Posługiwanie się dokumentacją techniczną 714[03].L2.01

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Zbigniew Neumann Posługiwanie się dokumentacją techniczną 714[03].L2.01 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy Radom 2006

Recenzenci: Mgr inż. Krzysztof Garczyński Mgr inż. Andrzej Sadowski Opracowanie redakcyjne: Mgr inż. Zbigniew Neumann Konsultacja: Mgr inz. Zenon Pietkiewicz Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 714[03].L2.01 Posługiwanie się dokumentacją techniczną zawartą w modułowym programie nauczania dla zawodu lakiernik. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006 1

SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 4 2. Wymagania wstępne 6 3. Cele kształcenia 7 4. Materiał nauczania 8 4.1. Rodzaje i znaczenie rysunków technicznych 8 4.1.1. Materiał nauczania 8 4.1.2. Pytania sprawdzające 10 4.1.3. Ćwiczenia 10 4.1.4. Sprawdzian postępów 10 4.2. Zasady tworzenia rysunku technicznego 11 4.2.1. Materiał nauczania 11 4.2.2. Pytania sprawdzające 13 4.2.3. Ćwiczenia 14 4.2.4. Sprawdzian postępów 15 4.3. Materiały i przybory do rysowania 16 4.3.1. Materiał nauczania 16 4.3.2. Pytania sprawdzające 17 4.3.3. Ćwiczenia 18 4.3.4. Sprawdzian postępów 19 4.4. Opisywanie i wymiarowanie rysunków 20 4.4.1. Materiał nauczania 20 4.4.2. Pytania sprawdzające 21 4.4.3. Ćwiczenia 22 4.4.4. Sprawdzian postępów 22 4.5. Zasady geometrii wykreślnej 23 4.5.1. Materiał nauczania 23 4.5.2. Pytania sprawdzające 24 4.5.3. Ćwiczenia 24 4.5.4. Sprawdzian postępów 25 4.6. Konstrukcje geometryczne 26 4.6.1. Materiał nauczania 26 4.6.2. Pytania sprawdzające 26 4.6.3. Ćwiczenia 26 4.6.4. Sprawdzian postępów 27 4.7. Rzutowanie prostokątne i aksonometryczne 28 4.7.1. Materiał nauczania 28 4.7.2. Pytania sprawdzające 29 4.7.3. Ćwiczenia 29 4.7.4. Sprawdzian postępów 30 4.8. Zasady wymiarowania 31 4.8.1. Materiał nauczania 31 4.8.2. Pytania sprawdzające 32 4.8.3. Ćwiczenia 32 4.8.4. Sprawdzian postępów 33 2

4.9. Zasady wykonywania widoków i przekrojów 34 4.9.1. Materiał nauczania 34 4.9.2. Pytania sprawdzające 35 4.9.3. Ćwiczenia 35 4.9.4. Sprawdzian postępów 36 4.10. Oznaczania graficzne na rysunkach technicznych 37 4.10.1. Materiał nauczania 37 4.10.2. Pytania sprawdzające 39 4.10.3. Ćwiczenia 39 4.10.4. Sprawdzian postępów 40 4.11. Uproszczenia rysunkowe 41 4.11.1. Materiał nauczania 41 4.11.2. Pytania sprawdzające 42 4.11.3. Ćwiczenia 42 4.11.4. Sprawdzian postępów 42 4.12. Zasady szkicowania elementów 43 4.12.1. Materiał nauczania 43 4.12.2. Pytania sprawdzające 44 4.12.3. Ćwiczenia 45 4.12.4. Sprawdzian postępów 45 4.13. Zagadnienia rysunku technicznego w dokumentacji technologicznej 46 4.13.1. Materiał nauczania 46 4.13.2. Pytania sprawdzające 47 4.13.3. Ćwiczenia 47 4.13.4. Sprawdzian postępów 48 4.14. Dokumentacja techniczna w przedsiębiorstwie 49 4.14.1. Materiał nauczania 49 4.14.2. Pytania sprawdzające 54 4.14.3. Ćwiczenia 54 4.14.4. Sprawdzian postępów 55 4.15. Technika komputerowa w zakresie informacji technicznej 56 4.15.1. Materiał nauczania 56 4.15.2. Pytania sprawdzające 57 4.15.3. Ćwiczenia 57 4.15.4. Sprawdzian postępów 58 5. Sprawdzian osiągnięć 59 6. Literatura 65 3

1. WPROWADZENIE Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiadomości i umiejętności w posługiwaniu się dokumentacją techniczną. W poradniku zamieszczono: 1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiadomości, które powinieneś mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji jednostki modułowej. 2. Cele kształcenia jednostki modułowej. 3. Materiał nauczania (rozdział 4) umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Jest to pigułka wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania treści jednostki modułowej. Rozdział ten zawiera także: pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia, ćwiczenia, opis ich wykonania wraz z wykazem materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji, sprawdzian postępów pozwalający ocenić stopień opanowania materiału. 4. Sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik sprawdzianu potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że zdobyłeś wiedzę i umiejętności z zakresu jednostki modułowej, 5. Literaturę uzupełniającą. Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze odczytujesz i wykonujesz szkice i rysunki. Po przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej. Bezpieczeństwo i higiena pracy W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminy, przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcje przeciwpożarowe, wynikające z rodzaju wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki. 4

714[03].L2 Techniczne podstawy lakiernictwa 714[03].L2.01 Posługiwanie się dokumentacją techniczną 714[03].L2.02 Posługiwanie się podstawowymi pojęciami z zakresu układów sterowania i regulacji 714[03].L2.03 Stosowanie technologii informacyjnej 714[03].L2.04 Wykonywanie pomiarów warsztatowych 714[03].L2.05 Eksploatowanie maszyn i urządzeń 714[03].L2.06 Stosowanie technologii mechanicznych Schemat układu jednostek modułowych 5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii, dobierać przybory i materiały do wykonania rysunku, korzystać z różnych źródeł informacji. 6

