Zeszyty Naukowe nr 777 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2008 Katedra Handlu Zagranicznego Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na rynek pracy w Polsce (wybrane zagadnienia) 1. Wprowadzenie Jednym z pożądanych efektów napływu kapitału zagranicznego w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) są zmiany na rynku pracy, a w szczególności zwiększenie poziomu zatrudnienia w kraju przyjmującym kapitał. Oczekiwania dotyczące wzrostu liczby miejsc pracy w wyniku napływu kapitału zagranicznego są tym większe, im gorsza jest sytuacja na rynku pracy kraju goszczącego. Dynamiczny wzrost BIZ w Polsce, obserwowany w latach 90. ubiegłego stulecia, a zwłaszcza w ich drugiej połowie, przypadł na okres głębokich przeobrażeń na polskim rynku pracy, związanych przede wszystkim z procesem fundamentalnej zmiany systemu gospodarczego oraz fluktuacjami poziomu aktywności całej gospodarki. Immanentną cechą polskiego rynku pracy w tym okresie była wysoka, a dodatkowo po 1998 r. sukcesywnie wzrastająca stopa bezrobocia. W artykule podjęto próbę oceny oddziaływania kapitału zagranicznego napływającego do Polski w formie BIZ na procesy zachodzące na tym rynku, a w szczególności na poziom zatrudnienia. Ze względu na dostępność danych statystycznych analizą objęto lata 1994 2004. 2. Efekty oddziaływania BIZ na rynek pracy Efekty BIZ na rynku pracy kraju goszczącego można, najogólniej rzecz biorąc, podzielić na trzy grupy, a mianowicie na efekty: ilościowe, jakościowe oraz lokalizacyjne.
134 Efekty ilościowe odnoszą się do poziomu zatrudnienia i jego zmian wywołanych napływem BIZ. Według Konferencji Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD) wpływ korporacji transnarodowych i podejmowanych przez nie bezpośrednich inwestycji zagranicznych na zatrudnienie w kraju przyjmującym zależy od kilku grup czynników. Do najważniejszych należą 1 : 1) wielkość BIZ i sposób wejścia inwestorów na rynek kraju przyjmującego, tj. forma inwestycji; mogą to być bowiem fuzje, przejęcia lub tzw. greenfield investment, 2) sektorowa lub branżowa struktura inwestycji zagranicznych, 3) strategie korporacji transnarodowych i zależny od nich stopień substytucji krajowej produkcji przez produkcję międzynarodową podejmowaną przez dokonujące inwestycji bezpośrednich korporacje transnarodowe, 4) polityka kraju goszczącego wobec BIZ, która powinna być nakierowana na wzmocnienie pozytywnego oddziaływania BIZ na rynek pracy. Forma inwestycji, czyli sposób wejścia inwestorów zagranicznych na rynek kraju goszczącego, jest ważnym czynnikiem oddziałującym na poziom zatrudnienia tego kraju w krótkim okresie. Fuzje i przejęcia, oznaczające jedynie zmianę własności, zapewniają co najwyżej utrzymanie dotychczasowych miejsc pracy, a niejednokrotnie prowadzą do zmniejszenia ich liczby w wyniku przeprowadzanych procesów racjonalizacji zatrudnienia w przejmowanych firmach. Inwestycje greenfield natomiast przyczyniają się do tworzenia nowych miejsc pracy, gdyż budowa bądź zakładanie nowych oddziałów lub filii na rynku kraju przyjmującego bezpośrednio przyczynia się do zatrudnienia. Struktura sektorowa lub branżowa BIZ jest równie ważnym czynnikiem determinującym wielkość krańcowego zatrudnienia w kraju przyjmującym. W zależności bowiem od układu przewag lokalizacyjnych kraju, w tym m.in. kosztów czynnika pracy i stopnia kwalifikacji siły roboczej, BIZ mogą mieć charakter związany z mniej lub bardziej intensywnym wykorzystaniem pracy. Efekty ilościowe BIZ na rynku pracy zależą również od tego, czy produkcja międzynarodowa podejmowana przez korporacje transnarodowe dokonujące inwestycji bezpośrednich stanowi substytut krajowej produkcji, wypierając przy tym z krajowego rynku lokalnych producentów. W takiej sytuacji może dochodzić do zmniejszenia miejsc pracy. Jeżeli natomiast międzynarodowa produkcja jest komplementarna wobec miejscowej i na przykład przyczynia się do usunięcia niektórych (finansowych, technologicznych, organizacyjnych) wąskich gardeł w gospodarce, wówczas można oczekiwać pozytywnych efektów w dziedzinie zatrudnienia 2. 1 World Investment Report 1994. Transnational Corporations, Employment and the Workplace, UN, New York Geneva 1994, s. 166 i nast. World Investment Report 1999, UN, New York Geneva 1999, s. 257 i nast. 2 J. Witkowska, Wpływ swobody przepływu kapitału na polski rynek pracy, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2001, s. 7 8.
Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych 135 Obok związanych z tworzeniem nowych miejsc pracy efektów ilościowych, BIZ wywołują na rynku pracy również szereg skutków o charakterze jakościowym. Do pozytywnych efektów jakościowych należy wzrost wydajności pracy w firmach z udziałem zagranicznym w wyniku zastosowanej technologii i organizacji pracy, prowadzący do wzrostu wydajności w całej gospodarce. Towarzyszy temu z reguły wzrost płac, odzwierciedlający przyrosty wydajności. Negatywne efekty jakościowe występują natomiast wówczas, gdy inwestorzy zagraniczni wprowadzają na rynku pracy kraju goszczącego niepożądane praktyki w dziedzinie zatrudnienia, takie jak np.: wymuszanie dłuższego czasu pracy, konfliktowanie zespołów pracowniczych, restrykcje wobec członków związków zawodowych. Efekty lokalizacyjne BIZ dotyczą zmian w przestrzennych (geograficznych) charakterystykach rynku pracy kraju przyjmującego kapitał. W szczególności pozytywne efekty lokalizacyjne wywołane napływem BIZ pojawią się wówczas, gdy inwestorzy będą tworzyć nowe miejsca pracy w regionach charakteryzujących się wysoką stopą bezrobocia. Z praktyki krajów przyjmujących kapitał w formie BIZ, a zwłaszcza krajów UE, wynika jednak, że przyciągnięcie inwestorów zagranicznych do regionów słabiej rozwiniętych wymaga specjalnych zachęt i wykorzystania instrumentów polityki regionalnej. W przeciwnym wypadku inwestorzy wykazują większą skłonność do lokowania swych inwestycji w lepiej rozwiniętych regionach kraju, przez co przyczyniają się do zwiększenia koncentracji aktywności gospodarczej w zurbanizowanych obszarach. 3. Wpływ BIZ w Polsce na poziom zatrudnienia 3.1. Wielkość zatrudnienia w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego W latach 90. ubiegłego wieku rosło znaczenie spółek z udziałem kapitału zagranicznego na polskim rynku pracy. Liczba pracowników zatrudnionych w tych przedsiębiorstwach wzrosła z blisko 374 tys. osób w 1994 r. do 1112,3 tys. w 2004 r. (rys. 1). Najwyższy poziom zatrudnienia odnotowano w 2004 r., kiedy to liczba pracujących przekroczyła, po raz drugi, 1 milion. Corocznie liczba pracujących w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego rosła, z wyjątkiem 2001 r., w którym nastąpił niewielki spadek, będący najprawdopodobniej reakcją na pogarszający się stan polskiej gospodarki. Przyrost zatrudnienia w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego cechowała wysoka dynamika aż do 1999 r. (wyjątkiem był 1996 r.), po którym nastąpiło wyraźne osłabienie tempa wzrostu i odnotowano okres stabilizacji jego poziomu.
