Charakterystyka ogólnej sprawności fizycznej dziewcząt i chłopców w wieku 14-16 lat z terenu gminy Opracowanie: mgr Krzysztof Moralewski Wstęp Sprawność fizyczna jest oznaką zdrowia, prawidłowego funkcjonowania serca, płuc i mięśni. Każdą pracę czyni lżejszą, daje poczucie własnej wartości. Sprawność fizyczna jest częściowym, lecz istotnym obrazem stanu zdrowia. 1 Pojęcie sprawności fizycznej wiąże się zazwyczaj nie tylko z funkcją aparatu ruchu, ale z biologicznym działaniem całego organizmu. Podłożem są określone predyspozycje i funkcje ustroju, a po stronie przejawów sprawność fizyczna wyraża się w określonych efektach motorycznych. 2 Do oceny sprawności fizycznej rozumianej jako zaradność ruchowa zwykle wykorzystuje się specjalne wymyślone próby. Są to zadania stawiające przed testowanym określone wymagania w zakresie siły, szybkości, wytrzymałości, równowagi, gibkości lub umiejętności wykonywania złożonych ruchowo czynności. Kto lepiej poradzi sobie z rozwiązaniem tych zadań i uzyska wyższy rezultat, ten jest sprawniejszy. 3 Uczniowie z terenu gminy ze względu na usytuowanie szkół, do których uczęszczają stanowią interesujące środowisko do prowadzenia badań. Czynnik środowiskowy w tym przypadku lokalizacja placówek na odmiennych od siebie terenach (wiejski i podmiejski) niewątpliwie wpływa na stan ogólnej sprawności fizycznej. Głównym celem pracy było określenie poziomu ogólnej sprawności fizycznej w rozróżnieniu na poszczególne grupy wiekowe oraz czynnik środowiskowy. Celem dodatkowym było określenie trendu ogólnej sprawności wśród badanych. Materiał i metody badań Badaniami objęta została młodzież gimnazjalna z terenu gminy uczęszczająca do różnych placówek oświatowych zlokalizowanych w miejscowości (teren podmiejski) oraz (teren wiejski). Badania zostały przeprowadzone na przełomie maja i czerwca 2011 roku w Gimnazjum w Brzeźnie i Gimnazjum w Krzymowie. Szkoły te posiadają zbliżone warunki lokalowe oraz wyposażenie co pozwoliło na przeprowadzenie poszczególnych prób zdolności motorycznych w porównywalnych warunkach. Łącznie zbadano 275 osób w tym 131 dziewcząt i 144 chłopców. Podkreślić należy, że badaniu zostali poddani wszyscy gimnazjaliści z terenu gminy poza tymi, którzy legitymowali się zwolnieniami lekarskimi lub byli nieobecni w dniach przeprowadzania testu. Badani zostali pogrupowani według wieku kalendarzowego, zgodnie z przyjętymi zasadami w badaniach rozwojowych. Wiek każdego dziecka obliczano z dokładnością do 0,01 roku życia a następnie zaliczano go do odpowiedniej grupy wiekowej. Kierowano się 1 Karpowicz M., Strzelczyk R., Charakterystyka wybranych elementów sprawności fizycznej kandydatów na studia w AWF w Poznaniu, [w:] Wybrane aspekty kultury fizycznej stan i perspektywy (red. Kwieciński J., Tomczak M.), PWSZ w Koninie, 2009, s. 7. 2 Osiński W., Antropomotoryka, AWF Poznań, 2003, s. 19. 3 Przewęda R., Dobosz J., Kondycja fizyczna polskiej młodzieży, AWF Warszawa, 2007, s. 16.
