Zapotrzebowanie łódzkiego rynku pracy na techników ekonomii i techników handlu (perspektywa 5 lat)

Zapotrzebowanie łódzkiego rynku pracy na techników ekonomii i techników handlu (perspektywa 5 lat) Iwona Gruczyńska Wzmocnienie potencjału szkół zawodowych. Kadry dla innowacyjnego rozwoju regionu łódzkiego Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego Priorytet IX Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach Działanie 9.2 Podniesienie atrakcyjności i jakości szkolnictwa zawodowego Publikacja bezpłatna Łódź 2013

Tytuł: Zapotrzebowanie łódzkiego rynku pracy na techników ekonomii i techników handlu (perspektywa 5 lat) Autor: Iwona Gruczyńska Recenzent: dr Andrzej Pawełczyk Opracowanie edytorskie i druk: WOOJT Agencja Reklamowo-Artystyczna Copyright by Społeczna Akademia Nauk ISBN: 978-83-63968-10-6 2

Spis treści strona Wprowadzenie 4 1. Rynek pracy w województwie łódzkim, Polsce i krajach Unii Europejskiej. 5 2. System edukacji zawodowej w województwie łódzkim, Polsce i krajach Unii Europejskiej. 30 3. Perspektywy kształcenia uczniów szkół zawodowych o specjalnościach ekonomiczno-handlowych w horyzoncie pięcioletnim 43 3.1 Zasadnicze szkoły zawodowe 45 3.2 Średnie szkoły zawodowe.. 51 3.3 Szkoły policealne.. 56 4. Prognozy dla szkolnictwa zawodowego w świetle zmian zapotrzebowania na pracowników... 61 5. Scenariusze realizacji celów edukacji w zakresie szkolnictwa zawodowego w specjalnościach ekonomiczno-handlowych 70 6. Uwagi końcowe 81 Bibliografia 83 3

Wprowadzenie Niniejsza analiza powstała w ramach projektu badawczego pt. Wzmocnienie potencjału szkół zawodowych. Kadry dla innowacyjnego rozwoju regionu łódzkiego, współfinansowanego przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Głównym celem projektu realizowanego przez Społeczną Akademię Nauk w Łodzi jest weryfikacja jakości kształcenia zawodowego oraz wzmocnienie potencjału zasadniczych szkół zawodowych oraz techników o profilu ekonomicznohandlowym z województwa łódzkiego. Założeniem projektu jest między innymi wskazanie bieżącego i prognozowanego popytu i podaży na kwalifikacje i umiejętności absolwentów powyższych szkół. W ostatnich latach zainteresowanie kształceniem na kierunkach o profilu ekonomiczno-handlowym jest duże; w ramach tego profilu absolwenci przygotowywani są do zawodu sprzedawcy, technika handlowca, technika ekonomisty i technika rachunkowości. W związku z dynamicznie rozwijającym się sektorem usługowo-handlowym w regionie łódzkim wzrasta zapotrzebowanie na odpowiednio wykwalifikowaną kadrę. Jednocześnie z roku na rok obserwowane są znaczne wahania podaży, w związku z tym wprowadzenie mechanizmów regularnie badających i regulujących stan równowagi między popytem a podażą zawodów o profilach ekonomiczno-handlowych w województwie łódzkim wydaje się koniecznością. W ramach analizy przedstawiono i porównano dane pochodzące z analizy wtórnej (dane zastane) oraz analizy pierwotnej wyniki badań ankietowych przeprowadzonych w ramach projektu (wywiady swobodne, pogłębione, ankiety internetowe). Wywiady swobodne przeprowadzone zostały wśród nauczycieli przedmiotów ogólnych i zawodowych (n = 80) szkół zawodowych o profilach ekonomiczno-handlowych, wywiady pogłębione wśród przedsiębiorców (n = 80) sektora handlu i usług. W ankietach internetowych wzięli udział dyrektorzy szkół o powyższych profilach (n = 12), nauczyciele (n = 48), uczniowie (n = 142) oraz przedsiębiorcy z sektora usług i handlu (n = 200). W ramach badań zastosowany został warstwowo-losowy dobór próby, co pozwoliło na zapewnienie odpowiedniej reprezentacji badanej populacji. 4

1. Rynek pracy w województwie łódzkim, Polsce i krajach Unii Europejskiej Informacje o potencjalnych zasobach pracy, czynnikach kształtujących ich stan i strukturę, skalę napływu do zatrudnienia oraz odpływu do bezrobocia i bierności zawodowej pochodzą z dwóch podstawowych źródeł: Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) oraz bieżącej sprawozdawczości GUS. Dane BAEL dostarczają wiedzy o poziomie aktywności ekonomicznej, liczbie pracujących, poziomie bezrobocia oraz o populacji biernych zawodowo, tj. grupy, która nie uczestniczy w procesach zachodzących na rynku pracy. Pojęcie aktywności zawodowej mieszkańców dotyczy zarówno zbiorowości pracujących, jak i bezrobotnych, tj. takich, którzy aktywnie poszukują zatrudnienia. W 2012 roku zbiorowość aktywnych zawodowo w województwie łódzkim liczyła 1341 tys. osób, tj. 7,7% populacji aktywnych zawodowo w Polsce, i w porównaniu z rokiem poprzednim wzrosła. Wzrost ten wynikał ze wzrostu liczby bezrobotnych, populacja pracujących zmniejszyła się bowiem o 1,1%. Miernikiem charakteryzującym aktywność ekonomiczną ludności jest współczynnik aktywności zawodowej określający udział ludności aktywnej zawodowo wśród ludności danej kategorii. Tabela 1. Współczynnik aktywności zawodowej (dane średnioroczne; 15 lat i więcej) Wyszczególnienie 2010 2011 2012 w % Województwo łódzkie 56,3 56,9 56,6 Polska 55,3 55,5 55,9 Źródło: opracowano na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. W 2012 roku osoby aktywne zawodowo stanowiły 56,6% ogółu ludności województwa łódzkiego w wieku 15 lat i więcej. W porównaniu z rokiem poprzednim współczynnik aktywności zawodowej mieszkańców województwa łódzkiego uległ nieznacznemu obniżeniu (o 0,3 p.p.), natomiast jego poziom był wyższy niż w 2010 roku. Łódzkie należy do województw o stosunkowo wysokim poziomie aktywności zawodowej, stąd wskaźniki dla poszczególnych lat są wyższe niż przeciętnie w skali kraju. 5

W zbiorowości aktywnych zawodowo w województwie łódzkim osoby pracujące stanowią około 90%, W IV kwartale 2012 roku liczba pracujących w województwie łódzkim wyniosła 1208 tys. osób, w tym kobiety stanowiły 45% 1. Spadek w skali roku (o 1,1%) dotyczył wyłącznie populacji mężczyzn. Liczba pracujących kobiet wzrosła o 1,5% i ukształtowała się na poziomie 553 tys. Z punktu widzenia wieku pracujących dominującą grupę stanowiły osoby w wieku 35 44 lata z udziałem 29% i tendencją rosnącą oraz 45 54 lata (27%) 2. Warto zwrócić uwagę na istotny udział wśród pracujących osób w wieku 55 lat i więcej (prawie 14%), a także na jego wyraźny wzrost w ostatnich latach. Odsetek najmłodszych na rynku pracy (15 24 lata) jest niewielki (7,5%) i w ostatnich latach spada, co świadczy o tym, że grupa ta coraz później pojawia się na rynku pracy, pozostając w systemie edukacji. Wśród ogółu pracujących w województwie łódzkim dominowali pracownicy najemni, w tym głównie w sektorze prywatnym. Pracodawcy i pracujący na własny rachunek stanowili niespełna 19% ogółu określających się w badaniu jako pracujący, a pomagający członkowie rodzin prawie 3%. Struktura ta nie uległa większym zmianom w stosunku do roku poprzedniego. W ogólnej liczbie pracujących (w IV kwartale 2012 roku) zmniejszyła się w skali roku liczba osób wykonujących pracę dorywczą o ponad 11%, stąd udział tej grupy spadł z prawie 29% do 25,7%. Liczba osób wykonujących pracę stałą wzrosła w ciągu roku o 5%. Strukturę ogółu pracujących (według BAEL) z punktu widzenia przekroju zawodowego ilustruje wykres 1. Operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń 11,9% Pracownicy przy pracach prostych 8,4% Pozostali 0,7% Przedstawiciele władz publicznych, wyżsi urzędnicy i kierownicy 6,2% Specjaliści 15,8% Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy 13,0% Technicy i inny średni personel 11,2% Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy 11,8% Pracownicy usług osobistych i sprzedawcy 12,4% Pracownicy biurowi 8,6% 1 Aktywność ekonomiczna ludności w województwie łódzkim. Informacja sygnalna, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/lodz/assets_bael_ii_2013.pdf. 2 Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa łódzkiego, http://stat.gov.pl/lodz. 6

Wykres. 1. Pracujący według grup zawodów w IV kwartale 2012 roku Miarą rzeczywistego zaangażowania w proces pracy jest wskaźnik zatrudnienia mierzony udziałem pracujących w liczbie ludności danej kategorii. W porównaniu z innymi krajami europejskimi Polska charakteryzuje się poziomem wskaźnika zatrudnienia co prawda nie skrajnie niskim, jednak niższym niż przeciętna w skali Unii Europejskiej. Tabela 2. Wskaźnik zatrudnienia w krajach Unii Europejskiej w latach 2010 2012 (15 lat i więcej) Wyszczególnienie 2010 2011 2012 UE27 51,9 51,9 51,7 Austria 58,3 58,7 58,8 Belgia 49,6 49,4 49,2 Bułgaria 46,7 46,6 46,6 Cypr 60,2 58,7 55,9 Czechy 54,2 54,4 54,5 Dania 59,6 59,1 58,4 Estonia 50,4 53,9 55,4 Finlandia 54,9 55,2 55,2 Francja 51,4 51,3 51,1 Grecja 47,2 43,8 40,1 Hiszpania 47,4 46,5 44,5 Holandia 62,2 61,9 61,8 Irlandia 52,3 51,4 51,1 Litwa 47,8 48,7 50,1 Luxemburg 55,2 54,8 55,7 Łotwa 48,5 49,0 50,9 Malta 46,8 47,5 48,2 Niemcy 55,3 56,6 56,8 Polska 50,0 50,2 50,2 Portugalia 55,2 53,5 51,4 7

Rumunia 50,8 50,3 51,1 Słowacja 50,5 50,8 50,9 Słowenia 54,9 53,2 52,5 Szwecja 57,8 58,7 58,8 Węgry 45,0 45,4 46,3 Wielka Brytania 57,6 57,4 57,7 Włochy 44,4 44,3 44,0 Źródło: dane Eurostat. Wskaźnik zatrudnienia w całej Unii Europejskiej kształtował się w 2012 roku na poziomie 51,7% i w stosunku do lat poprzednich uległ niewielkiemu obniżeniu. Najwyższe wskaźniki charakteryzowały Holandię, Szwecję, Niemcy, Danię i Austrię, natomiast najniższe odnotowano w Grecji, Hiszpanii i we Włoszech. We wszystkich wymienionych krajach wskaźnik zatrudnienia w sali roku obniżył się. Polska, ze wskaźnikiem 50,2%, należy do grupy krajów, w których wskaźnik zatrudnienia nie wykazuje tendencji spadkowej. Województwo łódzkie cechuje wyższy poziom wskaźnika zatrudnienia niż przeciętnie w Polsce, natomiast w 2012 roku obserwowano tu spadek na poziomie 0,7 p.p. Tabela 3. Wskaźnik zatrudnienia (dane średnioroczne; 15 lat i więcej) Wyszczególnienie 2010 2011 2012 w % Województwo łódzkie 51,6 51,6 50,9 Polska 50,0 50,2 50,2 Źródło: opracowano na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. Wskaźniki zatrudnienia są zróżnicowane ze względu na płeć, wiek, a także poziom wykształcenia. W województwie łódzkim wskaźnik zatrudnienia w 2012 roku, podobnie jak w roku poprzednim, był niższy wśród kobiet niż wśród mężczyzn i wyniósł 43,6% wobec 59,21%. Wyższym zaangażowaniem zawodowym charakteryzowali się mieszkańcy terenów wiejskich, dla których wskaźnik zatrudnienia przyjął w 2012 roku wartość 53,2% wobec 49,7% w miastach, przy czym obniżył się w skali roku niemal w tym samym stopniu na wsi, jak i w miastach województwa. 8