3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji ćwiczeń podanych w poradniku powinieneś umieć: przygotować przybory kreślarskie i materiały rysunkowe do wykonywania szkiców, wykonać szkice figur płaskich i brył geometrycznych w rzutach prostokątnych i aksonometrycznych, naszkicować elementy w rzucie aksonometrycznym na podstawie rysunków w rzutach prostokątnych, naszkicować elementy w rzutach prostokątnych na podstawie rysunków aksonometrycznych, zwymiarować zgodnie z PN szkicowane i rysowane przedmioty i części maszyn, odczytać rysunki z uwzględnieniem wymiarowania, odczytać na rysunkach technicznych oznaczenia chropowatości i falistości powierzchni, tolerancji wymiarów, pasowań, tolerancji kształtu i położenia, rodzaje obróbki powierzchni, odczytać uproszczenia rysunkowe i schematy na rysunkach (schematy mechaniczne, budowlane, elektryczne), odczytać rysunki wykonawcze i złożeniowe, odczytać dokumentację konstrukcyjno-technologiczną i techniczno-ruchową, scharakteryzować dokumentację techniczną występującą w przedsiębiorstwie, skorzystać z norm rysunku technicznego, zastosować technikę komputerową do powielania informacji rysunkowej, posłużyć się literaturą techniczną. 7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Rodzaje i znaczenie rysunków technicznych 4.1.1. Materiał nauczania Rysunki wykonuje się w dwóch celach: odwzorowania; widzianego przedmiotu lub maszyny, przekazania swej myśli; jak ma wyglądać wymyślony przedmiot (maszyna, urządzenie). W technice rysunek jest stosowany w obydwu przypadkach. W pierwszym mając śrubę możemy wykonać jej rysunek (techniczny), i odwrotnie, możemy narysować śrubę do tej nakrętki i na podstawie rysunku ją wykonać. Bez rysunku technicznego nie mogłyby powstać żadne złożone konstrukcyjnie maszyny, aby można było je precyzyjnie wykonać. Wystarczy wziąć do ręki rysunek np. żelazka i spróbować opisywać jego kształt i wymiary, tak aby kto inny mógł go wykonać. Jednak nie należy lekceważyć tekstu pisanego, choć rysunek jest mową technika. Pismo i rysunek uzupełniają się wzajemnie, albowiem pewne informacje można podać tylko za pomocą tekstu słownego, a inne rysunkowo. Normy rysunku technicznego stworzono po to, aby mogli porozumiewać się technicy z wielu krajów. Zaprojektowany w Japonii samochód można bez przeszkód wykonać w Europie i odwrotnie. Element samochodu wykreślony na rysunku w Polsce może drogą elektroniczną być przesłany do Hiszpanii, od razu do maszyny, i na niej wykonywany przedmiot. W Polsce obowiązuje norma PN-ISO 10209-1: 1994, która podaje definicje rodzajów i nazw rysunków. Oto niektóre z nich: rysunek techniczny informacja podana na nośniku informacji (przeważnie na kalce technicznej), graficznie przedstawiona zgodnie z zasadami (normami) i w podziałce, szkic, rysunek wykonany odręcznie i bardzo rzadko w podziałce, rysunek złożeniowy ogólny, pokazujący wszystkie zespoły (i części) wyrobu, rysunek części, pokazujący pojedynczą część i zawierający wszystkie informacje niezbędne do wykonania tej części, rysunek zestawu elementów, podający wymiary, sposób wyróżniania, a także dane dotyczące wykonania zestawu elementów tego samego rodzaju, rysunek wykonawczy, podający wszystkie informacje do wykonania przedstawionego obiektu / elementu, rysunek instalacyjny, przedstawiający ogólny układ pozycji i informacje niezbędne do zainstalowania danej pozycji w stosunku do współpracujących z nią innych pozycji, schemat, rysunek w którym zastosowano symbole graficzne pokazujące funkcje części składowych i ich współdziałanie, plan sytuacyjny, rysunek sytuacyjny przedstawiający rozmieszczenie obiektów budowlanych w stosunku do lokalizacji znanych punktów, dojazdy i ogólne rozplanowanie terenu. W praktyce używa się jeszcze wiele nazywanych umownie rysunków, aczkolwiek nie są one objęte powyższą normą, np. rysunki patentowe, rysunki ofertowe, rysunki katalogowe, rysunki reklamowe o tematyce technicznej, a także osobna grupa rysunków związana z obsługa produkcji czyli technologią wykonania wyrobu, np.: rysunek produkcyjny, rysunek operacyjny, rysunek zabiegowy, rysunek montażowy, i inne używane czasami tylko w nielicznych przedsiębiorstwach. 8

Norma wprowadza także następujące terminy ogólne występujące w rysunkach wszystkich branż, np.: wykres, przedstawienie graficzne (w układzie współrzędnych) zależności między wielkościami zmiennymi, przekrój, jest to kład przedstawiający dodatkowo zarysy leżące poza płaszczyzną przekroju, szczegół, pokazanie na rysunku, zwykle w powiększeniu elementu (przedmiotu) / części przedmiotu / zespołu, w celu podania wymaganej informacji. Podane rysunki techniczne (zawodowe) odnoszą się do rysunków dla branży budowy maszyn. Oprócz norm ogólnych dotyczących rysunku technicznego, wydane są normy dla trzech dziedzin techniki (przemysłu): przemysłu budowy maszyn rysunek maszynowy, przemysłu elektrotechnicznego rysunek elektryczny, budownictwa rysunek architektoniczno budowlany, oraz elementy rysunku dla innych branż, np. chemicznej czy włókienniczej. Od co najmniej dwóch lat następuje bardzo szybka zmiana norm z uwagi na dostosowywanie Polskich Norm do norm międzynarodowych, tj. EN Unii Europejskiej i ISO, dlatego zawsze przed zastosowaniem danej normy należy sprawdzić czy norma obowiązuje lub przez jaką została zastąpiona. Powyżej podano numer normy i cytaty w norm dotyczących rysunku technicznego. Ustawa o Normalizacji ustawa z dnia 12 września 2002 r. o normalizacji Dz. U. 169.1386 z 2002 (ze zmianami w Dz. U. 273, poz. 2703 z 2004) w rozdziale 3 art.5, podaje między innymi: Polska Norma jest normą krajową, przyjętą w drodze konsensu i zatwierdzoną przez krajową jednostkę normalizacyjną, powszechnie dostępną, oznaczoną na zasadzie wyłączności - symbolem PN. Polska Norma może być wprowadzeniem normy europejskiej lub międzynarodowej. Wprowadzenie to może nastąpić w języku oryginału. Stosowanie Polskich Norm jest dobrowolne. Przykłady Polskich Norm dotyczących rysunku: PN EN ISO 5457:2002, Dokumentacja techniczna wyrobu. Wymiary i układ arkuszy, PN 91 / N 01604, Widoki, przekroje, kłady, PN EN ISO 30980:2002, Dokumentacja techniczna wyrobu. Pismo, PN EN ISO 5456:1999, Rysunek techniczny. Metody rzutowania, PN EN ISO 6433:1998, Rysunek techniczny. Oznaczanie części, PN EN ISO 5455:1998, Rysunek techniczny. Podziałki, PN-ISO 129:1996, Wymiarowanie. Zasady ogólne. Definicje. Metody wykonywania i oznaczania specjalne, PN-ISO 406:1993,Rysunek techniczny. Tolerowanie wymiarów liniowych i kątowych, PN ISO 128, Rysunek techniczny. Ogólne zasady przedstawiania, PN 89 / M 01154, Rysunek techniczny maszynowy Oznaczanie powłok. 9

4.1.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. W jakich celach i dlaczego wykonuje się rysunki techniczne? 2. Do czego służą rysunki techniczne? 3. Podaj nazwy i rodzaje rysunków technicznych? 4. Podaj parę nazw terminów ogólnych występujących na rysunkach technicznych? 5. Jaka jest różnica między szkicem a rysunkiem? 6. Do jakich celów służą rysunki schematyczne? 7. Określ, co oznacza termin plan sytuacyjny? 8. W jakich branżach techniki stosowana jest normalizacja rysunków technicznych? 9. Czy wszystkie Polskie Normy są obowiązkowe do stosowania? 10. Podaj co określa słowo kład? 11. Podaj przykład nazw rysunków nie objętych Polskimi Normami? 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 W celu utrwalenia materiału wpisz odpowiedzi na pytania sprawdzające do zeszytu. Odpowiedź powinna być krótka, musisz zmieścić ją maksymalnie w dwóch wierszach. (Ćwiczenia w innych rozdziałach uwzględniają też powyższy materiał). Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) wpisać odpowiedzi do zeszytu. Wyposażenie stanowiska pracy: zeszyt i długopis, literatura. 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) podać nazwy i rodzaje rysunków technicznych? 2) podać nazwy terminów ogólnych występujących na rysunkach technicznych? 3) określić co oznacza termin plan sytuacyjny? 4) podać co określa słowo kład? 5) podać przykład nazw rysunków nie objętych Polskimi Normami? 6) podać przykład nazw rysunków nie objętych Polskimi Normami? Tak Nie 10