przy tym zasadą, że do grupy 14-latków zaliczano badanych mieszczących się w przedziale 13,50 do 14,49 lat. Analogicznie postępowano w pozostałych kategoriach wiekowych. Tab. 1. Liczebność badanych (źródło: opracowanie własne) Szkoła / Gimnazjum Gimnazjum Płeć Dziewczęta Chłopcy Dziewczęta Chłopcy Ogółem Wiek Liczebność Liczebność Liczebność Liczebność Liczebność 14 18 20 27 22 87 15 18 23 28 31 100 16 22 12 18 36 88 Ogółem 58 55 73 89 275 Poziom ogólnej sprawności fizycznej zmierzono za pomocą Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej, który składa się z ośmiu prób: 4 1. Bieg na dystansie 50m [s] Na komendę na miejsca ćwiczący staje nieruchomo przed linią startową w pozycji wykrocznej (tzw. start wysoki) na sygnał wybiega i z największą prędkością przebywa wyznaczony dystans, który powinien być dłuższy niż 50m, np. 60m. Wynik mierzy się w momencie przekroczenia linii 50m. Sygnałem do startu może być strzał z pistoletu startowego lub znak, dobrze widoczny dla mierzących czas. Jednocześnie może biec trzech ćwiczących, ale wtedy każdy z nich musi mieć odrębnego chronometrażystę. Warunki atmosferyczne bez nadmiernego wiatru, deszczu i skrajnych temperatur. Marą próby jest krótszy czas z dwóch biegów mierzony z dokładnością do 0,1s. 2. Skok w dal z miejsca [cm] Skocznia z piachem i belką do odbicia ewentualnie odpowiednia nawierzchnia syntetyczna z wyznaczoną linią, taśma miernicza, grabie. Próbę można też przeprowadzić w sali. Wtedy potrzebne jest nieśliskie podłoże i dwa twarde, podłożone wzdłuż jeden na drugim materace. Przed materacami w odległości około jednego metra, prostopadle do ich dłuższej osi wyznaczona jest linia startowa. Ćwiczący staje w małym rozkroku z ustawionymi równolegle stopami na belce lub przed linią startową, następnie pochyla tułów, ugina nogi (półprzysiad) z równoczesnym zamachem obu rąk dołem w tył, po czym wykonuje wymach rąk w przód i odbijając się jednocześnie energicznie od podłoża skacze jak najdalej. Długość skoku mierzy się od wyznaczonej linii (belki) do najbliższego śladu pozostawionego przez piętę skaczącego. Jeżeli skaczący po wykonaniu skoku przewróci się do tyłu, wówczas skok powtarza. Z dwóch wykonywanych skoków zanotowany zostaje dłuższy z dokładnością do 1cm. 3. Pomiar siły dłoni [kg] W czasie wykonywania tej próby ćwiczący stoi w małym rozkroku. Sprawniejszą ręką obejmuje wcześniej sprawdzony dynamometr dłoniowy tak, aby palce i dłoń ściśle do niego przylegały. Oba ramiona opuszczone zostają swobodnie wzdłuż tułowia przy czym ręka z dynamometrem utrzymywana jest w pewnej odległości od ciała. Ćwiczący ściska dynamometr z maksymalną siłą. Wykonuje się dwie próby ręką silniejszą a uwzględnia wynik lepszy. Próbę należy przeprowadzać w warunkach zapewniających całkowitą koncentrację uwagi. Zalecane jest stosowanie dynamometrów o regulowanej szerokości uchwytu, która może być dostosowywana do wielkości dłoni. 4. Pomiar siły względnej Dziewczęta zwis na ugiętych rękach [s] 4 Pilicz S., Przewęda R., Dobosz J., Nowacka-Dobosz S., Punktacja sprawności fizycznej młodzież polskiej wg Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej Kryteria pomiaru wydolności organizmu Testem Coopera, Studia i Monografie, AWF Warszawa, 2005, s. 11-19.