Największe zaangażowanie zawodowe charakteryzuje osoby w wieku 35 44 lata, dla których wskaźnik zatrudnienia osiągnął w 2012 roku wartość 84,6%. W porównaniu z rokiem poprzednim zanotowano spadek poziomu wskaźnika o 0,8 p.p. Na uwagę zasługuje grupa w wieku 25 34 lata, charakteryzująca się wysoką aktywnością zawodową (wskaźnik zatrudnienia na poziomie 79,4%), której zaangażowanie zawodowe w skali roku wzrosło (o 0,6 p.p.). Znacznie obniżyło się natomiast zaangażowanie osób najmłodszych na rynku pracy w wieku 15 24 lata, charakteryzujących się stosunkowo niskim wskaźnikiem, na poziomie 22,9%. W skali roku zaobserwowano spadek wskaźnika zatrudnienia dla tej populacji o 4,3 p.p., co potwierdza tezę o wydłużaniu się okresu pozostawania przez młodzież w systemie edukacji, a więc poza rynkiem pracy, a także większego napływu do bezrobocia. Rośnie natomiast zaangażowanie zawodowe osób w najstarszej grupie wiekowej (55 lat i więcej), dla której wskaźnik zatrudnienia kształtuje się na nieco tylko niższym poziomie niż wśród młodzieży (20,7%). Wykształcenie ma bardzo istotny wpływ na pozycję danej osoby na rynku pracy. Dowodzą tego dane statystyczne charakteryzujące rynek pracy w skali europejskiej, a także dane na poziomie krajowym. W województwie łódzkim również najwyższy poziom zaangażowania zawodowego charakteryzuje osoby legitymujące się wykształceniem wyższym 73,4% (przy przeciętnej w skali kraju 75,5%) i obserwuje się tu lekką tendencję spadkową. Wysoki wskaźnik zatrudnienia dotyczy również osób posiadających wykształcenie policealne i średnie zawodowe 63,3% (60,5% przeciętnie w Polsce), a także osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym 56,4% (przeciętnie w Polsce 54,9%). Znacznie niższe wskaźniki cechują osoby z wykształceniem średnim ogólnokształcącym, a niemal trzykrotnie niższe osoby z wykształceniem gimnazjalnym i niższym. Pracę najłatwiej znajdują zatem osoby wykształcone i posiadające przygotowanie zawodowe. Według danych BAEL zarówno w skali Unii Europejskiej, jak i Polski, a także województwa łódzkiego, nasila się zjawisko bezrobocia. W ciągu roku liczba bezrobotnych w Unii Europejskiej wzrosła o 8%, w Polsce odnotowano wzrost na poziomie 10,9%. Zbiorowość bezrobotnych w województwie łódzkim w stosunku do roku poprzedniego powiększyła się o 15%. 9

Natężenie bezrobocia, mierzone stopą bezrobocia, w całej Unii Europejskiej w 2012 roku ukształtowało się na poziomie 10,4%, co oznaczało jego wzrost w skali roku o 0,8 p.p. Tabela 4. Stopa bezrobocia w krajach Unii Europejskiej w latach 2010 2012 (wiek 15 74 lata) Wyszczególnienie 2010 2011 2012 UE27 9,6 9,6 10,4 Austria 4,4 4,2 4,3 Belgia 8,3 7,2 7,6 Bułgaria 10,2 11,3 12,3 Cypr 6,3 7,9 11,9 Czechy 7,3 6,7 7,0 Dania 7,5 7,6 7,5 Estonia 16,9 12,5 10,2 Finlandia 8,4 7,8 7,7 Francja 9,3 9,2 9,9 Grecja 12,6 17,7 24,3 Hiszpania 20,1 21,7 25,0 Holandia 4,5 4,4 5,3 Irlandia 13,9 14,7 14,7 Litwa 17,8 15,3 13,3 Luxemburg 4,4 4,9 5,1 Łotwa 18,7 16,2 14,9 Malta 6,9 6,5 6,4 Niemcy 7,1 5,9 5,5 Polska 9,6 9,7 10,1 Portugalia 11,0 12,9 15,9 Rumunia 7,3 7,4 7,0 Słowacja 14,4 13,6 14,0 Słowenia 7,3 8,2 8,9 Szwecja 8,6 7,8 8,0 Węgry 11,2 10,9 10,9 Wielka Brytania 7,8 8,0 7,9 Włochy 8,4 8,4 10,7 Źródło: dane Eurostat. w % 10

Bezrobociem najbardziej dotknięte były południowe kraje Unii Europejskiej: Hiszpania, Grecja, Portugalia oraz kraje bałtyckie: Łotwa i Litwa, a także Irlandia, Słowacja i Bułgaria. Rosło także bezrobocie długotrwałe 12 miesięcy i więcej oraz trwające 24 miesiące i dłużej. Średniorocznie w 2012 roku stopa bezrobocia długotrwałego wyniosła w Unii Europejskiej o 4,6%, co oznaczało wzrost w skali roku o 0,5 p.p. Udział bezrobocia długotrwałego w bezrobociu ogółem wyniósł 44,4% i wzrósł o 1,5 p.p. Stopa bezrobocia trwającego 24 miesiące i dłużej wyniosła 2,5% i była wyższa niż przed rokiem o 0,3 p.p. 3 Bezrobocie dotykało przede wszystkim osoby młode. Tabela 5. Stopa bezrobocia ludzi młodych (15 24 lata) w krajach Unii Europejskiej w latach 2010 2012 Wyszczególnienie 2010 2011 2012 UE27 21,1 21,4 22,8 Austria 8,8 8,3 8,7 Belgia 22,4 18,7 19,8 Bułgaria 21,8 25,0 28,1 Cypr 16,6 22,4 27,8 Czechy 18,3 18,1 19,5 Dania 14,0 14,2 14,1 Estonia 32,9 22,3 20,9 Finlandia 21,4 20,1 19,0 Francja 23,6 22,8 24,3 Grecja 32,9 44,4 55,3 Hiszpania 41,6 46,4 53,2 Holandia 8,7 7,6 9,5 Irlandia 27,6 29,1 30,4 Litwa 35,3 32,2 26,4 Luxemburg 15,8 16,4 18,1 Łotwa 37,2 31,0 28,4 Malta 13,1 13,8 14,2 Niemcy 9,9 8,6 8,1 Polska 23,7 25,8 26,5 Portugalia 27,7 30,1 37,7 Rumunia 22,1 23,7 22,7 3 Sytuacja makroekonomiczna w Polsce w 2012 r. na tle procesów w gospodarce światowej, GUS, Warszawa 2013. w % 11

Słowacja 33,9 33,5 34,0 Słowenia 14,7 15,7 20,6 Szwecja 24,8 22,8 23,7 Węgry 26,6 26,1 28,1 Wielka Brytania 19,6 21,1 21,0 Włochy 27,8 29,1 35,3 Źródło: dane Eurostat. Stopa bezrobocia dla populacji 15 24 lata wyniosła w 2012 roku 22,8% i była wyższa o 1,5 p.p. niż w roku 2011. Najwyższy poziom bezrobocia wśród młodych utrzymywał się w Grecji, Hiszpanii, Portugalii, Włoszech, na Słowacji oraz w Irlandii. Polska na tle krajów Unii Europejskiej charakteryzuje się nieco niższym niż przeciętna poziomem stopy bezrobocia 10,1% wobec 10,4% oraz znacznie wyższym natężeniem bezrobocia młodych 26,5% wobec 22,8%. W województwie łódzkim natężenie bezrobocia według BAEL jest wyższe niż przeciętnie w Polsce. Tabela 6. Stopa bezrobocia (dane średnioroczne; 15 74 lata) Wyszczególnienie 2010 2011 2012 w % Województwo łódzkie 9,2 9,3 11,0 Polska 9,6 9,6 10,1 Źródło: opracowano na podstawie BAEL. Wzrost stopy bezrobocia w 2012 roku w stosunku do roku poprzedniego w województwie łódzkim dotyczył zarówno populacji kobiet, jak i mężczyzn. Poziom stopy bezrobocia notowanej dla kobiet (11,4%) wzrósł w skali roku o 0,9 p.p., natomiast dla mężczyzn o 1,8 p.p. do poziomu 10,3%. Wzrost natężenia bezrobocia obserwowano we wszystkich grupach wiekowych, a najwyższy wśród najmłodszych aż o 10,7 p.p. Warto podkreślić, że dla tej populacji stopa bezrobocia wyniosła 31,1%, a więc była znacznie wyższa od, i tak wysokiej, przeciętnej dla Polski. Najwyższy wzrost stopy bezrobocia miał miejsce w przypadku osób o niskim poziomie kwalifikacji, tj. posiadających wykształcenie zasadnicze zawodowe o 3,0 p.p., do poziomu 14,4%, oraz gimnazjalne i niższe o 2,5 p.p., do poziomu 18,9%. 12

Warto zwrócić uwagę, że rośnie wyraźnie stopa bezrobocia wśród osób z wykształceniem wyższym o 1,4 p.p., do poziomu 6,5%. Rynek pracy województwa łódzkiego zmaga się również z problemem długotrwałego bezrobocia. Populacja pozostających bez pracy dłużej niż rok sięga tu 44% ogółu i wyraźnie rośnie. Oprócz danych dotyczących bezrobocia mierzonego na podstawie BAEL w Polsce publikuje się również dane na temat bezrobocia rejestrowanego, które w ramach statystyki publicznej pozyskiwane są ze sprawozdawczości powiatowych urzędów pracy. Dane prezentowane są według stanu na koniec okresu. Dane charakteryzujące skalę i natężenie bezrobocia rejestrowanego potwierdzają trudną sytuację na regionalnym rynku pracy. Rok 2012 był kolejnym, w którym, zgodnie z tendencją ogólnopolską, rosła liczba poszukujących pracy, pozostających w rejestrach powiatowych urzędów pracy. W końcu grudnia 2012 roku liczba bezrobotnych w województwie łódzkim wyniosła 151 tys. osób i w skali roku wzrosła o 8,9%. Tempo wzrostu bezrobocia w 2012 roku było wyższe niż w latach poprzednich. W 2011 roku bezrobocie wzrosło w porównaniu do roku 2010 o 5,3%, a odpowiedni wskaźnik dla 2010 roku kształtował się na poziomie 2,7%. Bezrobotni w województwie łódzkim stanowili 7,1% ogółu bezrobotnych zarejestrowanych w skali kraju i odsetek ten rósł systematycznie w kolejnych latach. Tabela 7. Bezrobocie rejestrowane w województwie łódzkim na tle Polski Wyszczególnienie 2010 2011 2012 Bezrobotni zarejestrowani w tys. (stan w dniu 31 XII): Województwo łódzkie 131,6 138,7 151,0 Polska 1954,7 1982,7 2136,8 Bezrobotni nowo zarejestrowani w tys.: Województwo łódzkie 197,5 169,3 174,5 Polska 3042,0 2591,5 2655,0 Bezrobotni wyrejestrowani w tys.: Województwo łódzkie 194,0 162,3 162,1 Polska 2979,8 2563,5 2500,8 Źródło: Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa łódzkiego 2011, Urząd Statystyczny w Łodzi, Łódź 2012; Bank Danych Lokalnych GUS. 13

