ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (3): 189 194, 2009. Wzrost liczby stanowisk modliszki zwyczajnej Man s religiosa L. na Wyżynie Małopolskiej Increase of number of new locali es of the Praying Man s Man s religiosa L. in Małopolska Upland MACIEJ BONK 1, JOANNA KAJZER 2 1 maciej.bonk@gmail.com 2 Instytut Nauk o Środowisku, Uniwersytet Jagielloński 30-384 Kraków, ul. Gronostajowa 7 e-mail: joanna.kajzer@uj.edu.pl Słowa kluczowe: Mantis religiosa, ekspansja, Niecka Połaniecka, południowa Polska. Modliszka zwyczajna Mantis religiosa L. jest w Polsce gatunkiem rzadkim i zagrożonym ekstynkcją. W pracy przedstawiono nowe informacje o występowaniu modliszki na Wyżynie Małopolskiej. Podczas rekonesansu przyrodniczego w Niecce Połanieckiej w latach 2006 2008 wykryto pięć nowych stanowisk tego gatunku (koło Połańca i Osieka). Obecność modliszek stwierdzano znajdując kokony jajowe, larwy oraz osobniki dorosłe, głównie w miejscach suchych, na skraju lasów sosnowych i mieszanych. Podstawowym zagrożeniem opisywanych populacji modliszek jest zalesianie gruntów oraz zarastanie nasłonecznionych miejsc przez nawłocie Solidago sp. Nasze obserwacje potwierdzają hipotezę o rozprzestrzenianiu się tego gatunku w Polsce. Istnieje potrzeba badań nad wpływem zmian klimatu na występowanie modliszki zwyczajnej. Rodzina modliszek Mantoidea, blisko spokrewniona z prostoskrzydłymi Orthoptera oraz karaczanami Blattodea, obejmuje łącznie około 2500 gatunków (Witkowski 1992). Pomimo to, na polskiej liście przedstawicieli tego taksonu figuruje tylko jeden gatunek modliszka zwyczajna Mantis religiosa L., należąca do podgatunku M. r. polonica. Gatunek ten jest szeroko rozpowszechniony na świecie, występuje w Europie, Afryce i Azji (Bazyluk 1960), został również introdukowany w Ameryce Północnej (Nutting 1950). W Europie północna grani- ca jego zasięgu przebiega przez południowo- -wschodnią Polskę. Modliszka charakteryzuje się specyficznymi wymaganiami siedliskowymi. Jako gatunek ciepłolubny (wykazuje aktywność w temperaturze wyższej niż 10 C), preferuje siedliska dobrze nasłonecznione i suche. W Polsce wymagania takie spełniają zbiorowiska kserotermiczne, polany leśne i młodniki sosnowe. Dorosłe osobniki można obserwować od sierpnia do września, a nawet w sprzyjających warunkach w październiku (Bazyluk 1977). 189
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, 2009. Długość ciała modliszki osiąga kilka centymetrów (4 7). Cechą wyróżniającą są przekształcone w narząd chwytny przednie odnóża złożone jakby do modlitwy (gr. mantis prorok ). Mimo swego rozmiaru oraz charakterystycznej, silnie wydłużonej sylwetki, są dość trudne do wykrycia z powodu kryptycznego, jasnozielonego lub brązowego ubarwienia. Zarówno larwy, jak i dorosłe formy to drapieżniki, polujące głównie na inne owady oraz pajęczaki. Powszechnie znane jest również zachowanie samic, polegające na zjadaniu samca podczas kopulacji lub tuż po jej zakończeniu, co zdarza się w około 1/3 przypadków (Lawrence 1992). Pod koniec lata, a nawet wczesną jesienią, na roślinach, na wysokości do 20 cm nad ziemią, samice składają jaja w ootekach, specjalnych kokonach jajowych (łac. ootheca, l. mn. oothecae) o długości ok. 3 cm. Powstają one z wydzieliny gruczołów dodatkowych, twardniejącej w kontakcie z powietrzem. W tej postaci jaja stosunkowo bezpieczne zimują. Późną wiosną z kokonów