Drążek poziomy umocowany na wysokości dosiężnej, czasomierz, materac do lądowania (zeskoku), magnezja lub talk. Jeżeli nie ma drążka należy sporządzić zastępczą żerdź umocowaną poziomo. Zadanie polega na jak najdłuższym utrzymaniu się w zwisie na drążku o kończynach górnych ugiętych w stawach łokciowych. Przystępując do próby, ćwiczący chwyta drążek nachwytem, palcami od góry i kciukiem od dołu, na szerokości barków tak aby jego broda znalazła się powyżej drążka. Próba rozpoczyna się w chwili gdy ćwiczący samodzielnie zawiśnie na drążku a kończy się kiedy jego oczy znajdują się poniżej drążka. Próbę wykonuje się jeden raz a jej miarą jest czas mierzony w sekundach. Chłopcy podciąganie na drążku [liczba powtórzeń] Drążek poziomy umocowany na wysokości doskocznej, materac do lądowania (zeskoku), magnezja lub talk. Jeżeli nie ma drążka należy sporządzić zastępczą żerdź umocowaną poziomo. Ćwiczący chwyta drążek na szerokości barków (z podskoku lub taboretu) nachwytem palcami od góry i kciukiem od dołu i wykonuje zwis. Na sygnał zgina ręce w stawach łokciowych i podciąga proste ciało tak wysoko, aby broda znalazła się nad drążkiem, po czym powraca do zwisu. Czynność tę powtarza bez przerwy tyle razy ile może. Próbę wykonuje się jeden raz. Próba zakończona jest wtedy kiedy ćwiczący pozostaje w zwisie dłużej niż 2 sekundy lub pomimo dwukrotnych wysiłków nie może umieścić brody ponad drążek. Próbę przerywa się również, jeżeli ćwiczący przy uginaniu kończyn górnych pomaga sobie wymachami kończyn dolnych. Na wynik próby składa się liczba podciągnięć w których ćwiczącemu udało się umieścić brodę ponad drążek. 5. Bieg na dystansie 4 razy 10m z przenoszeniem klocków [s] Czasomierz, dwa klocki drewniane o wymiarach 5x5x5 cm, równy teren o nieśliskiej powierzchni z dwiema liniami odległymi od siebie o 10m. Ćwiczący staje w pozycji wykrocznej (start wysoki) przed linią początkową oczekując na sygnał startu. Po sygnale rozpoczyna bieg do drugiej linii. Za nią położone są dwa klocki. Wykonujący próbę podnosi jeden z klocków, biegnie z nim z powrotem do linii startu, kładzie klocek za linię, biegnie znów do linii końcowej i podnosi drugi klocek, który przenosi i kładzie tak jak poprzedni. Gdy klocek będzie wyrzucony, a nie położony za linią, próbę uznajemy za nieważną i należy ją powtórzyć. Buty i podłoże na jakim przeprowadzamy próbę nie mogą być śliskie. Z dwóch wykonywanych prób notujemy lepszy czas z dokładnością do 0,1s. 6. Siady z leżenia tyłem wykonane w czasie 30s [ilość powtórzeń] Czasomierz, twardy materac lub karimata. Ćwiczący kładzie się na plecach na materacu lub karimacie tak, aby nogi były ugięte w stawach kolanowych pod kątem 90 stopni, a stopy rozstawione na odległości około 30cm. Dłonie splecione palcami kładzie na karku. Partner klęka przy stopach leżącego i przyciska je, aby dotykały całą podeszwą podłoża. Gdy są przygotowani do rozpoczęcia próby na uzgodniony sygnał ćwiczący unosi tułów do siadu i dotyka łokciami kolan, a następnie natychmiast (bez żadnej przerwy) powraca do leżenia na plecach i znowu wykonuje siad. Czynność tę powtarza tak szybko jak może w czasie 30 sekund. Plecy za każdym razem muszą wracać do pozycji wyjściowej tak aby umożliwić splecionym palcom kontakt z podłożem. Używanie łokci do odpychania się od materaca jest niedozwolone. Ćwiczący wykonuje próbę bez przerwy tylko jeden raz. Liczymy wykonywane skłony w czasie 30 sekund. Ich liczba jest miarą próby. 7. Skłon tułowia w przód w staniu [cm] Taboret lub stabilna ławka gimnastyczna z przymocowaną prostopadle do ich powierzchni listwą lub linijką z naniesioną podziałką centymetrową. Najwygodniej ze względu na prowadzony pomiar jest tak umieścić skalę, by punkt 0 był na poziomie taboretu lub ławki, w górę były zaznaczone kolejne wartości ujemne co jeden cm zaś w dół dodatnie. Ćwiczący staje bez obuwia na taborecie lub ławce, tak aby palce stóp znalazły się równolegle z krawędzią taboretu. Stopy złączone, nogi proste w stawach kolanowych. Z tej pozycji ćwiczący wykonuje ruchem ciągłym skłon w przód tak, aby sięgnąć palcami jak najniżej. Taką pozycję maksymalnego skłonu należy utrzymać przez 2 sekundy. Jeżeli ćwiczący
