagród, budynków gospodarczych, stodół, płotów i słupów telegraficznych, które wcześniej tworzyły dogodne warunki gniazdowania dla pszczół-stolarzy, a także z przycinaniem i wypalaniem miedz, naturalnym zanikaniem łąk kserotermicznych oraz stepów, a także usuwaniem starych drzew, czy rozkładającego się drewna (BANASZAK I PIOTROWSKI, 2005; KUŁAK I CHMIELEWSKI, 2010; TERZO I NIETO, 2013). Nieliczne występowanie osobników zadrzechni na terenie naszego kraju w przeszłości wynikało najprawdopodobniej z nieodpowiadających tym pszczołom warunków klimatycznych. Obserwowane ocieplenie klimatu i obecność łagodnych zim mogą przyczyniać się do powrotu tych taksonów na obszar Polski. Rzadkość obserwacji zadrzechni, częściowe nakładanie się zasięgów populacji w kraju, znaczne podobieństwo morfologiczne oraz prawny brak możliwości odłowu mogą stanowić przyczynę błędnych identyfikacji utrudniających właściwą ocenę stanu populacji obydwu taksonów. Potwierdzone nowe lokalizacje zadrzechni Poniżej przedstawione zostały potwierdzone stanowiska owadów z rodzaju Xylocopa we wschodniej Polsce. Oznaczone na mapie na Ryc. 2. Polesie Zachodnie: FC53 Wisznice (51 47 N 23 10 E), 6 V 2017, 2 i 1. Martwe osobniki stwierdzono w otoczeniu drewnianego budynku gospodarczego, na którym wywieszono sztuczne miejsca do gniazdowania w postaci wyciętych fragmentów pniaków wierzbowych (Schulz i in., 2017). Wyżyna Lubelska: FB18 Lublin (51 26 N, 22 60 E), 28 VII 2017, 1. Nasyp kolejowy, na kwiatach Centaurea scabiosa L. Schwytany przypadkowo podczas odłowów trzmieli (pozwolenie nr WPN.6401.83.2017.MPR) i po identyfikacji wypuszczony. Nizina Sandomierska: EB82 Łysaków (50 75 N, 22 18 E), 15 VI 2016, 1 ex. Łąka kserotermiczna. Polesie Zachodnie: FB88 Wola Uhruska (51 33 N, 23 61 E), 7 VII 2017, 3 exx. Torowisko (inf. ustna Sekuła W.). Nr 2(20)/2018 Nauki Przyrodnicze 61

Aleksandra Łoś, Michał Schulz, Radosław Ścibior, Aneta Strachecka Ryc. 2. Mapa z lokalizacjami nowo odnotowanych stanowisk zadrzechni. Podsumowanie Stwierdzenia obecności owadów ze skrajnie rzadkiego rodzaju Xylocopa w kilku ostatnich latach mogą świadczyć o tym, że populacja we wschodniej Polsce jest nieliczna lecz względnie stabilna. Wpływ na to zjawisko może mieć wzrost wartości średnich temperatur w kraju, szczególnie w miesiącach zimowych (KOZUCHOWSKI I DEGIRMEN- DZIC, 2005). Ponadto czynnikiem mogącym wpływać pozytywnie na liczebność osobników zadrzechni jest zwiększanie się możliwych do zasiedlenia miejsc gniazdowania i zimowania, co m.in. związane jest z porzucaniem starych, drewnianych budowli, jak i zwiększaniem się liczby opuszczonych ogrodów lub nieużytków rolnych (ESTEL I IN., 2015). Ostatnie doniesienia wskazują na to, że dzikie pszczoły mogą być rezerwuarem lub wektorami groźnych chorób takich jak wirus choroby czarnych mateczników (ang. Black Queen Cell Virus) (RADZEVIČIŪTĖ I IN., 2017), czy wirus zdeformowanych skrzydeł (ang. Deformed Wing Virus DWV) 62 Nr 2(20)/2018 Nauki Przyrodnicze LUCIA I IN., 2014). W świetle światowego kryzysu dotyczącego stałego spadku liczebności owadów zapylających głównym zagadnieniem związanym z obserwacjami zagrożonych wyginięciem na terenie Polski zadrzechni jest rodzaj chorób oraz pasożytów im towarzyszących. Ze względu na wpływ populacji dzikich pszczół na krajową faunę pszczołowatych oraz stanowione przez nie potencjalne zagrożenie epidemiologiczne powinny one zostać objęte monitoringiem pod kątem obecności i etiologii czynników zakaźnych. Podziękowanie Autorzy pracy pragną podziękować Panu mgr Kamilowi Badurowiczowi za możliwość prowadzenia obserwacji zadrzechni oraz pomoc przy zbieraniu danych. Literatura BANASZAK J., PIOTROWSKI W. 2005. Dwa bardzo rzadkie gatunki pszczół w Polsce: Xylocopa valga, Gerstaecker i Xylocopa violacea (L.) w Poleskim Parku Narodowym. Wiadomości Entomologiczne. 24 (2), 77-80. BANASZAK-CIBICKA W. 2006. Zagrożenia i ochrona prawna wybranych gatunków dziko żyjących pszczół (Hymenoptera: Apoidea: Apiformes). Wiadomości Entomologiczne. 25, 17-20. BERNARDINO A. S., GAGLIANONE M. C. 2013. Comparisons in nesting biology of two sympatric carpenter bee species (Apidae: Xylocopini). Journal of Natural History. 47 (21-22), 1481-1499. DUNN T., RICHARDS M. H. 2003. When to bee social: interactions among environmental constraints, incentives, guarding, and relatedness in a facultatively social carpenter bee.