Wzrost udziału bezrobotnych w województwie łódzkim w ogólnej liczbie zarejestrowanych w Polsce jest konsekwencją szybszego wzrostu bezrobocia, w skali kraju obserwowano bowiem niższą dynamikę liczby bezrobotnych. W 2012 roku liczba bezrobotnych zarejestrowanych w Polsce była o 7,8% wyższa niż przed rokiem, w 2011 roku wzrost ten kształtował się na poziomie 1,4%, a rok wcześniej 3,3%. Wśród osób napływających do bezrobocia w województwie łódzkim 1/3 stanowią osoby rejestrujące się jako bezrobotne po raz pierwszy. Główne przyczyny wyłączenia z rejestru ilustruje tabela 8. Tabela 8. Osoby wyłączone z ewidencji bezrobotnych w województwie łódzkim Wyszczególnienie 2010 2011 2012 Ogółem wyrejestrowani 194 013 162 271 162 100 W tym z powodu: Podjęcia pracy 83 496 79 154 76 639 Niepotwierdzenia gotowości do pracy 49 028 41 105 39 851 Dobrowolnej rezygnacji ze statusu bezrobotnego 7 007 6 804 7 122 Nabycia prawa do emerytury, renty 875 1 463 1 269 Nabycia praw do świadczenia przedemerytalnego 1 909 2 209 3 454 Źródło: dane Urzędu Statystycznego w Łodzi. Przytoczone dane dowodzą, że wiodącą przyczynę wykreśleń z ewidencji bezrobotnych stanowi podjęcie przez bezrobotnego pracy (około 50% przypadków), a w dalszej kolejności niepotwierdzenie gotowości do pracy (około 1/4 ogółu wyrejestrowanych). Udział pozostałych przyczyn odpływu z bezrobocia jest niewielki, w tym szczególnie dobrowolnej rezygnacji ze statusu bezrobotnego, i w porównaniu z poprzednimi latami podlega tendencji spadkowej. Cechą szczególną zjawiska bezrobocia rejestrowanego w województwie łódzkim jest stosunkowo wysoki odsetek osób nieposiadających prawa do zasiłku, tj. takich, które nie nabyły bądź utraciły do niego prawo. W końcu 2012 roku w województwie łódzkim 83,8% bezrobotnych pozostawało bez prawa do zasiłku i odsetek ten wzrósł w porównaniu z poprzednimi latami. W 2011 roku kształtował się na poziomie 83,4%, w 2010 roku 83%, podczas gdy w skali kraju odpowiednie 14

wskaźniki wynosiły w 2012 roku 83,2%, w 2011 roku 83,5% i w 2010 roku 83,3%. Wśród ogółu bezrobotnych aż 84,8% (przy systematycznie rosnącym udziale) stanowią osoby deklarujące się jako wcześniej pracujące, a zatem takie, które utraciły miejsca pracy. Zjawisko bezrobocia w województwie łódzkim w niemal równym stopniu dotyczy obu płci. W końcu 2012 roku w rejestrze odsetek mężczyzn był nieco wyższy niż kobiet i wynosił 50,4%, natomiast w latach poprzednich notowano niewielką przewagę kobiet w 2011 roku ich udział wśród ogółu bezrobotnych kształtował się na poziomie 51,3%, a w 2010 roku 50,3%. W 2012 roku notowano wyraźnie wyższą dynamikę napływu do bezrobocia mężczyzn niż kobiet. W ciągu roku liczba zarejestrowanych mężczyzn zwiększyła się o 12,8%, a kobiet o 5,2%, podczas gdy rok wcześniej liczba mężczyzn wzrosła o 3,3%, a liczba kobiet była wyższa niż w 2010 roku o 7,3%. Warto podkreślić, że odsetek kobiet wśród ogółu bezrobotnych w skali Polski w całym obserwowanym okresie jest wyższy niż odsetek mężczyzn i podlega tylko nieznacznym wahaniom, bez wyraźnej tendencji. Bezrobocie dotyczy przede wszystkim ludzi młodych. W końcu grudnia 2012 roku najliczniejszą grupę wśród bezrobotnych stanowiły osoby w wieku 25 34 lata (41,5 tys. osób) i ich liczba w porównaniu z rokiem poprzednim zwiększyła się o 3,5 tys. (o 9,2%). Przybyło również, choć w nieco mniejszym stopniu, najmłodszych na rynku pracy, tj. osób, które nie przekroczyły 25 lat o 2,2%. Tabela 9. Bezrobotni zarejestrowani według wieku w województwie łódzkim (stan w końcu roku) Wyszczególnienie 2010 2011 2012 Ogółem 131 617 138 652 151 036 W wieku: Do 24 lat 25 327 25 611 26 197 25 34 lata 36 138 38 016 41 505 35 44 lata 24 588 26 832 30 364 15

45 54 lata 29 001 29 195 30 395 55 lat i więcej 16 563 18 998 22 575 Źródło: Biuletyn Statystyczny Województwa Łódzkiego IV kwartał 2012 r., Urząd Statystyczny w Łodzi, 2013 r. Najbardziej widoczny wzrost nastąpił w starszych grupach wiekowych. W grupie 35 44 lata, dla której liczba bezrobotnych zwiększyła się o 3,5 tys. osób w porównaniu z końcem 2011 roku, wskaźnik dynamiki wyniósł 13,2%, w następnej grupie wiekowej (45 54 lata) notowano wzrost na poziomie 4,1%. Zwraca uwagę wysoki wzrost liczby bezrobotnych w najstarszej grupie wiekowej na poziomie 3,6 tys. osób, tj. o 18,8%. Zróżnicowany wzrost bezrobocia w poszczególnych grupach wiekowych spowodował przesunięcia w strukturze bezrobotnych z punktu widzenia tej cechy. W porównaniu z 2011 rokiem nieznacznie (o 0,1 p.p.) wzrósł odsetek najliczniejszej grupy bezrobotnych (25 34 lata). Wzrósł także (o 0,8 p.p.) udział osób w grupie wiekowej 45 54 lata, a najwyższy wzrost odsetka (o 1,3 p.p.) odnotowano wśród osób najstarszych, powyżej 50. roku życia. Udział najmłodszych uległ natomiast zmniejszeniu (o 0,8 p.p.), zmalał również odsetek osób w grupie wiekowej 45 54 lata (o 1 p.p.). Struktura bezrobotnych według wieku w województwie łódzkim jest zbliżona do struktury obserwowanej w skali kraju, chociaż w Polsce zwraca uwagę stosunkowo wysoki odsetek młodszych grup wiekowych. Sądzić należy, że wynika to ze struktury wieku ogółu mieszkańców, która w województwie łódzkim charakteryzuje się wysokim odsetkiem osób w starszych grupach wiekowych. 16

100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% do 24 lat 25-34 35-44 45-54 55 lat i więcej 20% 10% 0% Polska Województwo łódzkie Polska Województwo łódzkie 2011 2012 Wykres 2. Struktura zarejestrowanych bezrobotnych według wieku (stan w końcu roku) Źródło: Bezrobocie rejestrowane w Polsce w 2012 r., GUS, Warszawa 2013. Dane statystyczne dowodzą, że im niższy poziom kwalifikacji osób zarejestrowanych jako bezrobotne, tym mniejsze szanse na znalezienie pracy. Wśród ogółu bezrobotnych dominują osoby o niskim poziomie kwalifikacji, tj. osoby posiadające wykształcenie gimnazjalne, podstawowe i niepełne podstawowe oraz osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (odpowiednio 31,8% oraz 25,5%). Udział tych grup nie podlega większym zmianom w czasie. Tabela 10. Bezrobotni zarejestrowani w województwie łódzkim według poziomu wykształcenia (stan w końcu roku) Wyszczególnienie 2010 2011 2012 Ogółem 131 617 138 652 151 036 Z wykształceniem: Wyższym 12 943 14 530 16 188 Policealnym, średnim zawodowym 27 118 28 618 31 074 Średnim ogólnokształcącym 15 672 16 201 17 184 Zasadniczym zawodowym 33 781 35 262 38 542 Gimnazjalnym i niższym 42 103 44 041 48 048 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS. 17

Coraz większe problemy na rynku pracy odczuwają natomiast osoby z wykształceniem wyższym. Niepokój budzi fakt, że zbiorowość tej kategorii bezrobotnych w skali roku wzrosła o 11,4% i był to najwyższy wzrost wśród grup bezrobotnych wydzielonych z punktu widzenia poziomu wykształcenia. Jednocześnie zwiększył się udział tej grupy z 10,5% do 10,7%. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% Wyższe Średnie zawodowe Średnie ogólnokształcące Zasadnicze zawodowe Gimnazjalne i niższe 30% 20% 10% 0% Polska Województwo łódzkie Polska Województwo łódzkie 2011 2012 Wykres 3. Struktura zarejestrowanych bezrobotnych według poziomu wykształcenia (stan w końcu roku) Źródło: Bezrobocie rejestrowane w Polsce w 2012 r., GUS, Warszawa 2013. W skali Polski odpowiednie wskaźniki struktury kształtują się na zbliżonym poziomie jak w województwie łódzkim, a przemieszczenia w strukturze przebiegały w tym samym kierunku. Wzrost odsetka bezrobotnych legitymujących się najwyższymi kwalifikacjami dowodzi, że niekorzystna sytuacja na rynku pracy dotyczy nie tylko regionu łódzkiego. Tabela 11. Bezrobotni zarejestrowani według czasu pozostawania bez pracy w województwie łódzkim (stan w końcu roku) Wyszczególnienie 2010 2011 2012 Ogółem 131 617 138 652 151 036 Bez pracy: 18

1 miesiąc i mniej 14 532 12 505 14 052 1 3 miesiące 28 802 25 489 27 226 3 6 miesięcy 23 177 24 108 24 887 6 12 miesięcy 26 062 27 907 28 917 12 24 miesiące 24 111 27 749 28 384 Powyżej 24 miesięcy 14 933 20 894 27 570 Źródło: Bezrobocie rejestrowane w Polsce w 2012 r., GUS, Warszawa 2013. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 1 miesiąc i mniej 1-3 miesiące 3-6 miesięcy 6-12 miesięcy 12-24 miesiące Powyżej 24 miesięcy 20% 10% 0% Polska Województwo łódzkie Polska 2011 2012 Województwo łódzkie Wykres 4. Struktura zarejestrowanych bezrobotnych według czasu pozostawania bez pracy (stan w końcu roku) Źródło: Bezrobocie rejestrowane w Polsce w 2012 r., GUS, Warszawa 2013. Spośród wszystkich kategorii bezrobotnych wyodrębnionych ze względu na czas pozostawania bez pracy w województwie łódzkim ponad 1/3 stanowią osoby widniejące w rejestrze bezrobotnych dłużej niż rok. Są to osoby określane mianem długotrwale bezrobotnych i ich szanse na ponowną aktywizację zawodową są niewielkie. Warto zwrócić ponadto uwagę, że w 2012 roku odsetek tych bezrobotnych zwiększył się w skali roku o 1,9 p.p. do poziomu 37%. Jest to jeden z czynników wspomnianego już wzrostu odsetka bezrobotnych bez prawa do zasiłku. 19

W grupie osób długotrwale bezrobotnych w skali roku nastąpił dodatkowo wzrost udziału pozostających bez pracy powyżej 2 lat (o 3,2 p.p.). Odsetek osób pozostających bez pracy 1 3 miesiące spadł o 0,3 p.p., do poziomu 18%. Zdecydowanie największe trudności ze znalezieniem pracy w województwie łódzkim w 2012 roku miały osoby z krótkim stażem pracy. Tabela 12. Bezrobotni zarejestrowani według stażu pracy w województwie łódzkim (stan w końcu roku) Wyszczególnienie 2010 2011 2012 Ogółem 131 617 138 652 151 036 Ze stażem pracy: Rok i mniej 20 738 21 829 23 542 1 5 lat 28 426 30 043 33 132 5 10 lat 18 375 19 748 22 438 10 20 lat 21 174 22 177 24 027 20 30 lat 16 906 17 847 19 110 Powyżej 30 lat 5 105 5 779 7 008 Bez stażu pracy 20 893 21 229 21 779 Źródło: Bezrobocie rejestrowane w Polsce w 2012 r., GUS, Warszawa 2013. Łącznie osoby bez stażu pracy oraz osoby ze stażem pracy do pięciu lat stanowiły w końcu 2012 roku ponad połowę ogółu bezrobotnych (51,9%). W porównaniu z poprzednim rokiem udział ten spadł o 0,8 p.p., głównie w wyniku spadku udziału osób pojawiających się na rynku pracy po raz pierwszy. W porównaniu z 2011 rokiem liczba bezrobotnych we wszystkich grupach wydzielonych z punktu widzenia doświadczenia zawodowego mierzonego długością stażu pracy wzrosła. Najwyższy wzrost odnotowano w grupie bezrobotnych legitymujących się stażem pracy powyżej 30 lat o 21,3%, następnie osób o stażu pracy 5 10 lat o 13,6%, a w dalszej kolejności stażem 1 5 lat o 10,3%. Liczba bezrobotnych nieposiadających żadnego doświadczenia zawodowego wzrosła w najmniejszym stopniu o 2,6%. 20