jajowych wylęgają się larwy, przypominające kształtem dorosłe osobniki. W związku z tym, przy braku pokrywy śnieżnej, obecność modliszek może być wykryta nawet zimą. Pozostałości kokonów, ze względu na ich trwałość, można znaleźć jeszcze przez kilka miesięcy po wykluciu larw. Modliszka zwyczajna jest w Polsce gatunkiem bardzo rzadkim, silnie zagrożonym wyginięciem. Z tego powodu w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt zaliczona została do kategorii EN (Liana 2004). Jednak w ostatnich latach obserwuje się ekspansję i rozszerzenie zasięgu modliszki w Polsce w kierunku północno-zachodnim (Liana 2007). Znanych jest dotąd ponad 200 stanowisk, położonych w południowo-wschodniej części kraju, z czego większość znajduje się w Kotlinie Sandomierskiej (Kata 2004, Zięba 2004). Znane są również stanowiska z Karpat (Kata 2004, Pawelec 2003) oraz północnej części woj. świętokrzyskiego (Sępioł 2005). Informacje historyczne dotyczą również Ponidzia (Witkowski 1992), a nawet okolic Warszawy (Waga 1843; za Liana 2007) i Zamojszczyzny (Bazyluk 1947). W niniejszej pracy prezentowane są dane dotyczące nowych stanowisk występowania modliszki zwyczajnej na Wyżynie Małopolskiej. W latach 2006 2008 modliszki wykryto na pięciu stanowiskach na terenie Niecki Połanieckiej (okolice Połańca i Osieka; UTM: EA19 i EA39; tab. 1, ryc. 1). W lipcu 2006 w okolicach Połańca na stanowisku we wsi Ruda znaleziono larwę Tabela 1. Obserwacje różnych stadiów rozwojowych modliszki Man s religiosa na pięciu nowych stanowiskach w Niecce Połanieckiej (południowa Polska) Table 1. Observa ons of various life-stages of Man s religiosa in the five new sites in Połaniec Basin (southern Poland) Miejscowość Locality Data Date Obserwowane stadia rozwojowe Development stages Ruda 07.07.2006 larwa Ruda 25.07.2006 ootheca Ruda 08.10.2006 ootheca, osobniki dojrzałe Ruda 08.07.2008 ootheca, larwa Wymysłów 25.09.2006 ootheca Kamieniec 14.10.2006 ootheca Osiek 11.05.2007 ootheca Grabowiec 19.05.2007 ootheca 16 54 50 24 Wisła 1 3 2 4 5 San 50 km Ryc. 1. Rozmieszczenie modliszki w Polsce (kolor szary; Liana 2004 i 2007) oraz nowe stanowiska gatunku na terenie Niecki Połanieckiej: 1 Ruda, 2 Wymysłów, 3 Kamieniec, 4 Osiek, 5 Grabowiec Fig. 1. Distribu on of the Praying Man s in Poland (grey; Liana 2004 i 2007) and new sites in Połaniec Basin: numbers and names as above 190
M. Bonk i J. Kajzer Wzrost liczby stanowisk modliszki zwyczajnej na Wyżynie Małopolskiej Ryc. 2. Kokon jajowy (ooteka) modliszki znaleziony w Rudzie koło Połańca (25.07.2006 r.; fot. M. Bonk) Fig. 2. Ootheca of Praying Man s found in the environs of Połaniec (25 July 2006; photo by M. Bonk) 191
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, 2009. przebywającą na nawłoci Solidago sp. Dalsze poszukiwania modliszek na tym terenie przyniosły efekty w postaci kilkunastu kokonów jajowych (ryc. 2), a od końca sierpnia do października obserwowano również osobniki dorosłe o ubarwieniu jasnozielonym lub brązowym (ryc. 3). Najpóźniejsze stwierdzenie pięciu dorosłych samic miało miejsce w pierwszej dekadzie października 2006 (tab. 1). W lipcu 2008 potwierdzono występowanie modliszki na tym terenie obserwacjami jednej larwy oraz kilku kokonów jajowych (tab. 1). Ruda to miejsce najliczniejszego stwierdzenia gatunku spośród opisywanych w niniejszej pracy nowych stanowisk. Pojedyncze kokony jajowe obecne były w