New records of the ladybird spider Eresus (Araneae: Eresidae) in northern Poland

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (6): , 2011 Nowe stanowiska poskocza Eresus (Araneae: Eresidae) w północnej Polsce New records of the ladybird spider Eresus (Araneae: Eresidae) in northern Poland KRZYSZTOF SZPILA 1, JACEK ZIELIŃSKI 2, MONIKA LIK 3 1 Zakład Ekologii Zwierząt, Instytut Ekologii i Ochrony Środowiska Uniwersytet Mikołaja Kopernika Toruń, ul. Gagarina 9 szpila@biol.uni.torun.pl 2, 3 Katedra Zoologii, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy Bydgoszcz, ul. Kordeckiego 20 zielarz@utp.edu.pl 2, molik@utp.edu.pl 3 Słowa kluczowe: poskocz, Eresus, północna Polska, faunistyka. Podczas prowadzenia obserwacji faunistycznych bezkręgowców stwierdzono nowe stanowiska poskocza Eresus sp. Walckenaer, 1805, w Kotlinie Toruńskiej i na terenach do niej przyległych, usytuowanych wokół Bydgoszczy i w lewobrzeżnej części Torunia. Ponadto w okolicach Torunia potwierdzono występowanie tego pająka na większości stanowisk znanych z literatury. W oparciu o wyniki najnowszych badań, w których dokonano rewizji systematycznej rodzaju Eresus, osobniki zaobserwowane w latach oznaczono jako Eresus kollari Rossi, W pracy przedstawiono także perspektywy dalszego występowania populacji poskocza na stwierdzonych stanowiskach. Wstęp Pająki z rodzaju poskocz Eresus Walckenaer, dotychczas oznaczane jako poskocz krasny Eresus cinnaberinus (Olivier, 1789) [= E. niger (Petagna, 1787)] wykazywane były w Polsce już w 1909 roku (Torka 1909 za: Rozwałka 2004). Najnowsze badania przeprowadzone przez Řezáča i innych (2007) podważyły jednak istnienie E. niger/cinnaberinus jako jednolitego gatunku. Autorzy ci, w oparciu o analizę cech morfologicznych i genetycznych, zaklasyfikowali wszystkie stwierdzone w centralnej Europie pająki z rodzaju Eresus do trzech gatunków: Eresus moravicus Řezáč 2007, E. sandaliatus (Martini et Goeze, 1778) oraz E. kollari Rossi, 1846 (Řezáč i in. 2007). Pająki z rodzaju Eresus, opisane jeszcze jako Eresus niger/cinnaberinus, znane są w kraju jedynie z 14 stanowisk (Rozwałka 2004, Żmihorski 2004, Barańska 2007), stąd też umieszczone zostały w Polskiej czerwonej księdze zwierząt Bezkręgowce (Głowaciński, Nowacki 2004) oraz na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych (Głowaciński 2002) w kategorii gatunków zagrożonych wyginięciem (EN endangered) (Rozwałka 2004). 580

2 K. Szpila i in. Nowe stanowiska poskocza w północnej Polsce Dotychczasowe dane o rozmieszczeniu pająków z rodzaju Eresus w północnozachodniej Polsce Wszystkie dotychczas stwierdzone w północno-zachodniej Polsce stanowiska poskocza Eresus usytuowane są w obrębie makroregionu Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej: w pradolinach rzek Wisły, Noteci i Odry (Rozwałka 2004). Obszar ten charakteryzuje mozaika różnorodnych środowisk z licznymi fragmentami muraw napiaskowych Koelerion glaucae i kserotermicznych Festuco-Brometea, stanowiących potencjalne miejsce występowania pająków z rodzaju Eresus. W Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej stanowiska odnotowane po roku 1975 ograniczone są jedynie do Kotliny Toruńskiej (Rozwałka 2004). Występowanie pojedynczych samców zarejestrowano w okolicach Torunia (Wąsowska 1964, Staręga 1984, Rozwałka 