4.2. Zasady tworzenia rysunku technicznego 4.2.1. Materiał nauczania 4.2.1.1. Znormalizowane zagadnienia w rysunku technicznym (maszynowym). W poprzednim rozdziale omówione zostały rodzaje rysunków oraz przykłady norm. Obejmują one ogólne zagadnienie rysunku technicznego: nazwy rysunków, formaty arkuszy rysunkowych, rodzaje linii rysunkowych, podziałki, pismo rysunkowe, przedstawianie przedmiotów w widokach i przekrojach, zasady wymiarowania, zasady oznaczania odchyłek wymiarów, zasady oznaczenia struktury geometrycznej powierzchni, uproszczenia rysunkowe, rysunki schematyczne, i wiele innych. 4.2.1.2. Formaty arkuszy Rysunki techniczne wykonujemy na papierze, kartonie (brystolu), kalce technicznej, folii. Wymiarowo nie jest to dowolna kartka papieru, lecz arkusz o wymiarach podanych w Polskiej Normie. Jednym z czynników budujących obowiązujący system wymiarowania rysunków jest możliwość ich składania do formatu podstawowego A4 (kartki papieru maszynowego), aby dokumentacja rysunkowa po złożeniu miała zawsze jednakowy format (zasadniczy). Formaty dzielą się na: zasadnicze, (tabela 1), pochodne, (rys. 1). Tabela 1. Znormalizowane formaty arkuszy rysunkowych. Oznaczenie formatu Wymiary formatu w mm A0 841 x 1189 A1 594 x 841 A2 420 x 594 A3 297 x 420 A4 210 x 297 Podane w tabeli wymiary formatu są wymiarami kopii rysunku po obcięciu. Minimalne wymiary arkusza przeznaczonego na oryginał są odpowiednio większe. Z tabeli 1 wynika spostrzeżenie, że połowiąc (dłuższy bok) największego formatu A0 (841x1189 mm) otrzymujemy format o połowę mniejszy czyli A1, połowiąc A1 otrzymamy A2 i tak do A4 (A5). Format A4 nazywamy formatem podstawowym. Do wykonywania rysunków części stosuje się też format A5, choć nie jest on zalecany. Np. wykonuje się dwa rysunki na formatach A5, umieszczone wspólnie na formacie A4. W celu lepszego wykorzystania papieru, a także wygody użytkowania, podczas rysowania np. długich o małych pozostałych wymiarach części lub zespołów maszyn, stosuje się formaty pochodne. Formaty te powstają poprzez zwielokrotnienie formatu A4 po boku o wymiarze 210 mm ( n x 210 mm, n nie większe niż 9). Inne np. A3 x 4, A2 x 2, itd. 11

Rys. 1. Formaty pochodne Przyjęty do rysowania format arkusza należy obramować ramką w odległości 5 mm (10 mm) od krawędzi arkusza. Gdy format będzie składany do podstawowego (A4), wówczas w lewym dolnym rogu obramowania, na wysokość 297 mm wykonujemy obramowanie w odległości 25 mm od brzegu arkusza. Margines niezbędny jest do wpięcia dokumentacji do teczki, itp. technik łączenia dokumentacji w całość. W prawym dolnym rogu należy umieścić tabliczkę. Formaty rysunkowe można stosować także w położeniu pionowym, gdy dany rysowany przedmiot łatwiej wypełni arkusz w tym położeniu. Większość rysunków wykonuje się na kalce technicznej kupowanej w rolkach lub arkuszach. Arkusze (wysokość rolki) mają wymiary większe od szeregu A, zgodne z szeregiem wymiarowym B. (Jest jeszcze szereg wymiarowy papieru C, o większych wymiarach niż B ). Kalkę (inny materiał do kreślenia na nim) musimy zamocować na desce kreślarskiej, (stole), przez co brzegi jej uszkadzają się od pinesek lub taśm klejących, a nawet kleksów, które gdzieś muszą robić nie wprawni kreślarze. Większy format jest praktyczny, a marginesy (różnice między wymiarami szeregów) łatwo można obciąć uzyskując potrzebny wymiar arkusza. Inną przyczyną stosowania szeregów wymiarowych A, B i C jest pakowanie. Papier, dokumentację wykonaną lub złożoną w formacie A4, nie da się włożyć do koperty o tym samym wymiarze, a gdy jest gruba objętościowo to i do koperty B nie zapakujemy jej. Dotyczy to też teczek do pakowania (skoroszytów, innych różnego rodzaju teczek na dokumenty). 4.2.1.3. Linie Linie służą do wykonywania rysunków technicznych. W rysunku maszynowym występują następujące linie: ciągła, kreskowa, punktowa, dwupunktowa, falista, zygzakowa. Występują jeszcze linie bardzo grube (2 x gruba), gruba, cienka (1/3 linii grubej). Ta sama norma podaje jeszcze inne linie dla rysunku architektoniczno-budowlanego i elektrycznego. Linie rysunkowe stosuje się o odpowiedniej grubości, a posegregowane są w grupy. Np. linia bardzo gruba w mm wynosi: 1,0; 1,4; 2,0; z tym, że uprzywilejowane są 1,0 i 1,4. Dla linii cienkiej: 0,18; 0,25; 0,35; 0,5. Uprzywilejowane to: 0,18 i 0,25 mm. 12