100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% Bez stażu 1 rok i mniej 1-5 lat 5-10 lat 10-20 lat 20-30 lat Powyżej 30 lat 20% 10% 0% Polska Województwo łódzkie Polska Województwo łódzkie 2011 2012 Wykres 5. Struktura zarejestrowanych bezrobotnych według stażu pracy (stan w końcu roku) Źródło: Bezrobocie rejestrowane w Polsce w 2012 r., GUS, Warszawa 2013. W rozkładzie zarejestrowanych bezrobotnych z punktu widzenia zawodu (wyuczonego bądź reprezentowanego według rodzaju działalności ostatniego miejsca pracy) w 2012 roku, podobnie jak w latach poprzednich, dominują robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy (około 24% ogółu), w tym przede wszystkim o zawodach: stolarz, cukiernik, krawiec, ślusarz, szwaczka oraz sprzedawca około 18% zarejestrowanych. Liczną grupę (około 12%) stanowili technicy: budownictwa, ekonomiści, handlowcy oraz pracownicy prac biurowych. Wśród bezrobotnych specjalistów najliczniej reprezentowani byli ekonomiści 4. W województwie łódzkim osoby posiadające status bezrobotnych będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy w końcu 2012 roku stanowiły 91,1% ogółu bezrobotnych (przed rokiem 91,2%). Liczba bezrobotnych tej kategorii była w końcu 2012 roku wyższa niż przed rokiem. Najwyższy wzrost odnotowano w przypadku osób samotnie wychowujących przynajmniej jedno dziecko w wieku do 18 lat (o 14,4%) oraz w przypadku osób długotrwale bezrobotnych. W znacznym stopniu wzrosła także liczba bezrobotnych powyżej 50. roku życia o 10,6%. Najliczniejszą grupę stanowiły osoby o statusie długotrwale bezrobotnych ponad 50% ogółu i ich udział wyraźnie rośnie. Kolejną 4 Dane Urzędu Statystycznego w Łodzi; Zawody deficytowe i nadwyżkowe w 2012 r., MIPS, Warszawa 2013. 21

pod względem liczebności grupą bezrobotnych z punktu widzenia omawianej klasyfikacji są osoby bez kwalifikacji zawodowych około 1/3 ogółu oraz osoby powyżej 50. roku życia około 1/4 ogółu bezrobotnych (jej udział również podlega tendencji rosnącej). Tabela 13. Wybrane kategorie bezrobotnych będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy w województwie łódzkim (stan w końcu roku) Wyszczególnienie 2010 2011 2012 w % ogółem Do 25. roku życia 19,2 18,5 17,3 Długotrwale bezrobotni a 45,9 49,6 51,0 Powyżej 50. roku życia 25,4 26,0 26,4 Bez kwalifikacji zawodowych 30,0 33,4 32,0 Samotnie wychowujący co najmniej jedno dziecko w wieku do 18 lat 7,5 7,9 8,3 Niepełnosprawni 7,6 7,4 7,1 a Osoby pozostające w rejestrze bezrobotnych łącznie przez ponad 12 miesięcy w okresie ostatnich dwóch lat. Uwaga: W podziale na kategorie jedna osoba może być wykazywana więcej niż raz. Źródło: Biuletyn Statystyczny Województwa Łódzkiego, IV kwartał 2012, Urząd Statystyczny w Łodzi, 2013. Powiatowe urzędy pracy na terenie województwa łódzkiego w ciągu całego 2012 roku miały do dyspozycji 43,4 tys. ofert pracy. Liczba ofert w województwie łódzkim stanowiła 5,5% ogólnej liczby ofert w skali kraju. Oferty dla osób bezrobotnych niepełnosprawnych stanowiły 8,4% ogółu ofert dla bezrobotnych zgłoszonych w województwie łódzkim. W końcu grudnia 2012 roku na jedną ofertę pracy w województwie łódzkim przypadało 146 bezrobotnych i było to o jedną osobę mniej niż przed rokiem. W układzie przestrzennym województwa łódzkiego najkorzystniejsza sytuacja miała miejsce w powiecie łódzkim wschodnim (30 osób na jedną ofertę), kutnowskim i łowickim, a także w Łodzi. Jednocześnie liczba bezrobotnych przypadających na jedną ofertę pracy w skali Polski w 2012 roku wyniosła 93 osoby i była o 3 osoby większa niż przed rokiem. Natężenie bezrobocia, mierzone stopą bezrobocia, w województwie łódzkim było, zgodnie z tendencją ogólnopolską, wyższe niż przed rokiem. Stopa bezrobocia 22

w końcu 2012 roku ukształtowała się na poziomie 14%, tj. o 1,1 p.p. wyższym w roku poprzednim. W tym samym czasie w skali Polski stopa bezrobocia wzrosła z 12,5% do 13,4%. 16,0 % 15,0 14,0 13,0 12,0 11,0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 2011 2012 Polska łódzkie Wykres 6. Stopa bezrobocia rejestrowanego (stan w końcu miesiąca) Źródło: na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. Pod względem poziomu stopy bezrobocia województwo łódzkie w 2012 roku plasowało się na siódmej pozycji wśród województw wyższą niż w łódzkim notowano w województwach: warmińsko-mazurskim (21,2%), zachodniopomorskim (18,1%), kujawsko-pomorskim (17,9%), podkarpackim (16,3%), lubuskim i świętokrzyskim (po 15,8%), podlaskim (14,6%), opolskim (14,2%) oraz lubelskim (14,1%). 23

2011 2012 Wykres 7. Stopa bezrobocia rejestrowanego według województw (stan w końcu roku) Źródło: na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. Województwo łódzkie należy do regionów o wyższym wzroście stopy bezrobocia niż przeciętna w skali roku. W grupie tej znalazły się ponadto województwa: dolnośląskie, małopolskie, mazowieckie i warmińsko-mazurskie. Natężenie bezrobocia w województwie łódzkim jest wyraźnie zróżnicowane przestrzennie. Do powiatów o najwyższej stopie bezrobocia, podobnie jak w poprzednich latach, należały: zgierski (18,6% wobec 16,8% w końcu 2011 roku), tomaszowski (18,3% wobec 17,3% w 2011 roku), łaski (18,2% wobec 17,3% w 2011 roku), kutnowski i pabianicki (odpowiednio 17,4% wobec 17,3% oraz 17,4% wobec 16,5%). Najniższą stopą bezrobocia charakteryzowały się powiaty: skierniewicki (9,1% wobec 8,1% w 2011 roku) oraz rawski (9,2% wobec 8,5% w 2011 roku). 24

2011 2012 Wykres 8. Stopa bezrobocia rejestrowanego według powiatów (stan w końcu roku) Źródło: dane Urzędu Statystycznego w Łodzi. W porównaniu z końcem 2011 roku wzrost stopy bezrobocia miał miejsce we wszystkich powiatach województwa poza powiatem wieruszowskim, w którym odnotowano spadek rzędu 0,1 p.p. Najwyższy wzrost stopy bezrobocia o 1,8 p.p. odnotowano w powiecie zgierskim, a więc tam, gdzie bezrobocie jest najwyższe w skali województwa, a także w pajęczańskim o 1,7 p.p., w Skierniewicach o 1,6 p.p. i w powiecie łowickim o 1,5 p.p. Powracając do zbiorowości pracujących, warto sięgnąć do statystyk opracowywanych na podstawie bieżącej sprawozdawczości GUS, które dostarczają bardziej szczegółowych danych niż BAEL oraz w nieco innym ujęciu. Na ich podstawie można między innymi scharakteryzować populację zatrudnionych. Zatrudnieni w gospodarce narodowej stanowią zbiorowość mniejszą w stosunku do ogółu pracujących, obejmują wyłącznie pracowników najemnych, niezależnie od rodzaju umowy o pracę, ponadto dane o zatrudnieniu prezentowane są jako przeciętne roczne. Skalę przeciętnego zatrudnienia w krajach Unii Europejskiej zaprezentowano w tabeli 14. 25

Tabela 14. Przeciętne zatrudnienie (15 64 lata) w krajach Unii Europejskiej w latach 2010 2012 Wyszczególnienie 2010 2011 2012 w tys. UE27 177 927,4 178 629,1 178 029,8 Austria 3 510,5 3 552,3 3 604,6 Belgia 3 830,4 3 852,3 3 862,7 Bułgaria 2 632,4 2 581,3 2 568,1 Cypr 318,6 324,4 321,7 Czechy 3 973,8 3 947,0 3 941,0 Dania 2 424,6 2 416,7 2 398,8 Estonia 507,2 539,8 550,7 Finlandia 2 105,7 2 124,1 2 123,7 Francja 22 666,8 22 678,7 22 716,6 Grecja 2 797,8 2 587,8 2 365,7 Hiszpania 15 275,0 15 035,7 14 170,8 Holandia 7 044,1 7 052,4 7 053,4 Irlandia 1 547,6 1 528,4 1 518,5 Litwa 1 178,0 1 099,6 1 110,7 Luxemburg 201,8 204,2 213,6 Łotwa 816,7 747,1 766,0 Malta 139,8 144,6 148,3 Niemcy 33 922,4 34 712,9 34 986,9 Polska 11 828,0 11 911,2 11 995,6 Portugalia 3 807,2 3 778,3 3 592,8 Rumunia 6 056,5 6 146,5 6 220,9 Słowacja 1 939,5 1 937,1 1 960,5 Słowenia 796,1 775,8 771,5 Szwecja 3 964,4 4 073,1 4 088,6 Węgry 3 297,2 3 333,8 3 406,8 Wielka Brytania 24 306,1 24 378,1 24 442,1 Włochy 17 039,1 17 166,0 17 129,2 Źródło: dane Eurostat. Zatrudnienie w całej Unii Europejskiej w ostatnich latach podlega tendencji spadkowej, głównie w wyniku spowolnienia gospodarczego. W niektórych krajach w skali roku odnotowano jednak wzrost liczby zatrudnionych, m.in. w Niemczech, 26

