Projekt nr POKL.08.01.02-20-027/11. Raport diagnozy

Projekt nr POKL.08.01.02-20-027/11 Raport diagnozy Kleosin, luty 2013 1

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Budżet Państwa Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie Analiza opracowana w ramach Projektu Partnerski System Zarządzania Zmianą Gospodarczą na Obszarach Natura 2000, nr POKL.08.01.02-20-027/11, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Priorytet VIII - Regionalne kadry gospodarki Działanie 8.1 - Rozwój pracowników i przedsiębiorstw w regionie Poddziałanie 8.1.2- Wsparcie procesów adaptacyjnych i modernizacyjnych w regionie 2

Wstęp... 5 1.Analiza Ekspertyz przekrojowych dotyczących środowiskowych, ekonomicznych i prawnych uwarunkowań gospodarowania na Obszarach Natura 2000... 6 1.Analiza Ekspertyzy przekrojowej dotyczącej środowiskowych uwarunkowań gospodarowania na Obszarach Natura 2000... 6 2.Analiza Ekspertyzy przekrojowej dotyczącej ekonomicznych uwarunkowań gospodarowania na Obszarach Natura 2000... 8 3.Analiza Ekspertyzy przekrojowej dotyczącej prawnych uwarunkowań gospodarowania na Obszarach Natura 2000... 8 2.Synteza ekspertyz uwarunkowań gospodarowania na obszarach Natura 2000... 9 3.Analiza raportów z wyników badań społecznych ilościowych i jakościowych przeprowadzonych na obszarach funkcjonalnych Puszczy Knyszyńskiej (powiat białostocki i sokólski) oraz Pojezierza Suwalskiego (powiaty sejneński i suwalski).... 10 1.Analiza raportów z wyników badania społecznego ilościowego realizowanego na obszarze Pojezierza Suwalskiego.... 10 3.2. Analiza raportów z wyników badania społecznego jakościowego realizowanego na obszarze Pojezierza Suwalskiego.... 11 3.3. Analiza raportów z wyników badania społecznego ilościowego realizowanego na obszarze Puszcza Knyszyńska.... 12 3.4. Analiza raportów z wyników badania społecznego jakościowego realizowanego na obszarze Puszcza Knyszyńska.... 13 4.Synteza analiz raportów z wyników badań społecznych ilościowych i jakościowych przeprowadzonych na obszarach funkcjonalnych Puszczy Knyszyńskiej (powiat białostocki i sokólski) oraz Pojezierza Suwalskiego (powiaty sejneński i suwalski).... 14 5.Analiza Desk Research... 16 1.Analiza desk research - Kapitału Społecznego Obszaru Funkcjonalnego Puszcza Knyszyńska... 16 2.Analiza desk research Potencjału Gospodarczego Obszaru Funkcjonalnego Puszcza Knyszyńska... 18 3.Analiza desk research Rynku Pracy Obszaru Funkcjonalnego Puszcza Knyszyńska... 23 4.Analiza desk research Systemu Instytucjonalnego Obszaru Funkcjonalnego Puszcza Knyszyńska... 26 5.Analiza desk research Warunków Życia Mieszkańców Obszaru Funkcjonalnego Puszcza Knyszyńska... 27 6.Analiza desk research Kapitału Społecznego Obszaru Funkcjonalnego Pojezierze Suwalskie... 36 7.Analiza desk research Potencjału Gospodarczego Obszaru Funkcjonalnego Pojezierze Suwalskie... 38 8.Analiza desk research Rynku Pracy Obszaru Funkcjonalnego Pojezierze Suwalskie... 44 9.Analiza desk research Systemu Instytucjonalnego Obszaru Funkcjonalnego Pojezierze Suwalskie.. 46 10.Analiza desk research Warunków Życia Mieszkańców Obszaru Funkcjonalnego Puszcza Knyszyńska... 52

6.Synteza wyników analiz desk research obszarów funkcjonalnych Puszcza Knyszyńska i Pojezierze Suwalskie... 57 7.Analiza raportów z przeprowadzonych warsztatów moderowanych... 58 8.Słownik... 59 Bibliografia... 64 Akty prawne... 66 Spis rysunków... 66