2004) oraz Solca Kujawskiego (Rozwałka 2004). Wąsowska (1964) obserwowała pająki z rodzaju Eresus w suchym lesie sosnowym usytuowanym pomiędzy lotniskiem Aeroklubu Pomorskiego, Fortem VII i dzielnicą Wrzosy oraz na piaszczysto-żwirowej wydmie porośniętej niską roślinnością w lesie pomiędzy lotniskiem a miejscowością Przysiek (stanowisko opisane jako Rozgarty ). Interesujące stanowisko w obrębie nieistniejących już zakładów Polchem podaje Staręga (1984): powierzchnia rekultywowana osadami ściekowymi, odpadami paleniskowymi i wapnem nawozowym, obsiewana łubinem, a następnie mieszanką trawnikową, silnie zdegradowana i porośnięta chwastnicą pospolitą. Z kolei K. Kasprzyk (inf. npbl.) obserwował osobniki poskocza na toruńskich Glinkach (przy dawnych zakładach Drosed ) oraz na byłym poligonie wojskowym w Puszczy Bydgoskiej na murawach przy maszcie Radiowego Centrum Nadawczego. Nowe stanowiska pająków z rodzaju Eresus w Kotlinie Toruńskiej i terenach do niej przyległych Szerokie rozprzestrzenienie i ciągłość występowania w Kotlinie Toruńskiej napiaskowych środowisk preferowanych przez poskocza pozwalają spodziewać się istnienia dalszych stanowisk tego pająka na obszarze Kotliny i terenów do niej przyległych. Potwierdzeniem tych przypuszczeń są przedstawione poniżej, niepublikowane wcześniej obserwacje faunistyczne z lat Puszcza Bydgoska, na zachód od Międzynarodowego Portu Lotniczego (UTM XU98), dziesięcioletni młodnik sosnowy: r. 1, obs. M. Lik. 2. Bydgoszcz (UTM XU99), nieczynny kilkunastohektarowy zarastający poligon wojskowy w kompleksie borów sosnowych na północ od zabudowań miasta (ryc. 2): r. 1 ; r. 1 ; r. 1 ; r. 1 ; obs. J. Zieliński, M. Lik. 3. Maksymilianowo (UTM CE00), sucha polana o powierzchni około 1000 m 2 w borze sosnowym świeżym Dicrano-Pinion, na zachód od Maksymilianowa: r. 1, obs. J. Zieliński. 4. Toruń, Lotnisko Aeroklubu Pomorskiego (UTM CD37), mozaika muraw napiaskowych, Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk poskocza Eresus w Kotlinie Toruńskiej: a stanowiska sprzed 1990 roku (wg Wąsowska 1964), b stanowiska sprzed 1990 roku (wg Staręga 1984), c stanowiska wg Kasprzyk (inf. w: Rozwałka 2004), d nowe stanowiska Fig. 1. Distribu on of occurrence sites of Eresus in the Toruń Basin: a records before 1990 (acc. to Wąsowska 1964), b records before 1990 (acc. to Staręga 1984), c records acc. to Kasprzyk (personal comm. in: Rozwałka 2004), d new records 581

3 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 Ryc Środowiska, w których stwierdzono poskocza Eresus w Kotlinie Toruńskiej: 2 Bydgoszcz, nieczynny poligon wojskowy ( r., fot. J. Zieliński), 3 poligon toruński, Góra Wiatraczna ( r., fot. A. Oleksa), 4 poligon toruński, okolice Góry Żymierskiego ( r., fot. A. Oleksa), 5 poligon toruński, okolice Góry Żymierskiego (miejsce obserwacji juwenilnej samicy) ( r., fot. K. Szpila) Figs 2 5. Habitats of Eresus in the Toruń Basin: 2 Bydgoszcz, inac ve military training ground (11 December 2009, photo by J. Zieliński), 3 Toruń ar llery training ground, Wiatraczna Hill (3 September 2008, photo by A. Oleksa), 4 Toruń ar llerytrainingground,surroundingsofżymierski s Hill (3 September 2008, photo by A. Oleksa), 5 Toruń ar llery training ground, surroundings of Żymierski s Hill (place of observa on of a juvenile female) (1 July 2006, photo by K. Szpila) wrzosowiska Calluno-Ulicetalia: r. 1, obs. J. Buszko; r. 1, obs. K. Szpila; r. 1, obs. T. Konefał; r. 1, obs. M. Leszczyński (odnawiające się zarośla trzmieliny Euonymus sp. przylegające do lotniska od wschodu); r. 1, obs. P. Olszewski. 