Linie mają swoje przeznaczenie rysunkowe, np. linia: ciągła gruba, służy do rysowania widocznych krawędzi i wyraźnych zarysów przedmiotów w widokach i przekrojach, ciągła cienka, służy do rysowania linii wymiarowych i pomocniczych linii wymiarowych, linii odniesienia itd., punktowa cienka, służy do rysowania osi symetrii, linii podziałowych, osi okręgów, dwupunktowa cienka, rysujemy nią skrajne położenia części ruchomych, pierwotnego kształtu przedmiotu, linii osi ciężkości, itd., zygzakowa, służy do rysowania tych samych linii co linia falista, linii urwania. 4.2.1.4. Tabliczki rysunkowe Tabliczki rysunkowe służą do podania podstawowych danych o rysunku, takich jak: wykonawca rysunku i data wykonania, nazwa i numer rysunku, zastosowana podziałka główna, inne dane, w zależności od zastosowanej tabliczki oraz branży. Tabliczki rysunkowe umieszcza się w prawym dolnym rogu rysunku. Wymiary tabliczek jak i rubryki w nich zawarte objęte są normą. Tabliczki dzielą się na: podstawowe, zmniejszone, uproszczone. Do celów szkolnych stosuje się tabliczki uproszczone, lub podane przez nauczyciela.. Na tabliczce w dolnym lewym rogu podaje się podziałkę główną stosowaną na danym rysunku. 4.2.1.5. Podziałka Podziałka rysunku, (inaczej potocznie zwana skalą), jest wyrażona jako iloraz liczbowy (dzielenie) wymiarów liniowych, (takich jak: długość, wysokość, grubość, wartość średnic, itp.) na rysunku i odpowiednich rzeczywistych wymiarów rysowanego przedmiotu. W ilorazie tym dzielna lub dzielnik jest równy jedności, np. 1:100 lub 2:1. Znormalizowane podziałki rysunkowe dla rysunku maszynowego wynoszą: powiększające przedmiot: 100:1, 50:1, 20:1, 10:1, 5:1, 2:1, naturalna: 1: 1, pomniejszające przedmiot: 1:2, (1:2,5), 1:5, 1:10, (1:15), 1:20, (1:25), 1:50, 1:100, 1:200, (1:250), 1:500, (dla rysunku architektonicznego 1:1000, i więcej). Rozróżnia się podziałki: główną, w której został wykonany rysunek lub większość rzutów, pomocniczą, w których wykonane zostały np. szczegóły. Jest to przeważnie podziałka powiększająca. Podaje się ją w nawiasie przy danym szczególe. Mogą być zastosowane różne podziałki, gdy szczegółów jest więcej. 4.2.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Podaj co oznacza format podstawowy, jego oznaczenie i wymiary. 2. Jak wymiarowane są inne formaty rysunkowe i czy umiesz podać wymiary A3? 3. Jak tworzy się rysunkowe formaty pochodne? 4. Czy można stosować format w ustawieniu pionowym? 5. Czy typoszeregi B i C, są większe czy mniejsze od A? 6. W którym miejscu formatu znajduje się tabliczka rysunkowa? 7. Jakie są rodzaje tabliczek rysunkowych? 13

8. Czym różni się tabliczka szkolna od znormalizowanej? 9. Podaj parę przykładów linii rysunkowych. 10. Do kreślenia jakich zarysów stosuje się linię grubą, a do jakich cienką? 11. Czy występują grupy linii, jeśli tak, podaj przykład? 12. Do czego służy podziałka? 13. Podaj określenie podziałki. 14. Co znaczy określenie podziałka naturalna? 15. Podaj przykłady podziałek powiększających i pomniejszających. 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Wykonaj ćwiczenie polegające na doborze materiału do kreślenia oraz znajomości formatów rysunkowych, obramowania, umiejscowienia tabliczki, rodzajów linii i podziałek. Stosuj pismo, które uważasz za bardzo wyraźne. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zorganizować stanowisko kreślarskie, 2) przymocować do deski dowolny materiał do kreślenia na nim o formacie A3, 3) podzielić format A3 na dwa formaty A4, 4) zaznaczyć linie obramowania i linię obcięcia oryginału, 5) pozostawić miejsce na każdym arkuszu na tabliczkę rysunkową, 6) na formacie A4 podać wymiary formatów od A4 do A0 i narysować rodzaje linii, 7) na drugim formacie A4 napisać podziałki rysunkowe: powiększające, naturalną i pomniejszające, a w miejscu tabliczki napisać jakie znasz ich rodzaje, 8) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: szkolne stanowisko kreślarskie, materiały do kreślenia, (kalka, karton, blok kreślarski, itd.), przybory do kreślenia, (różne), ołówki, ( 3-4 rodzaje), tusz, literatura. Przybory można wymieniać między sobą. Ćwiczenie 2 Wykonaj ćwiczenie polegające na doborze materiału do kreślenia oraz znajomości formatów rysunkowych, obramowania, umiejscowienia tabliczki, formatów pochodnych, szeregu wymiarów papieru oraz kreślenia linii grubych. Stosuj pismo, które uważasz za bardzo wyraźne. Sposób wykonania ćwiczenia 14

Aby wykona ćwiczenie, powinieneś: 1) zorganizować stanowisko kreślarskie, 2) przymocować do deski dowolny materiał do kreślenia na nim o formacie A3, 3) podzielić format A3 na formaty A4 i A5, 4) zaznaczyć linie obramowania i linię obcięcia oryginału, 5) pozostawić miejsce na każdym arkuszu na tabliczkę rysunkową. 6) na formacie A4 podać przykład formatów pochodnych, 7) na formacie A5 napisać w jakim przypadku ma zastosowanie, 8) podać na drugim formacie A5, w jaką kopertę zapakujemy rysunki A4 i jakie wymiary ma format podstawowy oraz podać o ile jest szersza linia bardzo gruba od grubej. 9) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: szkolne stanowisko kreślarskie, materiały do kreślenia, (kalka, karton, blok kreślarski, itd.), przybory do kreślenia, (różne), ołówki, ( 3-4 rodzaje), tusz, literatura. Szablony i przybory można wymieniać między sobą. 4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) wymienić oznaczenia i wymiary formatów rysunkowych? 2) rozróżnić formaty zasadnicze i pochodne? 3) rozróżnić linie obramowania i obcięcia rysunku? 4) podać szeregi wymiarowe papieru i w którym są umieszczone formaty rysunków technicznych? 5) narysować rodzaje linii rysunkowych? 6) wskazać w którym miejscu na rysunku umieszcza się tabliczki rysunkowe i podać do czego służą i co zawierają? 7) wymienić podziałki rysunkowe i wskazać która jest naturalną? 8) rozróżnić podziałki główną i pomocniczą oraz wskazać gdzie się je podaje na rysunku? Tak Nie 15

4.3. Materiały i przybory do rysowania 4.3.1. Materiał nauczania Rozróżniamy dwa sposoby wykonywania rysunków technicznych: ręcznie, (w tym i za pomocą szablonów), mechanicznie, (za pomocą komputera i plotera). 4.3.1.1. Materiały do sporządzania na nich rysunków technicznych Podstawowym materiałem do wykonywania rysunków technicznych techniką ręczną jest kalka techniczna, z której rysunki można łatwo powielać na papier. Dawniej np. w ub. wieku, w kreślarniach używano kartonu jego odmiany zwanej brystolem. Używano też lepszych gatunków papieru. Dobierano gramaturę materiału do wielkości arkusza oraz narzędzia kreślarskiego. Np. tusz (grafion, piórko kreślarskie) lub ołówek miękki albo twardy. 4.3.1.2. Przybory do rysowania Jak wyżej podano, rozróżniamy dwa sposoby wykonywania rysunków technicznych, ręcznie i za pomocą komputera. Mówiąc o przyrządach i przyborach rozumiemy, że służą do rysowania ręcznego. a) b) Rys. 2. Przykład podstawowych przyborów, a) do kreślenia linii prostych i krzywych, b) szablonów (w tym do kreślenia nakrętek). Przybory do kreślenia ręcznego, to ołówki techniczne; w stałej drewnianej obudowie rysika grafitowego lub tzw. automatyczne, wykonane z metalu z wysuwanym mechanicznie rysikiem. Rysiki są o różnej twardości, ale potocznie mówimy o twardości ołówka, bowiem na jego obudowie podawana jest twardość rysika. Ołówek o średniej twardości (podstawowy) oznaczony jest symbolem HB. Ołówki bardziej miękkie od HB czyli szeregu B oznaczone są oprócz litery B jeszcze cyfrą 1 do 6. Czym wyższa cyfra tym bardziej miękki ołówek. (Większe cyfry od 6, oznaczają już węgle rysunkowe ). Ołówki bardziej twarde od HB oznaczone są jako szereg H. Cyfry, odwrotnie niż w szeregu B, czym wyższa tym ołówek bardziej twardy, aż do H6. (Używane do innych celów ołówki, w tym ołówki kolorowe, mogą mieć twardość między B a H, np. F). Ołówki miękkie są stosowane do wykonywania na rysunku linii grubych i do cieniowania, natomiast twarde do nanoszenia linii wymiarowych, pomocniczych i przerywanych. Ołówki twarde ostrzymy w stożek, a miękkie zaokrąglamy. Rysik używany do cyrkla, powinien być tak zaostrzony, aby ścianka wewnętrzna była prostopadła do podłoża, a zewnętrzna ścięta pod kątem. 16