w skłonie wykonanym ruchem ciągłym sięgnie płaszczyzny na której stoi otrzymuje wynik 0. Za każdy centymetr osiągnięty poniżej poziomu płaszczyzny taboretu lub ławki otrzymuje punkt dodatni. Za każdy centymetr brakujący do poziomu stania punkt ujemny. Próba jest nieważna, jeżeli w czasie skłonu nogi są ugięte w stawach kolanowych. Niedozwolone są także wszystkie gwałtowne ruchy w czasie skłonu. Wykonuje się dwie próby i zapisuje wynik lepszy. 8. Biegi przedłużone [s] (dziewczęta 800m, chłopcy 1000m) Najlepiej jest prowadzić próbę na bieżni lekkoatletycznej. Jeżeli nie ma bieżni bieg można wykonać na równym twardym podłożu. Wskazane jest wówczas wytyczenie zamkniętego toru o odpowiedniej długości, bez ostrych zakrętów. Ćwiczący stoi w pozycji wykrocznej przed linią startową (tzw. start wysoki) i na sygnał przebywa wyznaczony dystans w jak najkrótszym czasie. Trasa winna być płaska i w dobrym stanie. Ćwiczący wykonuje jedną próbę. Uzyskany czas biegu zapisuje się z dokładnością do 1s. Wynik ten jest miarą próby. Wyniki uzyskane w poszczególnych próbach przez badanych zostały przeliczone na punkty zgodnie z tabelami przeliczeniowymi dla wieku kalendarzowego. Ocena sprawności fizycznej za pomocą tych tablic polega na tym, że uczeń uczennica wykonuje próbę ruchową zgodnie z opisem, a następnie uzyskany wynik przelicza się na punkty w skali od 1 do 100. Na cały MTSF składa się osiem prób ruchowych, toteż dla oceny ogólnej sprawności ucznia zsumowano punkty uzyskane za każdą próbę. 5 Uzyskana łączna liczba punktów charakteryzuje poziom ogólnej sprawności fizycznej. Oceny dokonano w oparciu o tabelę nr 2, w której przedstawiono wartości punktowe dla trzech kategorii ogólnej sprawności fizycznej (niski, średni, wysoki). Analizę istotności różnic dokonano w oparciu o test t-studenta dla prób niezależnych. Tab. 2. Normy klasyfikacyjne w MTSF 6 Poziom sprawności Liczba punktów Wysoki 481 i więcej Średni 320-480 Niski 319 i mniej Wyniki Przeprowadzony Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej określił poziom ogólnej sprawności fizycznej badanych dziewcząt i chłopców z dwóch odmiennych od siebie środowisk tj. wiejskiego i podmiejskiego w granicach jednej gminy. Wyniki badań zostały przedstawione w postaci graficznej (ryc. 1 i 2) oraz tabelarycznej (tab. 3). Ogólna sprawność fizyczna wśród badanych dziewcząt kształtowała się różnorodnie w poszczególnych grupach wiekowych. Wartości średnie uzyskanych punktów w przeprowadzonym teście w przypadku dziewcząt z terenu wiejskiego () maleją wraz z wiekiem co oznacza regres. Trend ten uwidacznia pogarszanie się ogólnej sprawności fizycznej wraz z upływem czasu. Odwrotną tendencję zaobserwowano u dziewcząt uczęszczających do gimnazjum znajdującego się na terenie podmiejskim (). W tym 5 Pilicz S., Przewęda R., Dobosz J., Nowacka-Dobosz S., Punktacja sprawności fizycznej młodzież polskiej wg Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej Kryteria pomiaru wydolności organizmu Testem Coopera, Studia i Monografie, AWF Warszawa, 2005, s. 6. 6 Talaga J., Sprawność fizyczna ogólna testy, Poznań, 2004, s. 107.