Nowe stanowiska zadrzechni (Xylocopa spp.) (Hymenoptera: Apidae) we wschodniej Polsce Behavioral Ecology. 14(3), 417-424. ESTEL S., KUEMMERLE T., ALCÁNTA- RA C., LEVERS C., PRISHCHEPOV A., HOSTERT P. 2015. Mapping farmland abandonment and recultivation across Europe using MODIS NDVI time series. Remote Sensing of Environment. 163, 312-325. HUFLEJT T., GUTOWSKI J. M. 2016. Xylocopa valga Gerst. (Hymenoptera: Apidae) in Poland. Forest Research Papers. 77, 341-351. KOZUCHOWSKI K., DEGIRMENDZIC J. 2005. Contemporary changes of climate in Poland: trends and variation in thermal and solar conditions related to plant vegetation. Polish Journal of Ecology. 53(3), 283-297. KUŁAK A., CHMIELEWSKI T. J. 2010. Changes in the physiognomy of the landscape of the West Polesie from the middle of the 19th century till the beginning of the 21st century. The Future of Hydrogenic Landscapes in European Biosphere Reserves. University of Life Sciences in Lublin. 29-40. LUCIA M., REYNALDI F. J., SGUAZZA G. H., ABRAHAMOVICH A. H. 2014. First detection of deformed wing virus in Xylocopa augusti larvae (Hymenoptera: Apidae) in Argentina. Journal of Apicultural Research. 53(4), 466-468. MICHENER C. D. 2000. The bees of the world (Vol. 1). JHU Press. ÖZBEK H. 2013. New data on large Carpenter-bees of Turkey with considerations about their importance as pollinators. Journal of the Entomological Research Society. 15, 79. RADZEVIČIŪTĖ R., THEODOROU P., HUSEMANN M., JAPOSHVILI G., KIRKITADZE G., ZHUSUPBAEVA A., PAXTON R. J. 2017. Replication of honey bee-associated RNA viruses across multiple bee species in apple orchards of Georgia, Germany and Kyrgyzstan. Journal of Invertebrate Pathology. 146, 14-23. SCHULZ M., ŚCIBIOR R., BADUROW- ICZ K., ŁOŚ A., BAJDA M., TYSZCZUK J., SKOWRONEK P., PIOTROWSKI B., STRACHECKA A. 2017. Feasibility of preparing nesting box and luring large solitary carpenter bee, Xylocopa valga. Journal of Apicultural Science. 61, 263-267. SVANBERG I., ULICSNI V., MOLNÁR Z. 2016. Folk knowledge of invertebrates in Central Europe-folk taxonomy, nomenclature, medicinal and other uses, folklore, and nature conservation. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine. 12, 47. TERZO M., ISERBYT S., RASMONT P. 2007. Révision des Xylocopinae (Hymenoptera: Apidae) de France et de Belgique. In Annales de la Société Entomologique de France. 43, 445-491. TERZO M., NIETO A. 2013. Xylocopa valga. The IUCN Red List of Theatend Species 2013. Nr 2(20)/2018 Nauki Przyrodnicze 63