Rysiki do ołówków automatycznych wykonywane są w różnych grubościach (średnicach), od 0,25 mm do 1 mm oraz różnej twardości. Przybory do opisywania i do kreślenia tuszem rysunku: piórka techniczne, osadzane w obsadkach, do cienkich linii (pisma), pióra typu redis, także osadzane w obsadkach, lecz o większej średnicy. Do pisania o różnej grubości linii. Grubość zależy od szerokości stopy pióra, pióra lejki, do opisywania i kreślenia rysunków, o różnej średnicy lejka, czyli grubości kreślonej linii. Mają już znaczenie historyczne, rapidografy, o zasadzie działania wiecznego pióra, (zamiast stalówki jest lejek), np. 4 rapidografy w przyborniku na rys. 3, mają średnice lejka - linii: 0,25; 0,35; 0,5 i 0,7 mm i służą do opisywania rysunków jak i kreślenia linii, grafiony, do kreślenia o zmienianej za pomocą śruby grubości kreślonej linii. Rys. 3. Zestaw kreślarski (przybornik) do kreślenia i opisywania ręcznego. Przyborem do kreślenia zarówno ołówkiem jak i tuszem jest klasyczny cyrkiel, używany do kreśleń technicznych o dwóch wymiennych narzędziach: uchwycie z rysikiem grafitowym (ołówek) lub uchwycie z grafionem (do kreślenia tuszem). Po wprowadzeniu rapidografów doszło trzecie narzędzie do kreślenia tuszem, tj. pióro rapidograf mocowane do tradycyjnego cyrkla poprzez specjalny uchwyt przystawkę. 4.3.1.3. Przyrządy do kreślenia mechanicznego. Wykonując rysunki techniką komputerową w programie AutoCAD, otrzymujemy ich odwzorowanie na papierze A4 lub A3 poprzez drukarkę komputerową, a formaty większe od podstawowego A3 poprzez ploter, (drukarkę do formatów większych od A3 oraz formatów pochodnych). Do wykreślenia w drukarkach i ploterach służą podobne przybory jak do kreślenia ręcznego, czyli pisaki lejkowe napełniane tuszem. Drukarka komputerowa służy do druku na formacie A4 i A3, a do formatów większych od A3 do A0 także drukarka - ploter. 4.3.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie znasz materiały do kreślenia na nich rysunku technicznego? 2. Jaką zaletę ma kalka techniczna? 3. Jak nazywa się dobry jakościowo karton do wykonywania na nim rysunku technicznego? 4. Czy na tym kartonie można kreślić tuszem? 5. Wymień przybory do kreślenia ręcznego? 17

6. Podaj przykład oznaczenia ołówków miękkich i twardych? 7. Czy są ołówki z różną grubością rysika? 8. Do czego służą szablony? 9. Jaki ma kształt i jak nazywamy potocznie przymiar liniowy z różnymi podziałkami? 10. Do czego służy pióro (stalówka) typu redis? 11. Do czego służą grafion i rapidograf? 12. Czy można stosując cyrkiel z przybornika kreślić nim tuszem? 13. Na jakim materiale kreślimy rysunki wykonane za pomocą programu komputerowego? 14. Jakie czynności wykonuje ploter? 15. Podaj nazwę popularnego technicznego programu komputerowego do projektowania? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Wykonaj ćwiczenie testujące materiały i przybory kreślarskie. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zorganizować stanowisko kreślarskie, 2) przymocować do stołu 3 rodzaje materiału formatu A4, 3) kreślić na każdym materiale linie, odręcznie i za pomocą przyrządów, ołówkami o różnej twardości, 4) kreślić na każdym materiale linie, odręcznie i za pomocą przyrządów, przyborami i piórami na tusz, 5) spostrzeżenia i uwagi zapisać w zeszycie przedmiotowym: o zachowaniu się materiału gdy używamy różnych technik kreślenia rysunku (linii), o sposobie ostrzenia rysików ołówków o różnej twardości, o jakości używanych przyborów do kreślenia tuszem, inne spostrzeżenia wynikające z przeprowadzonego ćwiczenia, 6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: szkolne stanowisko kreślarskie, zeszyt i długopis, materiały do kreślenia, (kalka, karton, blok kreślarski, itd.), przybory do kreślenia, (różne), szablony, (różne), ołówki, ( 3-4 rodzaje), tusz, literatura. Szablony i przybory można wymieniać między sobą. Ćwiczenie 2 Wykonaj ćwiczenie pisania: dowolnego pisma odręcznego, i wykonywanego za pomocą szablonów. (Np. na materiałach i przyborami kreślarskimi użytymi w ćwiczeniu 1). 18

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zorganizować stanowisko kreślarskie, 2) przymocować do stołu 3 rodzaje materiału formatu A4, 3) pisać na każdym materiale litery i słowa, odręcznie i za pomocą szablonów, ołówkami o różnej twardości, 4) pisać na każdym materiale litery i słowa, odręcznie i za pomocą szablonów, przyborami i piórami na tusz, 5) spostrzeżenia i uwagi zapisać w zeszycie przedmiotowym: o zachowaniu się materiału gdy używamy różnych technik pisania, o sposobie ostrzenia rysików ołówków o różnej twardości, o jakości używanych przyborów do pisania tuszem, inne spostrzeżenia wynikające z przeprowadzonego ćwiczenia.. 6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: szkolne stanowisko kreślarskie, zeszyt i długopis, materiały do kreślenia, (kalka, karton, blok kreślarski, itd.), przybory do kreślenia, (różne), szablony, (różne), ołówki, ( 3-4 rodzaje), tusz, literatura. Szablony i przybory można wymieniać między sobą. 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) podać nazwy materiałów do kreślenia (na nich), i je rozpoznać? 2) podać nazwy przyborów do kreślenia i je rozpoznać? 3) dobrać przybory do kreślenia do danego materiału? 4) odczytać twardości podane na ołówkach i podać do kreślenia jakich linii mają zastosowanie? 5) kreślić i pisać na materiale kreślarskim odręcznie i za pomocą szablonu, ołówkiem i tuszem? 6) zastosować w praktyce materiały i przybory do kreślenia? 7) rozpoznać skalówkę i powiedzieć do czego służy? 8) powiedzieć do czego służy ploter? Tak Nie 19