przypadku ogólna sprawność fizyczna badanych rośnie wraz z wiekiem. Występujące różnice były statystycznie istotne na poziomie p 0,01 w grupie dziewcząt 14 i 16 letnich. Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej [pkt] 500,00 450,00 400,00 350,00 300,00 14 15 16 wiek [lata] Ryc. 1. Wartości średnie uzyskanych punktów w Międzynarodowy Teście Sprawności Fizycznej dziewcząt 14-16 letnich (opracowanie własne) W przypadku rezultatów uzyskanych przez chłopców w ramach przeprowadzonego Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej stwierdzono, że wartości średnie rosną wraz z wiekiem (ryc. 2). Trend ten oznacza progres ogólnej sprawności fizycznej wraz z procesem dojrzewania. Wśród chłopców wyższą ogólną sprawnością fizyczną we wszystkich grupach wiekowych charakteryzowali się gimnazjaliści uczęszczający do gimnazjum zlokalizowanego na terenie wiejskim (). Na podstawie przeprowadzonej analizy nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic. Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej [pkt] 500,00 450,00 400,00 350,00 300,00 14 15 16 wiek [lata] Ryc. 2. Wartości średnie uzyskanych punktów w Międzynarodowy Teście Sprawności Fizycznej chłopców 14-16 letnich (opracowanie własne) Zgodnie z przyjętą metodologią w tabeli nr 3 przedstawiono w postaci procentowej charakterystykę poziomu ogólnej sprawności badanych dziewcząt i chłopców. Uzyskane
wyniki przez poszczególne grupy badanych różnią się od siebie. Wśród dziewcząt niski poziom ogólnej sprawności fizycznej przejawiało 15,52% z Brzeźna (teren podmiejski) oraz 9,59% z Krzymowa (teren wiejski). W grupie chłopców wysoki poziom ogólnej sprawności fizycznej prezentowało 16,46% badanych z Krzymowa oraz tylko jeden uczeń z Brzeźna co w przeliczeniu stanowi 1,82%! Tab. 3. Charakterystyka poziomu ogólnej sprawności fizycznej badanych dziewcząt i chłopców w wieku 14-16 lat z terenu gminy (opracowanie własne) Grupa n=58 n=73 n=55 n=79 Podsumowanie Poziom ogólnej sprawności fizycznej Niski Średni Wysoki Dziewczęta 15,52% 68,97% 15,52% 9,59% 78,08% 12,33% Chłopcy 16,36% 81,82% 1,82% 12,66% 70,89% 16,46% Liczba punktów uzyskanych przez dziewczęta w MTSF wskazuje, że zdecydowana większość z nich charakteryzuje się średnim poziomem ogólnej sprawności fizycznej. Fakt ten należy uznać za zadowalający w dobie pogarszania się ogólnej sprawności fizycznej dzieci i młodzieży wraz z rozwojem cywilizacyjnym. W grupie dziewcząt z terenu wiejskiego () zaobserwowano regres poziomu ogólnej sprawności fizycznej wraz z wiekiem. Trend ten uznano za niepokojący i powinien zostać odwrócony na tym etapie wychowania fizycznego młodzieży. Wśród chłopców wyniki badań wskazały, że średni poziom ogólnej sprawności fizycznej wzrasta wraz z wiekiem. We wszystkich badanych grupach chłopców stwierdzono, że wyższe wyniki w przeprowadzonym MTSF uzyskali gimnazjaliści z terenu wiejskiego () od swoich rówieśników z terenu