Belgii, Estonii, Francji, na Litwie czy w Rumunii. Polska również należy do tej grupy krajów. W 2012 roku przeciętne zatrudnienie w gospodarce narodowej Polski w stosunku do roku poprzedniego zwiększyło się o 0,7%. Struktura zawodowa zatrudnionych w Unii Europejskiej przedstawia się następująco: specjaliści 18,3%, technicy 16,7%, pracownicy biurowi 11,3%, pracownicy usług i sprzedawcy 17,4%, robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy 11,6%, operatorzy maszyn i urządzeń 8,2%, pracownicy przy pracach prostych 10,1% 5. W Polsce struktura zawodowa zatrudnionych wyraźnie się różni. Największą grupę zawodową również stanowią specjaliści, ale jest ich ponad 1/4 ogółu zatrudnionych (26,8%). Wyższy niż w Unii Europejskiej jest odsetek robotników przemysłowych i rzemieślników (14,6%), a także operatorów maszyn i urządzeń (11,3%). Wyraźnie niższy jest natomiast udział techników w ogólnej liczbie zatrudnionych w Polsce (10,5%) oraz pracowników usług osobistych i sprzedawców. Strukturę zawodową zatrudnionych w województwie łódzkim zaprezentowano na wykresie 9. Pracownicy przy pracach prostych 10,4% Przedstawiciele władz publicznych, wyżsi urzędnicy i kierownicy 6,5% Operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń 11,9% Specjaliści 25,9% Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy 15,6% Technicy i inny średni personel 10,6% Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy Pracownicy usług osobistych i 0,4% sprzedawcy 10,1% Pracownicy biurowi 8,6% Wykres 9. Struktura zatrudnionych w gospodarce narodowej województwa łódzkiego według grup zawodów 6 Wśród zatrudnionych w województwie łódzkim zwraca uwagę wyższy niż w skali kraju odsetek robotników przemysłowych, operatorów maszyn i urządzeń, pracowników biurowych oraz pracowników usług i sprzedawców. Tym samym udziały 5 Dane Eurostat. 6 Dane dotyczą roku 2010, są to najnowsze dostępne dane z badania struktury wynagrodzeń zatrudnionych za październik 2010 r., badanie przeprowadzane w cyklu dwuletnim, Urząd Statystyczny w Łodzi. 27

specjalistów oraz techników są niższe odpowiednio o 0,9 i 0,2 p.p. i świadczą o niższym poziomie kwalifikacji zatrudnionych w województwie łódzkim niż przeciętnie w Polsce. Analizę zarówno struktury, jak i dynamiki przeciętnego zatrudnienia w województwie łódzkim na tle sytuacji w Polsce można przeprowadzić na podstawie danych dotyczących sektora przedsiębiorstw 7. W województwie łódzkim w 2012 roku przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw kształtowało się na poziomie 321 tys. osób i stanowiło 5,8% ogółu zatrudnionych w sektorze przedsiębiorstw w Polsce. Tabela 15. Przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw Wyszczególnienie 2010 2011 2012 w tys. Województwo łódzkie 310,5 325,9 321,0 Polska 5260,9 5439,1 5548,7 Źródło: Biuletyn Statystyczny GUS, Warszawa 2013. W poprzednich dwóch latach zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw województwa łódzkiego rosło szybciej niż przeciętnie w skali kraju. 2011 2012 Wykres 10. Dynamika przeciętnego zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw 7 Dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 9 osób, w oparciu definicję przedsiębiorstwa wprowadzoną Rozporządzeniem Rady (EWG) nr 696/93 z dnia 15 III 1993 r. w sprawie jednostek statystycznych do celów obserwacji i analizy systemu produkcyjnego we Wspólnocie. Por. Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa łódzkiego 2011, Urząd Statystyczny w Łodzi, 2012. 28

Źródło: Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej województw 4/2011, 4/2012, GUS, Warszawa 2011 i 2012. W 2012 roku relacje odwróciły się. Przeciętnie w Polsce zatrudnienie wzrosło w porównaniu z rokiem poprzednim o 0,1%, natomiast w województwie łódzkim zanotowano spadek o 1,5%. Łódzkie należało do grupy ośmiu województw, w których zatrudnienie było niższe niż w roku poprzednim. Spadek poziomu zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw w województwie łódzkim spowodowany był głównie niską dynamiką w handlu oraz w przemyśle. Tabela16. Dynamika przeciętnego zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw w województwie łódzkim Wyszczególnienie 2010 2011 2012 Ogółem 101,7 105,0 98,5 Przemysł 100,3 104,0 97,1 Przetwórstwo przemysłowe 98,6 100,9 97,0 Budownictwo 104,2 103,6 103,4 Handel; naprawa pojazdów samochodowych 100,3 104,8 96,5 Transport i gospodarka magazynowa 102,7 110,5 105,4 Zakwaterowanie i gastronomia 123,7 119,7 103,8 Informacja i komunikacja 95,8 111,4 106,7 Obsługa rynku nieruchomości 100,7 100,7 96,7 Administrowanie i działalność wspierająca 112,2 105,1 99,7 w %. Źródło: Biuletyn Statystyczny Województwa Łódzkiego IV kw. 2012 r., II kw. 2013 r. Przeciętne zatrudnienie w skali roku spadło w obsłudze rynku nieruchomości. Najwyższy wzrost odnotowano natomiast w informacji i komunikacji oraz w przedsiębiorstwach skupionych w sekcji transport i gospodarka magazynowa. Zróżnicowane wskaźniki dynamiki wpłynęły na przesunięcia w strukturze zatrudnionych według rodzaju działalności przedsiębiorstw. Obniżył się udział zatrudnionych w przemyśle do 43,1%, ale i tak w porównaniu z przeciętną dla Polski pozostał na wysokim poziomie. Zmalał także o 0,4 p.p. odsetek zatrudnionych w handlu oraz o 0,3 p.p. w budownictwie. Wzrósł natomiast udział zatrudnionych w informacji i komunikacji, a także w transporcie i gospodarce magazynowej. 100% 90% 80% 29 70% 60% Przetwórstwo przemysłowe Budownictwo

Wykres 11. Struktura przeciętnego zatrudnienia według sekcji PKD 2007 Źródło: Biuletyn Statystyczny Województwa Łódzkiego IV kw. 2012 r., II kw. 2013 r. Dodatkowo stwierdzić należy, że w województwie łódzkim obserwuje się stosunkowo niski odsetek zatrudnionych w sekcjach o charakterze usługowym, w tym w handlu, a także w zakwaterowaniu i gastronomii. 2. System edukacji zawodowej w województwie łódzkim, Polsce i krajach Unii Europejskiej System szkolnictwa zawodowego w Polsce obejmuje kształcenie na poziomie ponadgimnazjalnym, które odbywa się w specjalnych szkołach przysposabiających do pracy, zasadniczych szkołach zawodowych, liceach profilowanych i technikach uzupełniających oraz na poziomie policealnym. Od kilku lat w Polsce zainteresowanie szkołami umożliwiającymi naukę zawodu utrzymuje się na tym samym poziomie. Wiąże się to prawdopodobnie z utrzymującym się popytem na pracowników o konkretnych kwalifikacjach zarówno na krajowym rynku pracy, jak i na rynku europejskim. Chociaż w ostatnim roku szkolnym w pierwszych klasach techników oraz zasadniczych szkół zawodowych kształciło się mniej uczniów niż w roku poprzednim, to ogólne proporcje liczby osób pobierających naukę w szkołach zawodowych w stosunku do liczby uczniów szkół ponadgimnazjalnych nie zmieniły się na przestrzeni ostatnich lat. Można zatem 30

sądzić, że mniej liczny nabór do szkół zawodowych jest skutkiem przemian demograficznych zachodzących w grupie wiekowej 16 18 lat 8. Zainteresowanie szkolnictwem zawodowym w krajach Unii Europejskiej również, generalnie rzecz biorąc, pozostaje na zbliżonym poziomie w porównaniu z latami poprzednimi. Na poziomie szkół ponadgimnazjalnych w ramach szkolnictwa zawodowego kształci się niemal 11 mln osób (z lekką tendencją wzrostową). Największą liczbę uczniów tego typu szkół odnotowano w Turcji, we Włoszech oraz w Niemczech. Polska pod względem liczby uczniów szkół zawodowych na poziomie szkoły ponadgimnazjalnej lokuje się na szóstej pozycji w Europie. Natomiast liczba uczniów szkół na poziomie policealnym daje Polsce drugą pozycję po Niemczech, jednak jest ona w Polsce dwukrotnie niższa 9. Zasadnicze szkoły zawodowe są szkołami, których głównym celem jest wykształcenie u uczniów umiejętności przydatnych do pracy w określonym zawodzie. Informacje o tego typu placówkach edukacyjnych w województwie łódzkim zaprezentowano w tabeli 17. Tabela 17. Zasadnicze szkoły zawodowe Wyszczególnienie 2010/11 2011/12 2012/13 Województwo łódzkie Szkoły 85 87 85 Oddziały 449 454 425 Uczniowie 10 679 10 070 9 576 w tym kobiety 2 849 2 653 2 508 w tym I klasa 4 136 3 979 3 593 Polska Szkoły 1 763 1 754 1 757 Oddziały 10 214 9 784. Uczniowie 224 884 210 910 197 184 8 Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2011/2012, GUS, Warszawa 2012. 9 Dane Eurostat. 31

Źródło: na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. Liczba szkół zasadniczych zawodowych w województwie łódzkim w ostatnich latach, podobnie jak w skali kraju, utrzymuje się na zbliżonym poziomie. Spada natomiast wyraźnie z roku na rok liczba uczniów. W skali roku nastąpił ubytek rzędu 4,9%, przy czym liczba uczniów tego typu szkół obniżyła się w tym okresie o 6,6%. Ponadto spadła również, i to w znacznie większym stopniu, liczba uczniów odbywających naukę w klasie I o 9,7%. Udział kobiet w ogólnej licznie uczniów utrzymuje się na zbliżonym poziomie, oscylując wokół 26%. Na potrzeby porównań międzynarodowych poszczególne zawody, do których przygotowują się uczniowie w ramach szkolnictwa zawodowego, przypisane zostały do konkretnych grup kierunków kształcenia zawodowego, zgodnie z ISCED 97 (Międzynarodową Klasyfikacją Edukacji). Rozkład uczniów zasadniczych szkól zawodowych według grup kierunków kształcenia w województwie łódzkim na tle Polski ilustruje tabela 18. Tabela 18. Uczniowie zasadniczych szkół zawodowych według grup kierunków kształcenia Wyszczególnienie 2010/11 2011/12 2012/13 Województwo łódzkie Ogółem 10 679 10 070 9 576 W tym: Artystyczne 111 94 73 Ekonomiczne i administracyjne 769 661 597 Inżynieryjno-techniczne 4 793 4 596 4 453 Produkcji i przetwórstwa 1 151 1 067 944 Architektury i budownictwa 1 260 1 191 1 183 Rolnicze, leśne i rybactwa 97 91 68 Usług dla ludności 2 494 2 370 2 258 Polska Ogółem 224 884 210 910 197 184 W tym: 32

Artystyczne 1 386 1 359 1 184 Ekonomiczne i administracyjne 21 882 19 587 16 622 Inżynieryjno-techniczne 83 799 78 679 75 282 Architektury i budownictwa 30 817 28 601 26 694 Rolnicze, leśne i rybactwa 2 342 1 995 1 806 Usług dla ludności 56 599 54 245 50 609 Źródło: na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. W ostatnim roku szkolnym, tak jak i w poprzednich latach, największą popularnością cieszyły się wśród młodzieży kierunki z grupy inżynieryjno-technicznej w województwie łódzkim 46,5% ogółu uczniów szkół zawodowych, przy czym odsetek ten był znacznie wyższy niż w skali kraju (38,2%). Są to kierunki zdominowane przez mężczyzn, natomiast kobiety zdecydowanie częściej wybierały zawody z grup usługi dla ludności oraz ekonomiczne i administracyjne. 4,5 w tys. 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 Inżynieryjno-techniczne Usługi dla ludności Architektrury i budownictwa Produkcji i przetwórstwa Ekonomiczne i administracyjne Mężczyźni Kobiety Wykres 12. Uczniowie według najpopularniejszych grup kierunków kształcenia w zasadniczych szkołach zawodowych dla młodzieży w województwie łódzkim w roku szkolnym 2012/2013 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS, dane SIO, dane Urzędu Statystycznego w Łodzi. 33