136 1200 Zatrudnienie w tys. osób 1000 800 600 400 200 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Rys. 1. Zatrudnienie w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego w latach 1994 2004 Źródło: Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego, GUS, Warszawa, wydania z lat 2002 2005. Należy wyraźnie podkreślić, że pomimo wzrastającego znaczenia spółek z udziałem kapitału zagranicznego na rynku pracy w Polsce, w całym analizowanym okresie dynamika skumulowanych BIZ istotnie przewyższała dynamikę zatrudnienia w tychże spółkach (tabela 1). Nie ma zatem bezpośredniego przełożenia między zwiększaniem się BIZ a powstawaniem nowych miejsc pracy. Tabela 1. Relacje między napływem kapitału zagranicznego w formie BIZ do Polski a liczbą zatrudnionych w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego w latach 1996 2004 Kategoria 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Skumulowana wartość BIZ (w mld USD) 12,0 20,6 30,7 38,9 49,4 56,8 65,1 72,7 84,5 Dynamika skumulowanych BIZ (w % w porównaniu z rokiem 76 72 49 27 27 15 14 12 16 poprzednim) Roczny strumień BIZ (w mld USD) 5,2 5,67 9,57 7,9 10,6 7,15 6,1 6,4 7,8 Dynamika rocznego strumienia BIZ (w % w porównaniu z rokiem poprzednim) 107 9,3 68,6 17,6 34,3 32,6 15,1 6 22
Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych 137 Zwraca również uwagę fakt, że brak jest związku między dynamiką rocznych strumieni BIZ a przyrostem zatrudnienia w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego. Często wskaźniki te kształtują się zupełnie odmiennie. Taka sytuacja miała miejsce np. w 1996 r., kiedy to dynamika przyrostu BIZ w stosunku do roku poprzedcd. tabeli 1 Kategoria 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Zatrudnienie w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego 525,9 684,6 840,9 923,5 966,5 957,9 993,6 1023,4 1112,3 (w tys. osób) Dynamika zatrudnienia w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego (w % w porównaniu z rokiem poprzednim) 6 30 23 10 5 1 3 3 8,7 Źródło: W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle świata, TNOiK Dom Organizatora, Toruń 2004, s. 266; oraz obliczenia własne na podstawie: Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego, GUS, Warszawa 2004, 2005. 120 100 80 Dynamika (w %) 60 40 20 0 20 40 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 zatrudnienie BIZ Rys. 2. Dynamika zatrudnienia w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego i rocznych strumieni BIZ napływających do Polski w latach 1994 2004 Źródło: jak w tabeli 1.
138 niego wyniosła ponad 100%, podczas gdy w tym samym czasie przyrost nowych miejsc pracy w omawianej grupie spółek osiągnął poziom zaledwie 6,2% (rys. 2). Jeszcze większe rozbieżności miały miejsce w latach 1999 oraz 2002: zmniejszeniu rocznego strumienia BIZ (odpowiednio o 17,6% i 15,1%) towarzyszył wzrost zatrudnienia w spółkach z kapitałem zagranicznym (odpowiednio o 9,8% i 3,7%). 3.2. Struktura zatrudnienia w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego według sekcji PKD W latach 1994 2004 najwięcej pracowników zatrudniały spółki z udziałem kapitału zagranicznego prowadzące działalność w przemyśle (tabela 2). Sama działalność produkcyjna od początku lat 90. cechowała się najwyższym poziomem zatrudnienia w omawianej grupie spółek na koniec 2004 r. wyniosło ono ponad 625 tys. osób, co stanowiło 56% ogółu zatrudnionych w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego. Na drugim miejscu znalazła się sekcja Handel i naprawy (blisko 230 tys. pracowników), a na trzecim Transport, składowanie i łączność (ponad 78 tys. zatrudnionych). 2500 2000 Dynamika 1500 1000 500 0 1994 1995 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Przemysł Handel i naprawy Transport, składowanie i łączność Pośrednictwo finansowe Rys. 3. Dynamika przyrostu zatrudnienia w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego w wybranych sekcjach PKD w latach 1994 2004 (1994=100) Źródło: jak w tabeli 1.
Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych 139 W analizowanym okresie wszystkie sekcje PKD odnotowały wzrost zatrudnienia, jednak jego dynamika była bardzo zróżnicowana (rys. 3). W porównaniu z sekcjami: Handel i naprawy, Transport, składowanie i łączność, a zwłaszcza Pośrednictwo finansowe, dynamika zatrudnienia w przemyśle była wręcz symboliczna, osiągając w ciągu analizowanych 8 lat poziom 133%, podczas gdy we wspomnianych trzech sekcjach wyniosła ona odpowiednio prawie 416%, 604% i 2154%. W rezultacie tych zmian udział pracujących w sekcji Przemysł w ogólnej liczbie zatrudnionych w spółkach z kapitałem zagranicznym obniżył się z 74,1% w 1994 r. do 58% w 2004 r. Jednocześnie udział zatrudnionych w sekcjach Handel i naprawy oraz Transport, składowanie i łączność wzrósł odpowiednio z 12% i 3% w 1994 r. do 21% i 7% w 2004 r. Dane te wyraźnie wskazują na zmianę kierunku napływu zagranicznych inwestycji bezpośrednich z przedsięwzięć typowo przemysłowych, a więc głównie pracochłonnych, do dziedzin bardziej kapitałochłonnych, jak. np. pośrednictwo finansowe. Tabela 2. Liczba pracujących w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego według sekcji PKD w latach 1994 2004 Wyszczególnienie 1994 1995 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Przemysł 276 647367 668480 864 515 791 552 249 560 319 541 248 568 674 588 165 644 315 Działalność produkcyjna 273 858364 242476 484509 977 546 141 546 460524 095547 648 569 947 625 522 Handel i naprawy 44 578 61 466 98 230 132 253 161 095 173 948 180 514 208 916 215 337 229 963 Obsługa nieruchomości i firm 10 781 16 366 28 264 37 657 46 544 52 309 55 805 51 081 53 248 65 122 Transport, składowanie i łączność 11 196 14 458 22 417 98 331 99 077 104 020 97 388 80 412 78 312 78 793 Budownictwo 17 541 17 410 26 266 24 623 28 858 28 454 28 183 24 452 24 084 26 184 Hotele i restauracje 5 199 7 850 12 164 15 071 17 170 27 846 25 949 24 900 25 279 26 524 Pośrednictwo finansowe 964 1 848 3 421 4 400 5 144 4 462 13 494 18 400 21 266 21 724 Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo, rybołówstwo 3 315 3 546 5 297 5 872 5 770 6 111 5 911 5 376 5 625 6 220 i rybactwo Pozostała działalność usługowa, komunalna, socjalna i indywidualna 2 800 3 898 4 703 6 296 7 016 7 004 8 051 8 299 8 732
140 cd. tabeli 2 Wyszczególnienie 1994 1995 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Ochrona zdrowia i opieka socjalna 400 399 524 542 1 256 1 562 2 616 2 972 4 005 Edukacja 431 432 523 748 765 830 759 840 759 Razem 373 852 495 322 628 763840 948923 493966 506957 888 993 637 1023 4271 112 341 Źródło: jak w tabeli 1. 3.3. Struktura BIZ według działów wyodrębnionych ze względu na dominujący czynnik produkcji Kolejnych wniosków dotyczących efektów ilościowych oddziaływania BIZ na rynek pracy w Polsce dostarcza analiza struktury tych inwestycji według działów wyodrębnionych ze względu na dominujący czynnik produkcji. Z punktu widzenia wpływu na polską gospodarkę pożądane jest lokowanie kapitału zagranicznego w działach technologicznie intensywnych, których rozwój daje podstawę uzyskania trwałej przewagi konkurencyjnej nad innymi krajami. Jednak dla poprawy sytuacji na krajowym rynku pracy ważne jest, aby kapitał trafiał przede wszystkim do dziedzin pracochłonnych, gdyż przekłada się to bezpośrednio na powstawanie nowych miejsc pracy. W celu zbadania zmian zachodzących w alokacji kapitału napływającego w formie BIZ do działów charakteryzujących się zróżnicowanym stopniem zaawansowania technologicznego, dokonano ich klasyfikacji, wyróżniając następujące działy 3 : 1) działy pracochłonne: produkcja artykułów spożywczych i napojów, produkcja wyrobów tytoniowych, produkcja tkanin, produkcja odzieży oraz futrzarstwo, produkcja skóry i wyrobów ze skóry; 2) działy surowcochłonne: produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz ze słomy i wikliny, produkcja celulozowo-papiernicza, produkcja koksu, przetworów ropy naftowej i pochodnych, produkcja mebli, pozostała działalność produkcyjna; 3) działy standardowej produkcji o bazowej technologii: działalność wydawnicza i poligraficzna, produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych, produkcja metali, produkcja wyrobów z metali (bez maszyn i urządzeń); 4) działy technicznie intensywne oparte na dostawach komponentów: produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych, produkcja maszyn i aparatury elektrycznej; 5) działy technologicznie intensywne oparte na technologii innowacyjnej: produkcja maszyn i urządzeń, produkcja maszyn biurowych i komputerów, produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych, produkcja sprzętu i aparatury radiowej, 3 Podział ten został zastosowany w pracy: Z. Wysokińska, Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na dostosowania strukturalne w gospodarce [w:] Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, red. Z. Olesiński, PWE, Warszawa 1998, s. 131.
Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych 141 telewizyjnej i komunikacyjnej, produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków, produkcja pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep, produkcja pozostałego sprzętu transportowego. 100 90 80 70 Udział % 60 50 40 30 20 10 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Działy technologicznie intensywne oparte na technologii innowacyjnej Działy technologicznie intensywne oparte na dostawach komponentów Działy standardowej produkcji o bazowej technologii Działy surowcochłonne Działy pracochłonne Rys. 4. Udział kapitału zagranicznego w sekcji Działalność produkcyjna w kapitale podstawowym tej sekcji według stosowanych technologii (w %) Źródło: jak w tabeli 1. Analizując napływ BIZ do poszczególnych działów sekcji Działalność produkcyjna, łatwo zauważyć, że w całym analizowanym okresie najwięcej kapitału trafiło do dziedzin technologicznie intensywnych opartych na technologii innowacyjnej oraz do dziedzin pracochłonnych w 2004 r. ich udział w całkowitym zagranicznym kapitale zakładowym w tej sekcji PKD wyniósł odpowiednio 36% i 24% (rys. 4). Wydaje się więc, że napływ ten ma korzystny wpływ zarówno na polską gospodarkę i dynamikę jej rozwoju, jak i na rynek pracy. Zwraca jednak uwagę wyraźnie zarysowująca się zwłaszcza po 1999 r. tendencja spadkowa napływu BIZ do działów pracochłonnych: w latach 1995 2004 ich udział zmniejszył się z 31,9% do 24%.
142 3.4. Struktura BIZ według form napływu kapitału zagranicznego Jak już wspomniano, ważnym kryterium oceny wpływu BIZ na rynek pracy kraju przyjmującego, zwłaszcza w analizie krótkookresowej, jest ich forma. Największy efekt kreacji zatrudnienia przynoszą inwestycje typu greenfield. Ich udział w całkowitej wartości kapitału zagranicznego napływającego do Polski w formie BIZ wyraźnie się powiększył w ostatnich latach. Jeszcze w 2002 r. stanowiły one 36,2% rocznego strumienia BIZ, podczas gdy w 2003 r. na tę formę BIZ przypadło 51%, a w 2004 r. 58% inwestycji bezpośrednich napływających do Polski (rys. 5). Znamienne jest, że wzrastającemu udziałowi inwestycji typu greenfield towarzyszyło wyraźne obniżenie udziału inwestycji polegających na przejęciu już istniejących zakładów państwowych w drodze prywatyzacji (z 36% w 2002 r. i 22% w 2003 r. do 17% w 2004 r.). Udział % 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1994 1995 1996 Działy technologicznie intensywne oparte na dostawach komponentów Działy standardowej produkcji o bazowej technologii Działy surowcochłonne Działy pracochłonne Rys. 5. Udział poszczególnych form inwestowania w napływie BIZ do Polski w latach 2002 2004 Źródło: http://www.paiz.gov.pl, luty 2006. Dotychczasowa struktura poszczególnych form inwestowania była w znacznym stopniu zdeterminowana polityką gospodarczą kolejnych ekip rządowych, ukie-
Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych 143 runkowaną głównie na zwiększenie udziału inwestorów zagranicznych w prywatyzacji majątku państwowego. W niewielkim stopniu polityka ta wykorzystywała instrumenty pozyskiwania nowych inwestycji, ograniczając je w zasadzie do specjalnych stref ekonomicznych. Dopiero nowe regulacje prawne, które weszły w życie w 2002 r., wprowadziły więcej zachęt do inwestycji od podstaw oraz tworzenia nowych miejsc pracy przez inwestorów zagranicznych. 