4.4. Opisywanie i wymiarowanie rysunków 4.4.1. Materiał nauczania 4.4.1.1. Opisywanie rysunków pismo techniczne Odręczne opisywanie rysunku wykonuje się: z wolnej ręki ; kształt i grubość liter zależą od zastosowanego narzędzia (przyboru), konstrukcyjnie; za pomocą przyborów kreślarskich, z użyciem wzorników (szablonów). Do opisywania rysunku technicznego używamy określonego w normie PN-EN ISO 3098:2002, (poprzednio: PN-80/N-01606) pisma technicznego. Litery, słowa, cyfry, liczby, czyli tekst opisu rysunku wykonujemy z wolnej ręki lub rzadziej z użyciem wzorników. Pismo techniczne jest proste w budowie, a używamy go w dwóch odmianach jako: pismo proste, pismo pochyłe. Pisanie ułamków, wykładników potęg, odchyłek granicznych a także znaków interpunkcji i matematycznych oraz innych podaje także norma. Rys. 4. Przykład pisma technicznego. 4.4.1.2. Wymiarowanie elementów przedmiotów W wymiarowaniu rysunków technicznych, nie ma żadnej dowolności. Zasady wymiarowania są znormalizowane i podaje je norma PN ISO 129:1996. Wymiarowanie przedmiotu odbywa się: wewnątrz zarysu przedmiotu, na zewnątrz zarysu przedmiotu, przy użyciu linii pomocniczych wymiarowych. Linia wymiarowa jest to cienka linia (prosta lub łukowa) zakończona grotami, które dotykają ostrzem linii rysunkowych. Zamiast grotów dopuszczalne jest stosowanie pochyłych kresek pod kątem 45 0 i dł. 3,5 mm lub kropek o średnicy 1 mm. Liczby wymiarowe, określające wymiary nominalne pisze się pismem o wysokości nie mniejszej od 3,5 mm po środku linii wymiarowej. Wszelkie inne przypadki podane są w normie. Na rysunkach maszynowych: wymiary liniowe podaje się w milimetrach, opuszczając oznaczenie mm, nawet gdy liczba wymiarowa podawana jest z dokładnością do trzech znaków po przecinku. Gdy podajemy liczbę wymiarową w innych jednostkach to koniecznie musimy podać jej miano, np. 15 cm, 4,5, 2 m, wymiary kątowe podaje się w stopniach, minutach i sekundach, np. 5 0 13 15. Wymiary na rysunkach rozmieszcza się tak, aby można je było odczytać: patrząc od dołu lub z prawej strony rysunku, patrząc od dołu rysunku, a w liniach wymiarowych różnych od poziomych liczbę wymiarową umieszczoną poziomo wstawia się w przerwę linii wymiarowej. 20

Wymiarowanie elementów przedmiotów odnosi się do wymiarowania, np.: średnic i promieni, łuków i cięciw, kątów, przekrojów kwadratowych i prostokątnych, stożków, ostrosłupów foremnych i klinów, ścięć krawędzi, zakończeń wałków i zaokrągleń, podcięć obróbkowych, powierzchni powlekanych, itd. 4.4.1.3. Tolerancja wymiarowania Chropowatość i falistość powierzchni powstaje w wyniku jej obróbki różnymi narzędziami. Do oznaczania chropowatości na rysunku stosuje się symbole wraz z podaniem parametru dopuszczalnej chropowatości. a) b) Rys. 5. Przykład oznaczeń dopuszczalnej chropowatości oraz sposoby umieszczania oznaczeń na rysunkach, a) oznaczanie dopuszczalnej chropowatości, b) umieszczenie oznaczeń na rysunkach. [1] Tolerancja. Wymiary nominalne są to wymiary przedmiotów względem których odnosi się odchyłki. Rzeczywiste wymiary przedmiotu będą zawierać się w zakresie wymiaru nominalnego i odchyłek (górnej i dolnej). Różnica między nimi jest tolerancją, która jest zawsze dodatnia. Rozróżniamy tolerancje: wymiarów pasowań, kształtu i położenia, obróbki powierzchni. + Przykład oznaczania na linii wymiarowej: ø50 0, 5 0 ; 28,8 (max.); ø30h7; ø30g6. Tolerowanie normalne to dobranie odpowiednich odchyłek z Polskich Norm. Pasowanie to skojarzenie dwóch elementów umownie nazwanych wałkiem i otworem. Przykład oznaczania na linii wymiarowej: ø30 H7/p6. Rozróżniamy pasowanie luźne, mieszane i ciasne. 4.4.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie znasz metody opisywania rysunków? 2. Jakie znasz rodzaje pisma technicznego? 3. Czy pisanie ułamków i innych znaków objęte jest normą rysunkową? 4. Czy wymiarowanie elementów objęte jest Polską Normą? 5. Jakie są dwa sposoby wymiarowania przedmiotu? 6. W jaki sposób kończą się linie wymiarowe? 7. W jakich mianach podaje się wymiary na rysunku maszynowym? 8. W jaki sposób rozmieszcza się wymiary na rysunkach, aby można było je wygodnie odczytać? 9. Czy umiesz podać parę przykładów wymiarowania elementów przedmiotów? 21

4.4.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Napisz pismem technicznym po pięć liter i cyfr pismem prostym i pochyłym. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zorganizować stanowisko kreślarskie, 2) przymocować do deski dowolny materiał do kreślenia na nim o formacie A4, 3) przygotować linie pomocnicze wg normy, 4) napisać podane przez nauczyciela litery i cyfry za pomocą ołówków, 5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: szkolne stanowisko kreślarskie, materiały do kreślenia, (kalka, karton, blok kreślarski, itd.), przybory do kreślenia, (różne), ołówki, ( 3-4 rodzaje), literatura. Ćwiczenie 2 Zwymiaruj otrzymany od nauczyciela szkic / rysunek przedmiotu. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zorganizować stanowisko kreślarskie, 2) przymocować do deski otrzymany szkic / rysunek, 3) nanieść linie wymiarowe, 4) wstawić liczby wymiarowe w podziałce naturalnej, 5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: szkolne stanowisko kreślarskie, przybory do kreślenia, (różne), ołówki, (3-4 rodzaje), literatura. 4.4.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) opisać rysunek pismem technicznym z wolnej ręki? 2) opisać rysunek za pomocą szablonu? 3) zastosować linie wymiarowe oraz groty, kreski i kropki? 4) rozmieścić wymiary na rysunku aby były łatwe do odczytania? 5) posłużyć się Polską Normą oraz książką dot. rysunku technicznego? 6) odczytać rysunek podający wymiarowanie powierzchni powlekanych, (np. chromowanych, lakierowanych, itp.)? Tak Nie 22