Biorąc pod uwagę grupy zawodów, do których wykonywania młodzież przygotowuje się podczas nauki w zasadniczych szkołach zawodowych, dostrzec można, że w województwie łódzkim najczęściej wybierane są zawody z grupy robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy w roku szkolnym 2012/2013 64,8% uczniów. W ramach tej grupy zawodowej uczniowie najczęściej przygotowywali się do zawodów: robotnik obróbki metali i mechanik maszyn i urządzeń, mechanik pojazdów samochodowych, robotnik budowlany robót wykończeniowych i pokrewny, a także elektryk. Druga liczna grupa uczniów w zasadniczych szkołach zawodowych to kształcący się w zawodach z grupy pracownicy usług osobistych i sprzedawcy 32% ogółu. W ramach tej grupy zawodowej najwięcej uczniów kształci się w zawodach: pracownik usług i ochrony, kucharz małej gastronomii, fryzjer. Znacznie mniejszym zainteresowaniem absolwentów gimnazjów chcących uzyskać wykształcenie zawodowe na średnim poziomie edukacji cieszą się licea profilowane. Szkoły te od początku swojej działalności stanowiły zaledwie margines w ramach ponadgimnazjalnego systemu kształcenia zawodowego i ich udział w tym segmencie rynku edukacyjnego systematycznie spada. Tabela 19. Licea profilowane dla młodzieży Wyszczególnienie 2010/11 2011/12 2012/13 Województwo łódzkie Szkoły 33 27 23 Oddziały 113 90 55 Uczniowie 2 897 2 210 1 332 W tym kobiety 1 859 1 451 867 Polska Szkoły 438 362 288 Uczniowie 34 298 26 566 14 747 Źródło: na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. W województwie łódzkim w skali roku szkolnego liczba uczniów liceów profilowanych obniżyła się prawie o 1/3, przy spadku liczby szkół o 6 placówek. W Polsce liczba uczniów tego typu szkół ponadgimnazjalnych była niższa niż przed rokiem niemal o połowę, a liczba placówek o około 1/4. 34

Kształcenie w liceach profilowanych w województwie łódzkim odbywa się w ramach profili przedstawionych w tabeli 20. Tabela 20. Uczniowie liceów profilowanych według profili kształcenia w roku szkolnym 2012/2013 Wyszczególnienie Województwo łódzkie Polska Ogółem 1 332 14 747 W tym: Ekonomiczno-administracyjny 202 3 863 Kształtowanie środowiska 37 591 Mechatroniczny 20 34 Socjalny 298 4 434 Transportowo-spedycyjny 49 123 Usługowo-gospodarczy 337 1 647 Zarządzanie informacją 389 3 703 Źródło: na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. W ramach kurczenia się tego segmentu rynku edukacyjnego w województwie łódzkim zniknęły z oferty szkół profile występujące w latach poprzednich: chemiczne badanie środowiska, elektrotechniczny czy kreowanie ubiorów. Nadal największym zainteresowaniem uczniów cieszy się profil zarządzanie informacją. W dalszej kolejności wybierane są przez uczniów profile: usługowo-gospodarczy, socjalny oraz ekonomiczno-administracyjny. Zdecydowanie największą liczbę uczniów w systemie zawodowej edukacji ponadgimnazjalnej skupiają technika i technika uzupełniające. Chociaż liczba tego typu placówek w ostatnich latach podlega tendencji spadkowej, zwłaszcza techników uzupełniających, to liczba uczniów maleje znacznie wolniej. W województwie łódzkim w roku szkolnym 2012/2013 funkcjonowało 114 techników dla młodzieży (w tym 2 dla młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi) kształcących 30,2 tys. uczniów oraz 16 techników dla dorosłych z liczbą 0,9 tys. uczniów. Tendencje dotyczące średniego szkolnictwa technicznego w województwie łódzkim przedstawiono w tabeli 21. 35

Tabela 21. Technika dla młodzieży (bez specjalnych) Wyszczególnienie 2010/11 2011/12 2012/13 Województwo łódzkie Szkoły 121 120 112 Oddziały 1 299 1 300 1 282 Uczniowie 30 616 30 366 30 165 Polska Szkoły 2 204 2 155 1 985 Uczniowie 548 622 532 062 522 514 Źródło: na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. W skali roku liczba techników dla młodzieży obniżyła się o 8 placówek. Liczba uczniów w tym okresie spadła o 0,6%, przy spadku w skali Polski o 2,8%. Na podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej uczniowie w technikach mogli kształcić się w wielu zawodach, z których najczęściej wybierali zawody należące do następujących grup: średni personel techniczny, średni personel w zakresie nauk biologicznych i ochrony zdrowia, pracownicy pozostałych specjalności, pracownicy obrotu pieniężnego i obsługi klientów, pozostałe (w tym przede wszystkim pracownicy usług osobistych i ochrony). Rozkład uczniów w technikach według grup kierunków kształcenia w województwie łódzkim na tle Polski przedstawiono w tabeli 22. Tabela 22. Uczniowie techników dla młodzieży według grup kierunków kształcenia Wyszczególnienie 2010/11 2011/12 2012/13 Województwo łódzkie Ogółem 30 616 30 366 30 300 W tym: Artystyczne 222 176 167 Społeczne 3 508 3 190 2 864 Ekonomiczne i administracyjne 3 599 3 655 4 012 Fizyczne 33 40 78 Informatyczne 4 511 4 677 491 Inżynieryjno-techniczne 5 908 6 142 6 579 36

Produkcji i przetwórstwa 795 733 655 Architektury i budownictwa 3 031 2 954 2 447 Rolnicze, leśne i rybactwa 1 459 1 171 1 058 Weterynaryjne 167 189 224 Usług dla ludności 6 801 6 868 6 814 Usług transportowych 239 288 260 Ochrony środowiska 343 283 227 Polska Ogółem 548 622 532 062 522 514 W tym: Artystyczne 1 689 1 372 1 200 Społeczne 63 071 56 446 50 849 Ekonomiczne i administracyjne 43 837 46 910 51 140 Fizyczne 2 323 2 552 2 809 Informatyczne 78 955 80 206 79 842 Inżynieryjno-techniczne 110 238 105 840 105 923 Produkcji i przetwórstwa 13 589 12 178 11 729 Architektury i budownictwa 59 701 58 300 55 473 Rolnicze, leśne i rybactwa 24 495 21 019 18 908 Weterynaryjne 1 857 2 104 2 587 Usług dla ludności 134 227 131 970 129 672 Usług transportowych 6 615 6 308 6 626 Ochrony środowiska 7 645 6 477 5 379 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS, dane SIO, dane Urzędu Statystycznego w Łodzi. Uczniowie techników preferowali zawody z grupy usług dla ludności około 23% (w Polsce około 25% uczniów), przy czym zdecydowanie przeważały tu kobiety. Kobiety częściej wybierały również kierunku społeczne, kształcące około 10,5% (niemal tyle samo w Polsce) ogółu uczniów techników. Drugą pod względem liczby uczniów grupą kierunków kształcenia w technikach jest grupa zawodów inżynieryjno-technicznych około 21% ogółu (w Polsce odsetek ten kształtuje się na zbliżonym poziomie). Zawody z tej grupy w większości wybierali mężczyźni, podobnie jak zawody z grupy kierunków informatycznych, na które uczęszczało około 15% ogółu uczniów techników. 37

Usługi dla ludności Inżynieryjno-techniczne Informatyczne Ekonomiczne i administracyjne Społeczne Architektury i budownictwa Produkcja i przetwórstwo Mężczyźni Kobiety w tys. 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Wykres 13. Uczniowie techników dla młodzieży według najpopularniejszych grup kierunków kształcenia w województwie łódzkim w roku szkolnym 2012/2013 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS, dane Systemu Informacji Oświatowej, dane Urzędu Statystycznego w Łodzi. W technikach w województwie łódzkim najwięcej uczniów zdobywa wykształcenie w zawodach z grupy technicy i inny średni personel. Są to zawody: technik informatyk 11,4% ogółu, technik ekonomista około 10,5%, technik logistyk około 16%, technik żywienia i gospodarstwa domowego 6,4%, technik hotelarstwa 5,7%, technik budownictwa 5%, technik mechanik 4,5%, technik mechatronik 4,5%, technik pojazdów samochodowych 3,3%, technik elektronik 3%. W grupie zawodów pracownicy usług i sprzedawcy uczniowie najczęściej zdobywają zawody: technik handlowiec, technik usług fryzjerskich oraz kucharz. Na poziomie policealnym edukację zawodową oferują szkoły policealne kształcące w formie dziennej, wieczorowej i zaocznej. W większości są to szkoły dla dorosłych, które oferują edukację w formie stacjonarnej i zaocznej. Ponad 3/4 szkół policealnych oferuje kształcenie w systemie zaocznym, co czwarta w trybie dziennym stacjonarnym, edukacja w trybie wieczorowym ma znaczenie marginalne. W województwie łódzkim funkcjonują łącznie 183 placówki kształcące na poziomie policealnym ponad 23 tys. uczniów, w tym prawie 22 tys. w szkołach dla dorosłych. Są to głównie uczniowie korzystający z zaocznej formy edukacji. Skalę szkolnictwa policealnego dla młodzieży w województwie łódzkim na tle Polski przedstawiono w tabeli 23. 38

Tabela 23. Szkoły policealne dla młodzieży Wyszczególnienie 2010/11 2011/12 2012/13 Województwo łódzkie Szkoły 23 21 21 Oddziały 100 91 92 Uczniowie 1 972 1 674 1 614 Polska Szkoły 402 411 421 Oddział 1605 1 730 1 899 Uczniowie 35 813 37 261 39 415 Źródło: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2011/2012, GUS, Warszawa 2012; Bank Danych Lokalnych GUS. W województwie łódzkim spada zarówno liczba szkół policealnych, jak i uczniów. W skali Polski sytuacja jest odwrotna: obserwuje się zwiększenie zainteresowania tym poziomem edukacji przybywa szkół, a także zwiększa się liczba uczniów. Tabela 24. Uczniowie szkół policealnych dla młodzieży według grup kierunków kształcenia w województwie łódzkim Wyszczególnienie 2010/11 2011/12 2012/13 Ogółem 1972 1674 1614 W tym: Artystyczne 12 5 Społeczne 30 30 30 Informatyczne 22 17 20 Inżynieryjno-techniczne 25 Medyczne 1758 1583 1520 Usług dla ludności 125 39 35 Źródło: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2011/2012, GUS, Warszawa 2012. Bank Danych Lokalnych GUS. 39

Medyczne Usług dla ludności Społeczne Informatyczne 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 Wykres 14. Uczniowie szkól policealnych dla młodzieży według grup kierunków kształcenia w województwie łódzkim w roku szkolnym 2012/2013 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS, dane Systemu Informacji Oświatowej, dane Urzędu Statystycznego w Łodzi. Szkoły policealne dla młodzieży oferują niewielki wachlarz kierunków kształcenia, a wśród nich najbardziej popularne są kierunki medyczne. Zdecydowanie mniej uczniów kształci się na pozostałych oferowanych przez szkoły kierunkach i nie następują tu istotne zmiany w czasie. Ze względu na znacznie większą liczbę placówek, zdecydowanie bogatszą ofertą kierunków kształcenia dysponują szkoły policealne dla dorosłych. Liczbę uczniów w tego typu szkołach w województwie łódzkim w rozkładzie według grup kierunków kształcenia przedstawia tabela 25. Tabela 25. Uczniowie szkół policealnych dla dorosłych według grup kierunków kształcenia w województwie łódzkim 10 Wyszczególnienie 2010/11 2011/12 2012/13 Ogółem 19 579 22 071 21 707 W tym: Pedagogiczne 1 423 1 248 1 066 Artystyczne 90 136 459 Społeczne 195 163 58 10 Łącznie z kolegiami. 40

Dziennikarstwa i informacji 18 13 46 Ekonomiczne i administracyjne 6 255 7 432 5 869 Informatyczne 1 565 1 648 1 948 Inżynieryjno-techniczne 585 597 546 Architektury i budownictwa 326 674 288 Rolnicze, leśne i rybactwa 1 528 1 597 1 112 Weterynaryjne 186 196 179 Medyczne 725 982 1 323 Opieka społeczna 296 374 725 Usługi dla ludności 2 941 3 098 2 558 Usługi transportowe 25 146 Ochrona środowiska 12 Ochrona i bezpieczeństwo 3 139 3 564 4 872 Pozostałe 307 324 500 Źródło: dane Systemu Informacji Oświatowej. Największa grupa uczniów kształci się na kierunkach z grup ekonomicznych i administracyjnych ponad 1/4 ogółu, a tylko niewiele mniej na kierunku ochrona i bezpieczeństwo. Pozostałe liczne grupy kierunków kształcenia to: informatyczne, medyczne, związane z rolnictwem oraz pedagogiczne. Ekonomiczne i administracyjne 5,9 Ochrony i bezpieczeństwa 4,9 Usługi dla ludności 2,6 Informatyczne 1,9 Medyczne 1,3 Rolnicze, leśne i rybactwa 1,1 Pedagogiczne 1,0 w tys. 0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0 41