5. Toruń, Glinki (UTM CD37), mozaika muraw napiaskowych, wrzosowisk i spontanicznych odnowień sosny zwyczajnej Pinus sylvestris: r. 1, obs. K. Szpila; r. 9, obs. P. Olszewski. 6. Toruń, Barbarka (UTM CD38), nasyp nieczynnej linii kolejowej Toruń Unisław: r. 1, obs. M. Leszczyński Toruń, poligon artyleryjski okolice Góry Żymierskiego (UTM CD36/37), mozaika muraw napiaskowych, wrzosowisk i spontanicznych odnowień sosny (ryc. 4 i 5): r. 1 ; r. 5 ; r. 1, obs. K. Szpila; r. 3, obs. K. Szpila, A. Oleksa. 8. Toruń, poligon artyleryjski okolice Góry Wiatracznej (UTM CD36/46), mozaika muraw napiaskowych, wrzosowisk oraz odnowień sosny i brzozy brodawkowatej Betula pendula (ryc. 3): r. 6, obs. K. Szpila, A. Oleksa. 9. Toruń, poligon artyleryjski Stawki (UTM CD47), mozaika muraw napiaskowych, wrzosowisk: r. 4, obs. K. Szpila.

4 K. Szpila i in. Nowe stanowiska poskocza w północnej Polsce Ryc Osobniki Eresus obserwowane na stanowiskach w Kotlinie Toruńskiej: 6 Eresus kollari, samiec (nieczynny poligon wojskowy, Bydgoszcz, r., fot. J. Zieliński), 7 Eresus kollari, martwy samiec (nieczynny poligon wojskowy, Bydgoszcz, r., fot. J. Zieliński), 8 Eresus sp., juwenilna samica (poligon toruński, okolice Góry Żymierskiego, r., fot. K. Szpila), 9 Eresus kollari, samiec (poligon toruński, okolice Góry Żymierskiego, r., fot. K. Szpila) Figs 6 9. Specimens of Eresus from the Toruń Basin: 6 Eresus kollari, a male (inac ve military training ground, Bydgoszcz, 27 August 2007, photo by J. Zieliński), 7 Eresus kollari, a dead male (inac ve military training ground, Bydgoszcz, 20 September 2007, photo by J. Zieliński), 8 Eresus sp., a juvenile female (Toruń ar llery training ground, surroundings of Żymierski s Hill, 1 July 2006, photo by K. Szpila), 9 Eresus kollari, a male (Toruń ar llery training ground, surroundings of Żymierski s Hill, 21 August 2007, photo by K. Szpila) Na szczególną uwagę zasługuje fakt stwierdzenia poskocza w okolicach Bydgoszczy (pierwsze trzy wymienione wyżej stanowiska) są to całkowicie nowe stanowiska Eresus sp. potwierdzające możliwość szerszego występowania tego pająka w całej Kotlinie Toruńskiej i na terenach z nią sąsiadujących. Metody i rezultaty identyfikacji gatunkowej W celu umożliwienia identyfikacji gatunkowej na nieczynnym poligonie koło Bydgoszczy oraz serii stanowisk na poligonie toruńskim wykonywano zdjęcia osobników obserwowanych w latach (ryc. 6 9, pozostałe zdjęcia są dostępne w zbiorach autorów). Znalezionego martwego osobnika (nieczynny poligon koło Bydgoszczy ryc. 7) oraz zdjęcia żywych osobników wykonane podczas obserwacji (ryc. 6, 9) przesłano w celu identyfikacji gatunkowej M. Řezáčowi. Wszystkie te osobniki zostały oznaczone jako E. kollari. Jedyna obserwowana samica została oznaczona na podstawie zdjęcia (ryc. 8) do rodzaju przez R. Rozwałkę. Rezultaty identyfikacji gatunkowej dokonanej przez dr. Řezáča, analiza ubarwienia do- 583