odległości ok. 3 km na południe (Wymysłów) oraz 2 km na zachód (Kamieniec) od omawianego stanowiska w Rudzie (tab. 1, ryc. 1). W przypadku wszystkich trzech stanowisk (Ruda, Wymysłów, Kamieniec) siedlisko modliszek stanowiły obrzeża monokultur sosnowych i lasów mieszanych, rosnących na glebach piaszczystych. Modliszki znajdywano w miejscach suchych i nasłonecznionych (ugory, murawy napiaskowe) porośniętych nalotem sosny i brzozy lub zarastających nawłocią (ryc. 4). W obrębie stanowisk poszczególne płaty siedlisk porozdzielane są młodnikami sosnowymi i niewielkimi polami uprawnymi. Dwa pozostałe stanowiska odkryte w maju i czerwcu 2007 r. znajdują się w okolicach miejscowości Osiek oraz Grabowiec, położonych ok. 17 km na wschód od stanowiska w Rudzie Ryc. 3. Samica modliszki barwy brązowej w Rudzie koło Połańca (8.10.2006 r.; fot. M. Bonk) Fig. 3. A brown female of Praying Man s in Ruda near Połaniec (8 October 2006; photo by M. Bonk) 192
M. Bonk i J. Kajzer Wzrost liczby stanowisk modliszki zwyczajnej na Wyżynie Małopolskiej (tab. 1, ryc. 1). Zaobserwowano na nich odpowiednio jeden oraz trzy kokony jajowe. Siedlisko na stanowisku w pobliżu Grabowca nie różni się znacząco od wyżej opisanych stanowisk w okolicach Połańca. Natomiast stanowisko w Osieku jest nietypowe. Ooteka została znaleziona w miejscu podmokłym, w pobliżu zbiornika wodnego na terenie wyrobiska piasku. W bezpośrednim otoczeniu stanowiska brak jest terenów zalesionych. Głównym zagrożeniem populacji modliszek na opisywanym terenie jest gospodarka leśna, tj. zalesianie terenów odsłoniętych. Działania takie, oprócz utraty siedlisk, mogą zagrażać również bezpośrednio osobnikom lub jajom. Podczas prac przygotowujących grunt pod nasadzenia (zaorywanie powierzchni) może dojść do zakopywania i mechanicznego uszkadzania kokonów jajowych. W taki sposób została zniszczona część stanowiska w Rudzie, na której najczęściej obserwowano różne stadia rozwojowe modliszki. Ponadto, stwierdzono również zarastanie muraw napiaskowych i ugorów nawłocią (ryc. 4). W początkowych stadiach zarastania obecność nawłoci może być korzystna, ponieważ stanowi ona kryjówki dla larw. Jednak zwarta pokrywa nawłoci powoduje zanik niższej roślinności, gdzie najczęściej bytują dorosłe modliszki. Równocześnie, ze względu na znaczną wysokość roślin, zmniejszony zostaje udział powierzchni nasłonecznionej. Znalezione w rejonie Niecki Połanieckiej stanowiska znajdują się w niewielkiej odległości od znanych już miejsc występowania gatunku w okolicach Staszowa oraz Łoniowa (Liana 2007). Wraz z nimi powiększa się obecny znany zasięg modliszki na Wyżynie Małopolskiej w kierunku zachodnim, jeśli nie uwzględniać uznawanego już za historyczne stanowiska w Chotlu Czerwonym (Liana 2007). Próby odszukania modliszki na tym stanowisku w latach 2006 2008 zakończyły się niepowodzeniem (Bonk, dane niepubl.). Natomiast jej obecność w okolicach Osieka świadczy o ciągłości występowania we wschodniej części Wyżyny Małopolskiej. Przedstawione powyżej dane potwierdzają powiększanie się zasięgu tego gatunku w Polsce. Obecna, obserwowana w krótkim czasie ekspansja modliszki oraz sugerowana przez Lianę (2007) struktura metapopulacyjna wskazuje na pilną potrzebę prowadzenia badań nad rozprzestrzenianiem się gatunku i strukturą jego lokalnych populacji. Modliszka, jako gatunek w ekspansji i na granicy zasięgu geograficznego, powinien