3.5. Znaczenie spółek z udziałem kapitału zagranicznego w polskim handlu zagranicznym Oceniając wpływ kapitału zagranicznego na rynek pracy w Polsce, nie można pominąć wielkości i charakteru obrotów handlowych z zagranicą spółek z udziałem tego kapitału, a zwłaszcza ich udziału w saldzie handlu zagranicznego. Dane te pozwalają ocenić, czy inwestorzy zagraniczni przyczyniają się do zwiększania liczby miejsc pracy w Polsce (w przypadku nadwyżki eksportu nad importem), czy też sytuacja jest odwrotna. Spółki z udziałem kapitału zagranicznego należą do grupy zarówno największych eksporterów, jak i importerów wśród podmiotów prowadzących działalność gospodarczą w Polsce, a ich znaczenie w polskim handlu zagranicznym systematycznie wzrasta (tabela 3). W latach 1995 2003 zwiększyły one swój udział w całkowitej wartości polskiego eksportu z 38% do blisko 57%, po stronie importu zaś udział ten wzrósł z 42% do ponad 60%. Zwraca uwagę fakt, że z wyjątkiem 2000 r. przedsiębiorstwa zagraniczne odnotowują większy udział w polskim imporcie niż eksporcie. Tabela 3. Znaczenie spółek z udziałem kapitału zagranicznego w polskim handlu zagranicznym w latach 1995 2003 Wyszczególnienie 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Eksport (mln USD) 7 963 9 315 11 077 13 528 14 134 17 777 19 328 22 954 30 496 Dynamika eksportu (w % w porównaniu z rokiem poprzednim) 17,0 18,9 22,1 4,5 25,8 8,7 18,8 32,9 Udział w polskim eksporcie ogółem (w %) 38,1 38,1 43,0 47,9 51,6 56,2 53,6 55,9 56,9 Import (mln USD) 12 306 17 721 21 120 25 122 25 612 26 515 28 938 32 978 41 335 Dynamika importu (w % w porównaniu z rokiem poprzednim) 44,0 19,2 18,9 2,0 3,5 9,1 14,0 25,3
144 Udział w polskim imporcie ogółem (w %) 42,4 47,7 49,9 53,3 55,8 54,2 57,6 59,8 60,7 Deficyt handlowy (w mln USD) 4 370 8 406 10 043 11 594 11 479 8 738 9 610 10 025 10 840 Udział w deficycie handlowym Polski (w %) 71,9 66,2 60,6 61,5 62,0 50,5 67,8 71,1 75,1 Źródło: obliczenia własne na podstawie: Znaczenie kapitału zagranicznego dla polskiej gospodarki, Zeszyt BRE-Bank, CASE, Warszawa 2000, s. 21; Inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport roczny, IKiCHZ, Warszawa, roczniki z lat 1999 2003. Dane zawarte w tabeli 3 wyraźnie dowodzą, że spółki z udziałem kapitału zagranicznego są największym kreatorem ujemnego salda bilansu handlowego Polski: w latach 1995 2003 ich udział w deficycie handlowym wahał się w granicach 60 75% (z wyjątkiem 2000 r.), a w 2003 r. osiągnął poziom 75,1%. Jest to zjawisko wysoce negatywne, oznaczające, że spółki te w znacznym zakresie utrzymują miejsca pracy za granicą kosztem Polski. 4. Podsumowanie Zaprezentowana analiza umożliwia wyciągnięcie kilku wniosków dotyczących wpływu BIZ napływających do Polski na poziom zatrudnienia w naszym kraju. Po pierwsze, w latach 1994 2004 spółki z udziałem kapitału zagranicznego odgrywały istotną rolę na polskim rynku pracy. Liczba zatrudnionych w tych spółkach pracowników systematycznie wzrastała, osiągając na koniec 2004 r. wysoki poziom 1,1 miliona osób. Tempo przyrostu pracujących w tej grupie podmiotów gospodarczych ustępowało jednak znacznie dynamice zasobu BIZ w Polsce; brak było również związku między dynamiką rocznych strumieni BIZ a przyrostem zatrudnienia w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego. Po drugie, struktura działowa BIZ w Polsce wskazuje na korzystny wpływ tychże inwestycji na poziom zatrudnienia. Wśród działów sekcji Działalność produkcyjna wyodrębnionych ze względu na dominujący czynnik