Wykres 15. Uczniowie szkól policealnych dla dorosłych według najpopularniejszych grup kierunków kształcenia w województwie łódzkim w roku szkolnym 2012/2013 Źródło: dane Systemu Informacji Oświatowej. Słuchacze policealnych szkół dla dorosłych w województwie łódzkim najczęściej zdobywają zawody: technik administracji około 17% ogółu uczniów, technik logistyk około 11%, technik informatyk około 8%, technik usług kosmetycznych około 8%, technik bezpieczeństwa i higieny pracy około 4%, technik rachunkowości około 4%, technik farmaceutyczny około 3% ogółu kształcących się w tego typu placówkach. Rozpatrując kształcenie zawodowe w kontekście sektora handlu i usług, należy stwierdzić, że w województwie łódzkim kształcenie zawodowe o tych profilach obejmuje kierunki: technik ekonomista, technik handlowiec, technik rachunkowości oraz sprzedawca. Zawody te można zdobywać w zasadniczych szkołach zawodowych (sprzedawca), szkołach policealnych (technik ekonomista, technik handlowiec, technik rachunkowości) oraz w technikach (technik ekonomista oraz technik handlowiec). W celu oceny aktualnego stanu nauczania przedmiotów zawodowych w szkołach zawodowych o profilu ekonomiczno-handlowym w województwie łódzkim dokonano analizy liczby szkół oferujących tego rodzaju kierunki kształcenia. I tak, w roku szkolnym 2012/2013 w ofercie szkół ponadgimnazjalnych w regionie łódzkim znalazły się 123 szkoły zawodowe (technika, zasadnicze szkoły zawodowe, szkoły policealne) kształcące młodzież na kierunkach ekonomiczno-handlowych. W ofercie tych szkół znalazły się takie kierunki związane z sektorem handlu i usług jak: technik ekonomista, technik handlowiec, technik rachunkowości oraz sprzedawca. Najszersza oferta dotyczyła kierunku technik ekonomista. Do pracy w tym zawodzie przygotowywały uczniów 34 technika publiczne oraz 17 szkół policealnych (2 publiczne oraz 15 niepublicznych). Kierunek technik handlowiec zaproponowało 21 techników publicznych oraz 7 szkół policealnych (1 publiczna, 6 niepublicznych). Technik rachunkowości to kierunek oferowany jedynie w szkołach policealnych. W województwie łódzkim kształcenie na tym kierunku zaproponowały 4 publiczne szkoły policealne oraz 20 niepublicznych. Przygotowanie do zawodu sprzedawcy oferują jedynie zasadnicze szkoły zawodowe. W województwie łódzkim kształcenie na tym kierunku oferowało 17 szkół publicznych oraz 3 niepubliczne. 42

43

3. Perspektywy kształcenia uczniów szkół zawodowych o specjalnościach ekonomiczno-handlowych w horyzoncie pięcioletnim Szkoły zawodowe to zasadnicze szkoły zawodowe, technika, licea realizujące dodatkowy program zawodowy (licea techniczne, zawodowe i profilowane) oraz szkoły policealne. Zasadnicze szkoły zawodowe bez większych wstrząsów przetrwały okres ostatnich 14 lat. W przypadku pozostałych szkół następowały liczne przeobrażenia zarówno organizacyjne, jak i programowe, powodujące zmiany ich specjalizacji, liczby i charakteru. W największym stopniu dotyczy to liceów oferujących specjalizację zawodową w badanym okresie występowały takie formy jak licea zawodowe, licea techniczne, a w ostatnich latach licea profilowane. Mimo różnych nazw oferowany program zawodowy w przypadku specjalności ekonomiczno-handlowych był merytorycznie zbliżony do realizowanego w technikach. Do celów konstrukcji prognozy ilościowej liczby uczniów i absolwentów szkół zasadniczych zawodowych uwzględniono w rachunkach uczniów kształconych w specjalnościach sprzedawca i pracownik obsługi biurowej (występowały do 2006 roku). W szkołach średnich i pomaturalnych uwzględniono takie zawody, jak ekonomiści, księgowi, logistycy, handlowcy, średni personel administracyjno-biurowy, pracownicy biurowi, sprzedawcy, technicy rachunkowości, finansów, handlowcy, spedytorzy, organizatorzy usług, technicy agrobiznesu, organizatorzy reklamy. Na zmiany liczby uczniów silny wpływ wywierają procesy demograficzne. W całym badanym okresie zmniejszała się liczebność populacji osób w wieku 17 19 lat. Liczebność w grupie wiekowej 20 24 lata po niewielkim wzroście na początku okresu od 2006 roku szybko się zmniejsza (tabela 26). W świetle prognoz demograficznych 11 w najbliższych latach proces ten będzie przebiegał jeszcze gwałtowniej. Łącznie w okresie 1999 2017 liczba ludności w wieku 17 19 lat zmniejszy się aż o 48,2%, a ludności w wieku 20 24 lata o 33,8%. Procesy te będą rzecz jasna ograniczać dopływ młodzieży do szkół, wymuszając ich zamykanie i redukcję miejsc pracy dla nauczycieli. 11 Por. GUS, Prognoza ludności Polski na lata 2008 2035, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_4559_plk_html.htm. 44

Z drugiej strony procesy takie mają także pozytywny skutek w postaci wymuszonej silną konkurencją między szkołami (nie tylko określonego sektora, ale także międzysektorową) poprawy standardów jakościowych procesów nauczania. Tabela 26. Studenci na tle liczby ludności oraz ludność w wieku szkolnym Studenci w Ludność w wieku Lata %% ludności w wieku 20 17 19 lat 20 24 lata 24 lata 1999 42,63% 132 951 203 766 2000 48,71% 132 224 205 607 2001 51,30% 130 476 204 861 2002 55,42% 125 902 206 888 2003 57,17% 119 878 209 786 2004 59,53% 114 707 210 740 2005 62,81% 110 336 209 338 2006 65,78% 107 278 206 121 2007 71,32% 104 401 198 756 2008 77,64% 101 585 189 323 2009 77,14% 98 241 181 452 2010 71,89% 94 576 172 436 2011 68,68% 90 612 168 135 2012 65,89% 86 533 164 778 2013 * x 83 001 158 890 2014* x 79 451 152 904 2015* x 75 910 146 868 2016* x 72 402 140 902 2017* x 68 876 134 978 * Prognoza Źródło: Rocznik Statystyczny Województwa Łódzkiego za lata 2001 2012; GUS, Prognoza ludności Polski na lata 2008 2035, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_4559_plk_html.htm. 45

Osoby Ludność w wieku od 17 do 24 lat 17-19 lat 20-24 lata Wykres 16. Ludność w wieku 17 19 i 20 24 lata w latach 1999 2017 * Prognoza 3.1. Zasadnicze szkoły zawodowe Lata Zasadnicze szkoły zawodowe w zakresie zawodów ekonomicznych kształcą uczniów w specjalności sprzedawca 12. W świetle danych zawartych w tabeli 27 popularność tego kierunku kształcenia na przestrzeni lat 1999 2012 radykalnie się obniżyła: liczba uczniów spadła z 4285 w roku 1999 do 613 w roku 2012, czyli o 85,7%. Co ciekawe, wyraźnie mniejszy był w tym samym czasie spadek liczby absolwentów z 1217 do 307, czyli o 74,8%. Jak z tego wynika, poprawiła się skuteczność nauczania mniej uczniów rezygnowało z nauki i wzrastał odsetek promowanych. Analiza zmian bezwzględnych wielkości liczby uczniów i absolwentów nie daje rzecz jasna podstaw do dalej idących wniosków bez uwzględnienia kontekstu demograficznego. Omawiany okres charakteryzuje się gwałtownym spadkiem liczebności roczników ludności objętych nauczaniem ponadgimnazjalnym. W latach 1999 2012 liczba ludności w wieku 17 19 lat zmniejszała się systematycznie z 132 951 do 86 533 osób, co oznacza spadek o około 35%. Czynnik demograficzny nie jest jednak jedynym powodem spadku liczby uczniów, równolegle miał bowiem miejsce spadek odsetka młodzieży podejmującej naukę w tym zawodzie u progu roku 2000 roku zawodów ekonomicznych w zasadniczych szkołach zawodowych uczyło się ponad 3,2% młodzieży w wieku 17 19 lat, a absolwenci stanowili około 2,8% liczebności każdego rocznika. W końcu analizowanego okresu było to już 12 W początkowych latach XXI w. także w specjalności obsługa biurowa. 46

jedynie nieco ponad 0,7% uczniów i niespełna 1,1% rocznika w przypadku absolwentów. Tabela 28. Uczniowie i absolwenci zasadniczych szkół zawodowych kształcących w zawodach ekonomicznych Lata Uczniowie Absolwenci 1999 4285 1217 2000 4472 1222 2001 3346 1296 2002 2338 1350 2003 1472 1317 2004 1170 710 2005 1091 462 2006 992 405 2007 983 418 2008 981 424 2009 872 410 2010 794 430 2011 689 341 2012 613 307 Źródło: Archiwum Urzędu Statystycznego w Łodzi, tablice wynikowe z badań oświaty (1999 2006); System Informacji Oświatowej (SIO) MEN (2007 2012). 47

Uczniowie Absolwenci Wykres 17. Uczniowie i absolwenci zasadniczych szkół zawodowych w latach 1999 2012 Ocena tendencji liczby uczniów i absolwentów w perspektywie kolejnych pięciu lat wymaga oceny rozwoju sytuacji w szkolnictwie tego typu na podstawie szeregu czasowego i prognoz demograficznych, które dla horyzontu czasowego pięciu lat dają wyniki niemal dokładne. W świetle danych udział uczniów kształcących się w zawodach ekonomicznych na poziomie szkół zasadniczych w ogólnej liczbie ludności w grupie wiekowej 16 19 lat zmniejszał się w badanym okresie średnio o 11% rocznie. Jednak tempo spadku było zróżnicowane największe spadki obserwowano na początku okresu, a wyraźnie mniejsze w ostatnich latach. W latach 1999 2005 udział uczniów spadał średnio o 18% z roku na rok, natomiast w okresie 2006 2012 jedynie o 4 %. Podobnie w przypadku absolwentów spadek ich udziału w populacji wyniósł średnio 7% rocznie, przy czym w pierwszym okresie było to 12%, a w ostatnich latach jedynie 1%. 48

Tablica 29. Uczniowie i absolwenci specjalności ekonomicznych zasadniczych szkół zawodowych w odsetkach liczby ludności w wieku 17 19 lat Lata Ludność w wieku 17 19 lat Uczniowie ZSZ w %% ludności Absolwenci ZSZ w %% ludności 1999 132 951 3,22% 0,92% 2000 132 224 3,38% 0,92% 2001 130 476 2,56% 0,99% 2002 125 902 1,86% 1,07% 2003 119 878 1,23% 1,10% 2004 114 707 1,02% 0,62% 2005 110 336 0,99% 0,42% 2006 107 278 0,92% 0,38% 2007 104 401 0,94% 0,40% 2008 101 585 0,97% 0,42% 2009 98 241 0,89% 0,42% 2010 94 576 0,84% 0,45% 2011 90 612 0,76% 0,38% 2012 86 533 0,71% 0,35% Źródło: Archiwum Urzędu Statystycznego w Łodzi, tablice wynikowe z badań oświaty (1999 2006); System Informacji Oświatowej (SIO) MEN (2007 2012); Rocznik Statystyczny Województwa Łódzkiego za lata 2001 2012. Uczniowie w %% Absolwenci w %% Wykres 18. Uczniowie i absolwenci w odsetkach ludności w wieku 17 19 lat 49