5 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 konana w przypadku niektórych z obserwowanych samców (czerwona barwa tylnych odnóży w części proksymalnej, czarna w dystalnej) oraz informacje o preferencjach środowiskowych poszczególnych gatunków (Řezáč i in. 2007) pozwalają przypuszczać, że wszystkie osobniki dotąd stwierdzone w Kotlinie Toruńskiej i na obszarach przyległych należą prawdopodobnie do tego właśnie gatunku. Potwierdzenie tego założenia wymagać będzie jednak oznaczenia osobników należących do rodzaju Eresus na wszystkich znanych stanowiskach. Zagrożenia lokalnych populacji Eresus oraz propozycje ich ochrony Obserwacje dokonane na obrzeżach Lotniska Aeroklubu Pomorskiego w Toruniu są dowodem ciągłości istnienia populacji wzmiankowanych przez Wąsowską (1964) i Staręgę (1984) (ryc. 1). Liczne obserwacje poskocza na kilku znacznie oddalonych od siebie stanowiskach usytuowanych na poligonie artyleryjskim świadczą o funkcjonowaniu stabilnej populacji pająka na tym obszarze. Należy podkreślić, że poligon obejmuje powierzchnię ponad 5 tys. ha i stanowi jeden z największych śródlądowych, niezalesionych obszarów wydmowych Polski. Prawdopodobnie zatem, występująca tu populacja Eresus jest jedną z największych w kraju. Prowadzone w ostatnich latach badania faunistyczne wykazały (bądź potwierdziły) obecność na terenie poligonu oprócz poskocza także 29 innych gatunków stawonogów umieszczonych w Polskiej czerwonej księdze zwierząt i na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (Pawlikowski i in. 1998; Owieśny i in. 2010; K. Szpila npbl.). Obszar ten jest obecnie administrowany przez Nadleśnictwo Gniewkowo i użyczany na potrzeby ćwiczeń artyleryjskich jednostkom Wojska Polskiego. Kierownictwo Nadleśnictwa oraz Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu jest przychylnie ustosunkowane do koncepcji utrzymania w niezagospodarowanym stanie istniejących połaci muraw napiaskowych i wrzosowisk. Tego typu środowiska są w warunkach klimatycznych Polski zbiorowiskami nietrwałymi, bez ingerencji człowieka szybko zastępowanymi przez kolejne zbiorowiska wskutek zmian sukcesyjnych (Załuski 2002). Procesy te stanowią główne zagrożenie dla istniejących populacji Eresus pojawiające się krzewy i drzewa powodują ocienienie podłoża, zmianę szaty roślinnej i warunków termiczno-wilgotnościowych, a tym samym zanikanie odpowiednich siedlisk (Rozwałka 2004). W przypadku toruńskiego poligonu jednym z najlepszych sposobów gwarantujących trwanie siedlisk preferowanych przez poskocza jest utrzymanie dotychczasowego użytkowania przez wojsko. Podobna sytuacja występuje w przypadku stanowiska tego pająka w okolicach toruńskiego lotniska. Także tutaj kontynuacja obecnego sposobu użytkowania terenu powinna sprzyjać utrzymaniu się jego populacji. Pozostałe stanowiska w okolicach Torunia (Barbarka, Glinki, Wrzosy) są niestety zagrożone lub uległy całkowicie zmianom sukcesyjnym. Procesy sukcesyjne związane z zarastaniem terenów otwartych zagrażają także populacji pająka na nieczynnym poligonie położonym na północ od Bydgoszczy. Po zaprzestaniu użytkowania przez wojsko nastąpiła tu spontaniczna sukcesja sosny zwyczajnej oraz osiki Populus tremula, które pokryły już ponad połowę uprzednio otwartych terenów. Stanowisko w okolicach Portu Lotniczego koło Bydgoszczy już w chwili jego odkrycia w 1997 roku porastał około dziesięcioletni młodnik sosnowy. Zmiany siedliskowe wiążące się ze wzrostem drzew nie sprzyjają wzrostowi populacji pająków Eresus (Rozwałka 2004). W odległości kilkuset metrów od miejsca, w którym znaleziono pająka, na obszarze otaczającym pas startowy lotniska znajdują się jednak rozległe tereny otwarte, w tym napiaskowe wrzosowiska, stanowiące potencjalne miejsce jego występowania. Można nawet oczekiwać, że największa na tym stanowisku populacja Eresus znajduje się właśnie na lotnisku. Weryfikacja tego przypuszczenia będzie jednak bardzo utrudniona ze wzglę- 584