produkcji, po działach technologicznie intensywnych opartych na technologii innowacyjnej, to właśnie działy pracochłonne wykazywały największy udział w napływie kapitału zagranicznego do tej sekcji PKD. Pewien niepokój może jednak budzić wyraźnie zarysowująca się tendencja spadkowa tego udziału po 1999 r. Po trzecie, bez wątpienia korzystnym z punktu widzenia wpływu na rynek pracy zjawiskiem jest dość wysoki i co istotne wzrastający w latach 2003 2004 udział inwestycji typu greenfield w całkowitej wartości strumienia BIZ napływa-
Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych 145 jącego do Polski. Przyczyniły się do tego zmiany regulacji prawnych dotyczących systemu zachęt do realizacji tego typu inwestycji i tworzenia nowych miejsc pracy, jak również wyczerpanie się najbardziej atrakcyjnej oferty prywatyzacyjnej. Po czwarte, inwestorzy zagraniczni, posiadający wysoki i systematycznie wzrastający udział w wymianie handlowej, tworzyli w analizowanym okresie ponad 2/3 ujemnego salda handlu zagranicznego Polski. Dla krajowego rynku pracy oznaczało to utratę zatrudnienia na rzecz zagranicy. W artykule podjęto rozważania dotyczące tworzenia i utrzymywania miejsc pracy związanych bezpośrednio z działalnością spółek z udziałem kapitału zagranicznego. Pełna ocena ilościowych konsekwencji napływu BIZ dla polskiego rynku pracy wymaga analizy efektu kreacji zatrudnienia w grupie podmiotów krajowych, których działalność gospodarcza jest związana z funkcjonowaniem spółek z kapitałem zagranicznym (dostawcy, kooperanci), a ponadto efektu utraty zatrudnienia w wyniku wypierania z rynku podmiotów lokalnych przez stanowiące ich konkurencję podmioty z udziałem kapitału zagranicznego. Literatura Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego w 2003 roku, GUS, Warszawa 2004. Działalność gospodarcza spółek z udziałem kapitału zagranicznego w 2004 roku, GUS, Warszawa 2005. Inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport roczny, IKiCHZ, Warszawa 1999 2003. Karaszewski W., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle świata, TNOiK Dom Organizatora, Toruń 2004. Witkowska J., Wpływ swobody przepływu kapitału na polski rynek pracy, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2001. World Investment Report 1994. Transnational Corporations, Employment and the Workplace, UN, New York Geneva 1994. World Investment Report 1999, UN, New York Geneva 1999. Wysokińska Z., Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na dostosowania strukturalne w gospodarce [w:] Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, red. Z. Olesiński, PWE, Warszawa 1998. Znaczenie kapitału zagranicznego dla polskiej gospodarki, Zeszyt BRE-Bank CASE, Warszawa 2000. The Influence of FDI (Foreign Direct Investment) on the Labour Market in Poland. Selected Issues The influx of foreign capital in the form of FDI (foreign direct investment) produces diverse effects on the labour market of the country concerned. These effects are: quantitative, qualitative, and geographical. In this article, the author attempts to assess
146 the effects of FDI on employment in Poland in the years 1994 2004. The analysis covers employment changes in companies with foreign capital participation, their relation to changes in FDI streams and resources, the structure of FDI in terms of forms of investment and dominant production factors, and participation of foreign companies in Poland s foreign trade.