4.5. Zasady geometrii wykreślnej 4.5.1. Materiał nauczania Geometria wykreślna jest jedną z nauk matematycznych stworzonych dla potrzeb techniki, za jej pomocą można odwzorować element przestrzenny na rysunku (powierzchni płaskiej) w dwóch lub więcej rzutach prostokątnych. Najczęściej rzuty wykonujemy na płaszczyznę: poziomą i pionową, w miarę potrzeby na boczną. (Rzutowanie prostokątne w technice zobacz punkt 4.7.) Rzutowanie wykonujemy w kierunku patrzenia na odpowiednią płaszczyznę, tj. prostopadle do powierzchni rzutowej. Rzut dowolnego punktu na płaszczyznę nazywamy punkt przebicia prostej poprowadzonej z tego punktu na płaszczyznę, na którą rzutujemy. Np. rzutem odcinka linii prostej na płaszczyznę może być punkt lub odcinek w zależności od położenia względem płaszczyzny rzutów. Rzutem punktu będzie zawsze punkt. W naturze patrząc na przedmiot znajdujący się w przestrzeni widzimy go z uwzględnieniem złudzeń wzrokowych. Rys. 6. Punkt zbieżności na linii horyzontu. Zjawisko to określamy mianem perspektywy zbieżnej (rys. 6), określanej też jako rzut środkowy. Rzut środkowy ma zastosowanie w malarstwie i architekturze. W rysunku technicznym stosujemy rzut równoległy, ukośny (rys.7). Następuje to wówczas, gdy środek rzutów przesuniemy w nieskończoność, to promienie rzutujące będą wówczas względem siebie równoległe, a stosunki skrótów krawędzi będą stałe, w odróżnieniu od rzutu środkowego, w którym się zmieniają. Rozwinięciem tej teorii jest w praktyce rzutowanie prostokątne i aksonometryczne. Rys. 7. Przykład rysunków w rzutach aksonometrycznych i rzucie prostokątnym. 23

4.5.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jak powstaje rysunek rzutowy? 2. Co nazywamy rzutem punktu na płaszczyznę? 3. Ile rzutów na ogół wyznacza przedmiot? 4. W jaki sposób wykonujemy rzutowanie? 5. Czy mając dwa rzuty elementu na płaszczyznę można znaleźć trzeci rzut? 6. Co oznacza termin rzut środkowy? 7. Jaki rodzaj rzutu i jaki skróty krawędzi stosujemy w rysunku technicznym? 4.5.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Stań przy ścianie naprzeciw tablicy i naszkicuj klasę w perspektywie zbieżnej (rzut środkowy). Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) stanąć przy ścianie klasy naprzeciw tablicy, 2) patrząc na ścianę z tablicą naszkicować obraz klasy w perspektywie. Wyposażenie stanowiska pracy: zeszyt (papier) A4, ołówek, literatura. Ćwiczenie 2 Naszkicuj pudełko od zapałek w perspektywie w rzucie środkowym i rzucie równoległym. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) posiadać pudełko od zapałek, 2) ustawić pudełko w odległości gdy oko widzi je z uwzględnieniem złudzenia wzrokowego, 3) wykonać szkic w rzucie środkowym, 4) na podstawie rzutu środkowego pudełka wykonać rzut równoległy, 5) napisać gdzie znajduje się środek rzutów w szkicu równoległym, 6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: pudełko od zapałek, zeszyt A4, ołówek, literatura. 24

4.5.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) opisać zjawisko perspektywy i podać gdzie ma zastosowanie? 2) wskazać na rysunku przedmioty narysowane w aksonometrii? 3) wymienić rodzaje rysunku aksonometryczne? 4) rozróżnić na rysunku rzut prostokątny od aksonometrycznego? Tak Nie 25

4.6. Konstrukcje geometryczne 4.6.1. Materiał nauczania Proste geometryczne konstrukcje to: podział odcinka, kąta i okręgu na równe części, prosta styczna do okręgu lub okręgów stycznych między sobą, linie krzywe: okrąg i koła (rysowane cyrklem), owal (rysowane cyrklem), elipsa, parabola, hiperbola, ewolwenta, cykloida, spirala Archimedesa. Do wykreślenia linii krzywych niezbędny jest oprócz przymiarów liniowych i trójkątów, cyrkiel oraz krzywiki. Zastosowanie praktyczne linii krzywych w przedstawianiu przedmiotów, to np.: elipsy: łańcuch, ucho, właz, (a w budownictwie łęk eliptyczny), paraboli: walec, wieszak łożyska pędni, wspornika, owalu: klucze do zamków, tarczki drzwiowe, rączki pokręteł, pokrywki, (a w budownictwie łęk koszowy), ewolwenty: zarysy zębów kół zębatych, cykloidy: zarys zębów zębatki. 4.6.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdź, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie znasz płaskie konstrukcje geometryczne? 2. Do jakich celów stosujemy płaskie konstrukcje geometryczne? 3. Jakie linie krzywe stosuje się do wykreślenia zarysu kół zębatych. 4. Jakie linie krzywe stosowane są w budownictwie do budowy sklepień mostów i piwnic? 5. Jakiego kształtu oprócz okrągłego stosuje się na włazy do zbiorników i kanałów? 6. Jakich podstawowych przyborów używa się do kreślenia figur geometrycznych? 4.6.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Opisz i naszkicuj w zeszycie proste elementy konstrukcji na przykładzie klucza maszynowego. Sposób wykonania ćwiczenia Rys. 8. Klucz płaski maszynowy. 26

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) wziąć do ręki otrzymany dowolny klucz maszynowy i obejrzeć go ze wszystkich stron, 2) napisać w zeszycie z jakich podstawowych elementów konstrukcji geometrycznych składa się skomplikowany kształt klucza, 3) wykonać szkice tych elementów, 4) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: klucz płaski maszynowy, zeszyt i długopis, ołówki, (3 szt. o różnej twardości), literatura. Ćwiczenie 2 Posługując się literaturą wykreśl w zeszycie styczną do okręgu oraz wykonaj szkice 3 wyrobów ślusarskich o różnych kształtach linii krzywych. Sposób wykonania ćwiczenia. Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznaj się z literaturą otwórz książkę do rysunku technicznego na odpowiedniej stronie, 2) używając przyborów wykreśl w zeszycie styczną do okręgu, 3) wykonaj w zeszycie szkice 3 (płaskich) wyrobów ślusarskich o kształtach linii krzywych, 4) dokonaj oceny poprawności wykonania ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: przybory do kreślenia, (cyrkiel, przymiar liniowy, krzywik), ołówki, (2-3 szt. o różnej twardości), zeszyt, literatura. 4.6.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) rozpoznać proste konstrukcje geometryczne o skomplikowanych kształtach przedmiotów przedstawionych na rysunkach? 2) wymienić nazwy kilku linii krzywych?. 3) wskazać w kole zębatym zarys linii krzywej i ją nazwać. 4) wykreślić linię krzywą za pomocą cyrkla i krzywika. 5) powiedzieć w jakiej branży stosuje się też sklepienia (łęki) o zarysie elipsy, lub owalnym? Tak Nie 27

4.7. Rzutowanie prostokątne i aksonometryczne 4.7.1. Materiał nauczania 4.7.1.1. Rzutowanie prostokątne Rzutowanie prostokątne to podstawowa zasada wg której wykonywane są rysunki techniczne. Rozróżniamy dwie metody: metodę europejską E polegającą na wyznaczaniu rzutów prostokątnych przedmiotu na wzajemnie prostopadłych rzutniach, przy założeniu, że przedmiot rzutowany znajduje się między obserwatorem i rzutnią. a) b) Rys. 9. Rzutowanie prostokątne metodą E, a) prostopadłościan rzutni, b) układ rzutów. [1] Nazwy prostopadłych rzutów rzut w kierunku: A rzut z przodu (rzut główny), B rzut z góry, C rzut od lewej strony, D rzut od prawej strony, E rzut z dołu, F rzut z tyłu. metodę amerykańską A stosowaną w krajach anglosaskich, różniącą się od E tym, że praktycznie niektóre rzuty są poprzestawiane. Rzutowanie z dowolnym rozmieszczeniem rzutów występuje wówczas, gdy występuje trudność z zastosowaniem metody E. Należy wtedy na rysunku zaznaczyć kierunki rzutów. 4.7.1.2. Rzuty aksonometryczne Rzuty aksonometryczne w rysunku technicznym stosuje się wówczas, gdy w jednym rzucie w sposób poglądowy należy przedstawić kształty całego przedmiotu, (np. katalogi części zamiennych, tablice planszowe, poglądowe do celów szkoleniowych, rysunki ofertowe). Rodzaje rzutów aksonometrycznych: jednowymiarowe, dwuwymiarowe, ukośne, (najłatwiejsze do rysowania), prostokątne, (najbardziej naturalne elementy na rysunku). Rodzaje różnią się: układem osi współrzędnych x, y, z, podziałką na poszczególnych osiach. 28