6 K. Szpila i in. Nowe stanowiska poskocza w północnej Polsce du na rygorystyczne przepisy zakazujące wstępu na tego typu obiekty. Dla stanowiska poskocza z okolic Maksymilianowa największe zagrożenie stanowią prowadzone w ostatnim czasie zalesienia uprzednio bezdrzewnych polan w borach sosnowych. Nasadzenia sosny zwyczajnej i brzozy brodawkowatej wykonane zostały m.in. na obszarze stwierdzonego występowania tego pająka. Co więcej, nasadzenia były poprzedzone głęboką orką powodującą najprawdopodobniej całkowite zniszczenie nor pająka, których głębokość sięga jedynie cm (Rozwałka 2004). Istotnym problemem dla wszystkich stanowisk poskocza na wzmiankowanym obszarze jest działalność off-road. Gwałtowne przejazdy quadami, motocyklami i samochodami terenowymi niszczą powierzchniową warstwę gleby wraz z płytkimi norami pająków. Nielegalny, bardzo intensywny tzw. off-road jest obecnie obserwowany w okolicach lotniska Aeroklubu Pomorskiego w Toruniu oraz na toruńskim poligonie artyleryjskim. Poskocz krasny posiada w Polsce status gatunku chronionego. W przyszłości należałby tę ochronę rozszerzyć na cały rodzaj Eresus. Pająki te preferują siedliska kserotermiczne (Řezáč i in. 2007), dlatego też, ze względu na niewielką zdolność dyspersji (Baumann 1997) na zarastających izolowanych stanowiskach grozi im wyginięcie. W miejscach, w których stwierdzono występowanie poskoczy, takich jak niewielkie bezdrzewne enklawy śródleśne, bardzo pożądane byłoby zatem tworzenie użytków ekologicznych, na których ograniczano by sukcesję drzew i krzewów. Propozycje dalszych badań Opisane w niniejszej pracy nowe stanowiska pająków z rodzaju Eresus, przy zaledwie czternastu znanych dotychczas (Rozwałka 2004), wskazują na potrzebę uzupełnienia danych o ich rozmieszczeniu w Polsce. Ponadto w świetle badań Řezáča i innych (2007) w przyszłości należałoby zweryfikować wszystkie znane dotychczas stanowiska pająków opisanych jako Eresus niger/cinnaberinus i ponownie określić ich przynależność gatunkową. Przedstawione w niniejszej pracy nowe stanowiska poskocza wskazują na możliwość jego występowania w takich środowiskach jak poligony wojskowe oraz lotniska. W przyszłości konieczne byłoby przeprowadzenie obserwacji na tego typu obiektach w celu wykrycia ewentualnych nowych stanowisk omawianych pająków. Zaletą lotnisk i poligonów jest ponadto ciągłość trwania potencjalnych siedlisk występowania poskoczy. Wynika ona ze sposobu ich użytkowania ograniczającego naturalne procesy sukcesyjne w fitocenozach. Z tego też względu stanowiska pająków z rodzaju Eresus znajdujące się na obszarze takich obiektów nie wymagają zabiegów ochronnych, a jedynie zachowania dotychczasowego ich przeznaczenia. Podziękowania Autorzy składają podziękowania dr. Milanowi Řezáčowi i dr. Robertowi Rozwałce za identyfikację gatunkową