zatem stać się modelowym w badaniach nad zagadnieniami kolonizacji nowych stanowisk oraz różnych typów metapopulacji (Liana 2007). Monitoring może też dostarczyć wiedzy na temat wpływu zmian klimatu na rozmieszczenie gatunku. PIŚMIENNICTWO Ryc. 4. Miejsce stwierdzenia kokonów jajowych, larw oraz form dojrzałych modliszki nieużytek zarastający nawłocią, a od 2007 roku obsadzony również sosną (25.07.2006 r.; fot. M. Bonk) Fig. 4. A site where oothecae, larvae and imagines of Praying Man s were observed wasteland overgrown by goldenrods Solidago sp. turned into a pine planta on in 2007 (25 July 2006; photo by M. Bonk) Bazyluk W. 1947. Szarańczaki (Orthoptera, Saltatoria) okolic Zwierzyńca (Zamojszczyzna). Fragm. Faun. Mus. Zool. Pol. 7: 123 137. Bazyluk W. 1960. Rozprzestrzenienie geograficzne i zmienność Mantis religiosa (L.) (Mantodea, Mantidae) oraz opisy nowych podgatunków. Ann. Zool. 15: 231 270. Bazyluk W. 1977. Blattodea et Mantodea. Karaczany i modliszki (Insecta). W: Fauna Polski 6: 173. 193
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 3, 2009. Kata K. 2004. Nowe informacje o występowaniu modliszki zwyczajnej Mantis religiosa L. na Podkarpaciu. Chrońmy Przyr. Ojcz. 4: 96 99. Lawrence S.E. 1992. Sexual cannibalism in the praying mantid, Mantis religiosa: a field study. Anim. Beh. 4: 569 583. Liana A. 2004. Mantis religiosa (Linnaeus, 1758). Modliszka zwyczajna. W: Głowaciński Z., Nowacki J. (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt. Bezkręgowce. IOP PAN, AR im. Cieszkowskiego, Kraków: 72 73. Liana A. 2007. Distribution of Mantis religiosa (L.) and its changes in Poland. Fragm. Faun. 2: 91 125. Nutting W. L. 1950. The European Mantis (Mantis religiosa L.) in New England. Psyche 57: 28. Pawelec J. 2003. Inwazja modliszek w Magurskim Parku Narodowym. Parki Narodowe 4: 1 2. Sępioł B. 2005. Nowe stanowisko modliszki zwyczajnej Mantis religiosa (Linnaeus 1758) na północy Krainy Gór Świętokrzyskich. Kulon 1 2: 77 79. Witkowski Z. 1992. Manthis religiosa (Linne 1758). Modliszka zwyczajna. W: Głowaciński Z. (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt. PWRiL, Warszawa: 256 261. Zięba K. 2004. Stanowisko modliszki zwyczajnej Mantis religiosa (Linné 1758) w południowowschodniej Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 4: 93 95 SUMMARY Bonk M., Kajzer J. Wzrost liczby stanowisk modliszki zwyczajnej Man s religiosa L. na Wyżynie Małopolskiej Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (3): 189 194, 2009. The Praying Mantis Mantis religiosa L. is a rare and endangered species in Poland. Due to its endangered status it has been given legal protection. In this paper we present new data about occurrence of the Praying Mantis in Małopolska Upland (southern Poland) on the northern border of its range. During field trips in 2006 2008 five new sites of the species were found in Połaniec Basin (Połaniec and Osiek environs; UTM: EA19 and EA39 respectively). The Praying Mantis was detected by observing oothecae, larvae and adults, mostly in dry areas on the edges of coniferous and mixed forests. The main threat to mantis populations in these sites are reforestation and overgrowth with Solidago sp. Our data supports the hypothesis of the mantis expansion in Poland. Research on geographical range spread and influence of climate change on the Praying Mantis occurrence is demanded. 194