Tak więc wydaje się, że silna tendencja spadkowa dla uczniów kształcących się w zawodach ekonomicznych na poziomie szkół zasadniczych ma charakter wygasający. W tej sytuacji prognoza przyjmująca jako podstawę niższe stopy spadku z ostatnich lat obserwacji jest, jak się wydaje, najlepszym rozwiązaniem, zapewniającym najbardziej wiarygodną prognozę. Pozostaje do rozwiązania kwestia metodologicznej spójności zastosowanego rozwiązania. Oczywiste jest, że na dłuższą metę tempo spadku liczby uczniów nie może przekraczać tempa spadku liczby absolwentów, w przypadku granicznym po pewnym czasie liczba absolwentów musiałaby bowiem przekroczyć liczbę uczniów. Taka sytuacja jest możliwa jedynie w ograniczonym okresie w sytuacji, gdy rośnie skuteczność kształcenia. Górną granicą tej skuteczności jest stan idealny, gdy wszyscy rekrutowani uczniowie kończą szkołę w normalnym terminie. Wówczas oba tempa wyrównują się. W świetle podanych statystyk szkolnictwo zasadnicze w specjalnościach ekonomicznych jest obecnie stosunkowo bliskie tego stanu. Tak więc jako podstawa konstrukcji prognozy liczby uczniów i absolwentów ZSZ specjalności ekonomicznych w wersji podstawowej przyjęte będzie tempo spadku liczby absolwentów z okresu 2005 2012, tzn. 1% w skali roku. Prognozowana liczba uczniów dla roku t (t = 2013, 2014,, 2017) jest zatem dana wzorem: U t = u 2012 β (t 2012) L(17 19) t, (1) gdzie: U t liczba uczniów w roku t, u 2012 udział uczniów w populacji wiekowej 17 19 lat w roku wyjściowym (2012), L(17 19) t prognoza liczby ludności w wieku 17 19 lat, β roczna stopa zmian udziału uczniów w populacji wiekowej 17 19 lat (równa 0,99). W przypadku absolwentów wykorzystana będzie analogiczna formuła, w której liczba uczniów zostanie zastąpiona liczbą absolwentów, a udział uczniów w populacji udziałem absolwentów. 50

Założenie kontynuacji trendów występujących historycznie jest oczywiście w jakimś stopniu arbitralne przemawia za nim jednak doświadczenie podobnych eksperymentów z różnych dziedzin. Niemniej zmiana czy nawet odwrócenie tendencji jest możliwe i trudno je całkowicie wykluczyć. Przyjmując zatem opisany mechanizm jako podstawowy, czyli najbardziej prawdopodobny, można wskazać na możliwe odchylenia, wyznaczając tym samym pasmo możliwej zmienności obok prognozy punktowej. Jedną z możliwości jest analiza formalna zmienności współczynników u i dopuszczenie na tej podstawie ich ewentualnej zmienności w przedziale ± trzykrotne odchylenie standardowe w analizowanym okresie. Oznacza to, że faktyczna wielkość współczynnika znajdzie się w takim przedziale z prawdopodobieństwem około 95% (w okresie badania wszystkie wartości do niego trafiają). Odchylenie to dla absolwentów w okresie 2006 2012 wynosi 0,02%, a dla uczniów około 0,1%. Wyniki obliczeń dla lat 2013 2017 zaprezentowano w tabeli 30. Tabela 30. Prognoza liczby uczniów specjalności ekonomicznych zasadniczych szkół zawodowych do roku 2017 Wariant prognozy Lata 2012 * 2013 2014 2015 2016 2017 Uczniowie Podstawowy 613 582 551 521 492 463 Optymistyczny 613 584 555 526 498 470 Pesymistyczny 613 580 548 517 486 457 Absolwenci Podstawowy 307 276 261 246 232 291 * Wartość faktyczna. Źródło: obliczenia własne. Jak widać, różnice między wariantami są niewielkie, z czego wynika, że pod warunkiem przybliżonego utrzymania obserwowanych w ostatnich latach tendencji liczba uczniów w horyzoncie pięcioletnim zmniejszy się o około 14% z 613 w 2012 roku do 457 463 w roku 2017, głównie na skutek oddziaływania procesów 51

demograficznych. Dla absolwentów różnice między wariantami pozostają w granicach 2 osób, w związku z czym w tablicy podano wartości prognozy wyłącznie dla wariantu podstawowego. 3.2. Średnie szkoły zawodowe Technika i licea (techniczne, zawodowe, profilowane) w latach 1999 2012 kształciły w zawodach ekonomiczno-handlowych znaczący odsetek młodzieży opuszczającej gimnazja były to najczęściej wybierane kierunki kształcenia. Szkoły te kończyło corocznie średnio 8,3% osób, czyli co dwunasta osoba z danego rocznika. Jakkolwiek odsetek młodzieży wybierającej kierunki ekonomiczne, mimo okresowych fluktuacji, pozostawał w całym okresie na wysokim, względnie stabilnym poziomie, to jednak, na skutek procesów demograficznych, liczba uczniów zmniejszyła się w omawianym okresie o 39%, a liczba absolwentów o 25%. Tabela 31. Uczniowie i absolwenci średnich szkół zawodowych kształcących w zawodach ekonomiczno-handlowych Lata Uczniowie Absolwenci 1999 16 077 3220 2000 16 796 3246 2001 12 876 3429 2002 13 151 3010 2003 14 642 1356 2004 10 437 4201 2005 10 929 4595 2006 10 578 2870 2007 12 912 3086 2008 12 727 2943 2009 12 769 2728 2010 11 493 2542 2011 11 252 2688 2012 9 843 2409 Źródło: Archiwum Urzędu Statystycznego w Łodzi, tablice wynikowe z badań oświaty (1999 2006); System Informacji Oświatowej (SIO) MEN (2007 2012). 52

Uczniowie Absolwenci Wykres 19. Uczniowie i absolwenci średnich szkół zawodowych kształcących w zawodach ekonomiczno-handlowych Relacja liczby uczniów do liczby ludności w wieku 17 19 lat wynosiła w okresie ostatnich 14 lat od 9,1% do 13%, średnio 11,4%, i nie wykazywała żadnej istotnej tendencji wzrostowej lub spadkowej. Podobnie w przypadku absolwentów relacja ta zmieniała się wprawdzie w granicach 1,1 4,2%, ale na ogół kształtowała się na poziomie zbliżonym do średniej równej 2,8%. Incydentalne, skokowe zmiany udziałów, przemiennie w górę i w dół, wynikały z kolejnych reform szkolnictwa, a nie z rzeczywistych zmian jakościowych. 53

Tabela 32. Uczniowie i absolwenci specjalności ekonomicznych średnich szkół zawodowych w odsetkach liczby ludności w wieku 17 19 lat Lata Ludność w wieku 17 19 lat Uczniowie w %% ludności Absolwenci w %% ludności 1999 132 951 12,09% 2,42% 2000 132 224 12,70% 2,45% 2001 130 476 9,87% 2,63% 2002 125 902 10,45% 2,39% 2003 119 878 12,21% 1,13% 2004 114 707 9,10% 3,66% 2005 110 336 9,91% 4,16% 2006 107 278 9,86% 2,68% 2007 104 401 12,37% 2,96% 2008 101 585 12,53% 2,90% 2009 98 241 13,00% 2,78% 2010 94 576 12,15% 2,69% 2011 90 612 12,42% 2,97% 2012 86 533 11,37% 2,78% Źródło: Archiwum Urzędu Statystycznego w Łodzi, tablice wynikowe z badań oświaty (1999 2006); System Informacji Oświatowej (SIO) MEN (2007 2012); Rocznik Statystyczny Województwa Łódzkiego za lata 2001 2012. Uczniowie Absolwenci Wykres 20. Uczniowie i absolwenci w odsetkach ludności w wieku 17 19 lat 54

Prognozę liczby uczniów i absolwentów skonstruowano przy założeniu utrzymania średniego poziomu ich udziału w całej populacji w wieku 17 19 lat. Formuła (1) przy takim założeniu przybiera dla wersji podstawowej prognozy postać: U t = u śr L(17 19) t, (1) gdzie u śr średnia wartość udziału uczniów w populacji w całym okresie (równa 11,36). W przypadku prognoz alternatywnych przyjęto ewentualność corocznego wzrostu (wariant optymistyczny) lub spadku (wariant pesymistyczny) udziału u t w stosunku do średniej o wielkość równą trzem odchyleniom standartowych w okresie obserwacji. W przypadku absolwentów przyjęto analogiczne założenia w odniesieniu do udziałów absolwentów. Wyniki prognoz zaprezentowano w tabeli 33 i na wykresach. Tabela 33. Prognoza liczby uczniów specjalności ekonomicznych średnich szkół zawodowych do roku 2017 Wariant prognozy Lata 2012 * 2013 2014 2015 2016 2017 Uczniowie Podstawowy 9843 9487 9082 8677 8276 7873 Optymistyczny 9843 9861 9810 9742 9657 9548 Pesymistyczny 9843 9114 8381 7693 7049 6442 Absolwenci Podstawowy 2409 2288 2190 2093 1996 1899 Optymistyczny 2409 2378 2366 2350 2329 2303 Pesymistyczny 2409 2198 2021 1855 1700 1554 * Wartości faktyczne. Źródło: obliczenia własne. 55

Liczba absolwentów Liczba uczniów Prognoza liczby uczniów Podstawowy Optymistyczny Pesymistyczny Lata Wykres 21. Prognoza liczby uczniów w latach 2013 2017 * Dane rzeczywiste. Prognoza liczby absolwentów Podstawowy Optymistyczny Pesymistyczny Lata Wykres 22. Prognoza liczby absolwentów na lata 2013 2017 * Dane rzeczywiste. Zgodnie z prognozą liczba uczniów w najbliższych latach będzie nadal zmniejszała się w wariancie podstawowym prognozy z poziomu 9843 w roku 2012 do poziomu 9548 w roku 2017, czyli o około 3%. W przypadku absolwentów nastąpi spadek z poziomu 2409 osób w roku 2012 do 2303 osób w końcowym roku prognozy (o 4,4%). 56

3.3. Szkoły policealne W przypadku szkół policealnych obserwuje się największe wśród omawianych trzech typów szkół zróżnicowanie liczby uczniów i absolwentów w czasie. Liczba uczniów w poszczególnych latach zmieniała się w granicach od 2402 (rok 2002) do 8531 (rok 2007). Co ciekawe, liczba absolwentów była w tym czasie znacznie bardziej stabilna i zmieniała się w granicach od 1211 (rok 2002) do 1706 (rok 2005). Może to świadczyć o niskiej skuteczności kształcenia w szkołach tego typu czy raczej o dużej liczbie rezygnacji z nauki. Zapewne przyczyną jest również, obok braku promocji i rezygnacji z nauki, odchodzenie uczniów na wyższe uczelnie w trakcie nauki, po pierwszych, nieudanych próbach dostania się na studia. W przypadku obu zmiennych fluktuacje były znacznie mniejsze w ostatnich latach badanego okresu. Tabela 34. Uczniowie i absolwenci szkół policealnych kształcących w zawodach ekonomiczno-handlowych Lata Uczniowie Absolwenci Źródło: Archiwum Urzędu Statystycznego w Łodzi, tablice wynikowe z badań oświaty (1999 2006); System Informacji Oświatowej (SIO) MEN (2007 2012).. 2001 3590 1924 2002 2402 1211 2003 4016 1266 2004 5129 1444 2005 6522 1706 2006 6753 1566 2007 8531 1576 2008 6027 1536 2009 6152 1473 2010 6628 1547 2011 7623 1291 2012 6183 1728 57

Liczba osób Uczniowie i absolwenci szkół policealnych Uczniowie Absolwenci Lata Wykres 23. Uczniowie i absolwenci szkół policealnych w latach 2001 2012 W szkołach policealnych na kierunkach ekonomiczno-handlowych uczyło się od 1,2% do 4,5% osób w wieku 20 24 lata. Natomiast szkoły kończyła jedna osoba na 20 30 z każdego rocznika populacji w wieku 20 24 lata. 58