4.7.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania ćwiczeń. 1. Kiedy stosuje się rzutowanie prostokątne? 2. Jakie są dwie metody rzutowania prostokątnego? 3. Kiedy stosuje się rzutowanie z dowolnym rozmieszczeniem rzutów? 4. Kiedy stosuje się rzuty aksonometryczne? 5. Jak nazywają się poszczególne rodzaje rzutów aksonometrycznych? 6. Jakimi parametrami różnią się rodzaje rzutów aksonometrycznych? 4.7.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Uzupełnij rysunek. w podziałce 1:1 o brakujący rzut. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) naszkicować rysunek w podziałce 5:1 w zeszycie, 2) wykonać brakujący rzut przedmiotu, 3) nanieść linie wymiarowe, 4) nazwać występujące na rysunku rzutnie, 5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: zeszyt A4, ołówki, 2 rodzaje, literatura. 29

Ćwiczenie 2 Naszkicować w rzucie aksonometrycznym, o osiach współrzędnych z - y = 90 o, y - z = 135 0, i podziałce na osiach y i z = 1:1, x = 1:2, sześcian o wymiarach 50 x 50 x 50 mm. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) naszkicować osie współrzędne w zeszycie, 2) naszkicować sześcian, 3) nanieść linie wymiarowe, 4) nazwać rodzaj rzutów, 5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia. Wyposażenia stanowiska pracy: zeszyt A4, ołówek, 2 szt. o dwóch rodzajów twardości, przymiar linowy, literatura. 4.7.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) czytać rysunki techniczne? 2) zastosować metodę europejską wykonywania rzutów prostokątnych? 3) rozpoznać i nazwać rzut główny? 4) rozpoznać i czytać rysunek w rzutach aksonometrycznych? Tak Nie 30

4.8. Zasady wymiarowania 4.8.1. Materiał nauczania Wykonując szkic widzianego przedmiotu, w celu jego wykonania (kopii) musimy podać jego wymiary. Także szkicując lub rysując wymyślony przez nas element musimy podać jego wymiary. Bez wymiarów w jednym i drugim przypadku nie da się nic wytworzyć. Wymiarowanie przedmiotu na rysunku, polega na wpisaniu (na rysunku) rzeczywistych wymiarów przedmiotu. Pomijamy wielkość podziałki oraz ilość występujących podziałek (dla szczegółów) na rysunku. Wymiar wpisany zawsze jest rzeczywisty i tylko tak się go podaje i przyjmuje. Wartości liczbowe określające: długości, kąty, łuki, nazywamy wymiarami lub liczbami wymiarowymi. Zasady wymiarowania są znormalizowane i podaje je norma PN ISO 129:1996. Wymiarowanie przedmiotu odbywa się: wewnątrz zarysu przedmiotu, na zewnątrz zarysu przedmiotu, przy użyciu linii pomocniczych wymiarowych, (rys. 10). Linia wymiarowa jest to cienka linia (prosta lub łukowa) zakończona grotami, które dotykają ostrzem linii rysunkowych. Zamiast grotów dopuszczalne jest stosowanie pochyłych kresek pod kątem 45 0 i dł. 3,5 mm lub kropek o średnicy 1 mm. Liczby wymiarowe, określające wymiary nominalne pisze się pismem o wysokości nie mniejszej od 3,5 mm po środku linii wymiarowej. Wszelkie inne przypadki podane są w normie. Na rysunkach maszynowych: wymiary liniowe podaje się w milimetrach, opuszczając oznaczenie mm, nawet gdy liczba wymiarowa podawana jest z dokładnością do trzech znaków po przecinku. Gdy podajemy liczbę wymiarową w innych jednostkach to koniecznie musimy podać jej miano, np. 15 cm, 4,5, 2 m. wymiary kątowe podaje się w stopniach, minutach i sekundach, np. 5 0 13 15. Wymiary na rysunkach rozmieszcza się tak, aby można je było odczytać: patrząc od dołu lub z prawej strony rysunku, patrząc od dołu rysunku, a w liniach wymiarowych różnych od poziomych liczbę wymiarową umieszczoną poziomo wstawia się w przerwę linii wymiarowej. Wymiarowanie elementów przedmiotów zawiera wiele specjalistycznej wiadomości zawartej w normach i literaturze, a odnosi się do wymiarowania, np.: średnic i promieni, łuków i cięciw, kątów, przekrojów kwadratowych i prostokątnych, stożków, ostrosłupów foremnych i klinów, ścięć krawędzi, zakończeń wałków itd. a) b) c) Rys. 10. Przykłady wymiarowania a) ścięcia krawędzi, b) łuków, c) cienkich elementów. 31

4.8.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Czy wymiarowanie elementów objęte jest Polską Normą? 2. Jakie wymiary liczbowe zawsze podawane są na rysunku? 3. Jakie są dwa sposoby wymiarowania przedmiotu? 4. W jaki sposób kończą się linie wymiarowe? 5. W jakich mianach podaje się wymiary na rysunku maszynowym? 6. W jaki sposób rozmieszcza się wymiary na rysunkach, aby można było je wygodnie odczytać? 7. Czy umiesz podać parę przykładów szczególnego wymiarowania elementów przedmiotów? 4.8.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Wykonaj szkice poniższych rysunków w zeszycie z uwzględnieniem podziałki podanej w sposobie wykonania ćwiczenia i wstaw wymiary (liczby wymiarowe). (Pomiar wymiaru powinien zawsze odbywać się z przedmiotu, a nie z rysunku. W ćwiczeniu dokonano odstępstwa do celów szkolnych). Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) naszkicować rysunki w zeszycie w podanych poniżej podziałkach, 2) zmierzyć długość wszystkich wymiarów liniowych podanych na rys. a, wykonanym w podziałce 1:5, 3) wstawić liczby wymiarowe na odpowiednich liniach wymiarowych, 4) zmierzyć długość wszystkich wymiarów liniowych podanych na rys. b, wykonanym w podziałce 1:1, 5) wstawić liczby wymiarowe na odpowiednich liniach wymiarowych, 6) zmierzyć długość wszystkich wymiarów liniowych podanych na rys. c, wykonanym w podziałce 2:1, 7) wstawić liczby wymiarowe na odpowiednich liniach wymiarowych, 8) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia. Wyposażenia stanowiska pracy: zeszyt i ołówek, przymiar liniowy z podziałkami, (tzw. skalówka), literatura. 32