podmiejskiego (). Wartym podkreślenia jest fakt odnotowania tylko jednego ucznia na 55 badanych chłopców z Gimnazjum w Brzeźnie, który charakteryzował się wysokim poziomem sprawności fizycznej. Duże zaangażowanie ze strony nauczycieli wychowania fizycznego nie zawsze przekłada się na uzyskane wyniki co potwierdziły przeprowadzone badania, jednakże ciężka praca owocuje co widoczne jest szczególnie w przypadku dziewcząt z terenu podmiejskiego. Poziom sprawności winien być przedmiotem systematycznej kontroli w toku pracy nauczyciela. Do tego celu właśnie mogą być użyteczne normy sprawności fizycznej. Na ich podstawie w razie potrzeby można na bieżąco korygować założenia pracy w odniesieniu do każdego podopiecznego z osobna lub całej grupy. 7 Uczniowie na każdym etapie kształcenia powinni być systematycznie oceniani na podstawie różnego rodzaju testów sprawności fizycznej przez nauczycieli wychowania fizycznego. Uzyskiwane wyniki są źródłem wiedzy na temat sprawności fizycznej badanych a ich analiza dostarcza informacji na podstawie, której można dostosowywać programy oraz lekcje wychowania fizycznego. 7 Wieczorek A., Normy prób sprawności specjalnej w grach zespołowych oraz wybranych przejawów zdolności motorycznych studentów wychowania fizycznego, AWF Poznań, 2004, s. 7.
Wnioski 1. Wśród dziewcząt uczęszczających do gimnazjum zlokalizowanego na terenie podmiejskim stwierdzono, że poziom ogólnej sprawności fizycznej wzrasta wraz z wiekiem. Odwrotny trend zaobserwowano wśród dziewcząt z terenu rolniczego. 2. Poziom ogólnej sprawności fizycznej badanych chłopców wzrasta wraz z wiekiem. Wyższą sprawnością fizyczną we wszystkich badanych grupach wiekowych przejawiali chłopcy z terenu rolniczego. 3. W grupie chłopców z terenu podmiejskiego odnotowano tylko jednego ucznia, który charakteryzował się wysokim poziomem ogólnej sprawności fizycznej co w przeliczeniu wynosi 1,82% przy 16,46% uzyskanych w gronie gimnazjalistów z terenu rolniczego. Bibliografia 1. Karpowicz M., Strzelczyk R.(2009), Charakterystyka wybranych elementów sprawności fizycznej kandydatów na studia w AWF w Poznaniu, [w:] Wybrane aspekty kultury fizycznej stan i perspektywy (red. Kwieciński J., Tomczak M.), PWSZ w Koninie 2. Osiński W. (2003), Antropomotoryka, AWF Poznań 3. Pilicz S., Przewęda R., Dobosz J., Nowacka-Dobosz S. (2005), Punktacja sprawności fizycznej młodzież polskiej wg Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej, Kryteria pomiaru wydolności organizmu Testem Coopera, Studia i Monografie, AWF Warszawa 4. Przewęda R., Dobosz J. (2007), Kondycja fizyczna polskiej młodzieży, AWF Warszawa 5. Sieniek Cz. (2005), Pomiar osiągnięć szkolnych ucznia, Starachowice 6. Talaga J. (2004), Sprawność fizyczna ogólna testy, Poznań 7. Wieczorek A. (2004), Normy prób sprawności specjalnej w grach zespołowych oraz wybranych przejawów zdolności motorycznych studentów wychowania fizycznego, AWF Poznań