pająków. Przedstawiony materiał byłby znacznie uboższy bez możliwości prowadzenia obserwacji na obszarze podtoruńskiego poligonu artyleryjskiego. Nadleśniczy Nadleśnictwa Gniewkowo, inż. Stanisław Słomiński, udzielił zgody (Zn.Spr.S-753//3/ 08) na prowadzenie badań faunistycznych na tym terenie (Obręb Otłoczyn Nadleśnictwa Gniewkowo), za co serdecznie dziękujemy. Dr hab. Sabina Wąsowska, prof. Jarosław Buszko, dr Krzysztof Kasprzyk, mgr Tomasz Konefał, dr Michał Leszczyński i mgr Piotr Olszewski udzielili szczegółowych informacji o własnych obserwacjach poskocza. PIŚMIENNICTWO Barańska K Nowe stanowisko poskocza krasnego Eresus cinnaberinus (Olivier, 1789) w Cedyńskim Parku Krajobrazowym. Prz. Przyr. 18 (3 4): Baumann T Habitat selection and dispersal power of the spider Eresus cinnaberinus (Olivier, 1789) in the porphyry landscape near Halle (Saale). W: Żabka M. (red.). Proceedings of the 16 th European Colloquium of Arachnology. Siedlce:

7 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 6, 2011 Głowaciński Z. (red.) Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. IOP PAN, Kraków. Głowaciński Z., Nowacki J. (red.) Polska czerwona księga zwierząt Bezkręgowce. IOP PAN, AR im. Cieszkowskiego, Kraków. Owieśny M., Szpila K., Oleksa A., Ogonowski Ł Nowe stanowiska strojnisia nadobnego Philaeus chrysops Poda, 1761 (Araneae: Salticidae) w Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (1): Pawlikowski T., Buszko J., Maciejewski K Opracowanie faunistyczne dla Programu ochrony przyrody w Nadleśnictwie Gniewkowo na przykładzie wybranych grup owadów (Insecta). Zakł. Ekol. Zwierząt, Inst. Ekol. i Ochr. Środ. UMK. Řezáč M., Pekár S., Johannesen J Taxonomic review and phylogenetic analysis of central European Eresus species (Araneae: Eresidae). Zool. Scripta 37 (3): Rozwałka R Eresus cinnaberinus (Olivier, 1789) syn. Eresus niger (Petagna, 1787), Poskocz krasny. W: Głowaciński Z., Nowacki J. (red.). Polska czerwona księga zwierząt Bezkręgowce. IOP PAN, AR im. Cieszkowskiego, Kraków: Staręga W Materiały do znajomości rozmieszczenia pająków (Aranei) w Polsce, Fragm. Faun. 28 (5): Torka V Ein Kieferninsekt aus Ordnung der Orthopteren. Z. Wiss. Ins. Biol. Husum 5: Wąsowska S Nowe stanowisko poskocza krasnego, Eresus niger (Petagna) (Araneae). Prz. Zool. 8 (1): Załuski T Zagrożenie i ochrona zespołów trawiastych. W: Frey L. (red.). Polska księga traw. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków: Żmihorski M Stwierdzenie poskocza krasnego Eresus cinnaberinus (Olivier, 1789) w Puszczy Piskiej (NE Polska). Kulon 2: SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 67 (6): , 2011 Szpila K., Zieliński J., Lik M. New records of the ladybird spider Eresus (Araneae: Eresidae) in northern Poland The ladybird spider, Eresus spp., is associated with sparsely vegetated, stony and sandy habitats. The genus is relatively rare in Poland and included in the Polish Red Data Book of Animals. A number of new locations have been discovered for Eresus spp. in the Toruń Basin and adjacent areas (UTM CD36, CD37, CD38, CD46, CD47, CE00, XU98, XU99). Some of the observed specimens were identified as Eresus kollari Rossi, 1846 a recently restored species. In this paper, the prospects for the populations of ladybird spiders recorded in the Toruń Basin are discussed. 586