Wstęp Opracowany Raport diagnozy zawiera analizę wszystkich opracowań powstałych w ramach Projektu Partnerski System Zarządzania Zmianą Gospodarczą na Obszarach Natura 2000. Synteza poszczególnych publikacji stanowić będzie podstawę do opracowania lokalnych strategii zarządzania zmianą gospodarczą dla każdego z dwóch objętych działaniami projektu Obszarów Funkcjonalnych, to jest OF Puszcza Knyszyńska (powiaty białostocki i sokólski Województwa Podlaskiego) i OF Pojezierze Suwalskie (powiaty sejneński i suwalski Województwa Podlaskiego). Z tego względu dla Obszaru Funkcjonalnego Puszcza Knyszyńska zostało opracowanych 5 analiz desk research obejmujących zagadnienia rynku pracy, potencjału gospodarczego, kapitału społecznego, systemu instytucjonalnego oraz warunków życia mieszkańców. W pierwszej kolejności zostały przeprowadzone jakościowe i ilościowe badania społeczne, których przedmiotem było określenie specyfiki obszaru oraz ocena warunków życia i gospodarowania. Opracowano również 3 przekrojowe ekspertyzy dotyczące prawnych, środowiskowych i ekonomicznych uwarunkować gospodarowania na obszarach Natura 2000. 1. Analiza Ekspertyz przekrojowych dotyczących środowiskowych, ekonomicznych i prawnych uwarunkowań gospodarowania na

Obszarach Natura 2000 Opracowane w ramach projektu ekspertyzy przekrojowe zawierają obszerne opisy aspektów środowiskowych, ekonomicznych i prawnych zarządzania zmianą gospodarczą na obszarach Natura 2000. Zebrane i przeanalizowane dane poparte przykładami z rzeczywistości stanowią całość, która pozwala na ich praktyczne zastosowanie. Niniejsze opracowania są poświęcone funkcjonowaniu sieci Natura 2000 w Polsce i zagadnieniom związanym z gospodarowaniem na obszarach Natura 2000. Na publikację składają się trzy ekspertyzy: prawna, ekonomiczna i środowiskowa. Ich celem jest przybliżenie procesu gospodarowania obszarami Natura 2000 oraz przedstawienie podstawowych wytycznych umożliwiających skuteczną realizację działań np. inwestycyjnych, gospodarczych przyjaznych środowisku w aspekcie prawnym, ekonomicznym i środowiskowym. Obok zapisów prawa, w opracowaniu zaprezentowano podstawową wiedzę o sieci Natura 2000 w Polsce, zasadach ochrony i użytkowania, omówiono możliwości zastosowania i rekomendacje dotyczące wymaganych zmian w prawie. Przedstawiano również praktyczne wskazówki tworzenia planów zadań ochronnych, przykłady postępowania w wybranych sytuacjach oraz możliwości finansowania Natury 2000. Każde z dzieł powstało w oparciu o dostępne informacje uzyskane przede wszystkim od zarządzających obszarami Natura 2000 w Polsce, czyli od Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska oraz od Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. Ponadto, podano przykłady gospodarowania obszarami Natura 2000 w innych państwach Unii Europejskiej. Publikacja składa się z trzech części: - pierwsza prezentuje zagadnienia związane z prawnymi uwarunkowaniami gospodarowania na obszarach Natura 2000. Zawiera przegląd aktów prawnych, analizę postępowań w wybranych sytuacjach, w tym postępowań administracyjnych związanych z właściwą/niewłaściwą działalnością inwestycyjną; - druga stanowi ekspertyzę środowiskowych uwarunkowań gospodarowania na obszarach Natura 2000.Zawiera szczegółową charakterystykę sieci Natura 2000 w Polsce, w tym przedmiot ochrony, proces wyznaczania i tworzenia obszarów,,naturowych, wyjaśnienie znaczenia i zastosowania korytarzy ekologicznych, omówienie czym jest plan zadań ochronnych a czym plan ochrony Natura 2000; - część trzecia to analiza ekonomicznych uwarunkowań gospodarowania na obszarach Natura 2000, diagnozująca wpływ programu Natura 2000 na sytuację ekonomiczną gmin i działalność indywidualnych przedsiębiorców, przedstawiająca analizę korzyści i szans oraz kosztów i strat płynących z funkcjonowania Obszarów Natura 2000, przykłady działalności

pożądanej i niepożądanej na obszarach Natura 2000 oraz źródła finansowania działalności na obszarach Natura 2000. 1. Analiza Ekspertyzy przekrojowej dotyczącej środowiskowych uwarunkowań gospodarowania na Obszarach Natura 2000 Ekspertyza środowiskowa składa się z dziesięciu rozdziałów, które w syntetyczny sposób ukazują nam zasady funkcjonowania obszarów Natura 2000 w Polsce biorąc pod uwagę przede wszystkim uwarunkowania środowiskowe. Pierwszy rozdział niniejszego opracowania stanowi podstawę całego opracowania. Opisane są tutaj przesłanki tworzenia obszarów Natura 2000 oraz dane statystyczne związane z tą formą ochrony przyrody w Polsce. Załączniki opracowania w postaci map i tabel ukazują nam skalę problemu, jaki niewątpliwie stanowi zarządzanie siecią Natura 2000. Źródło: Ekspertyza przekrojowa dotycząca środowiskowych uwarunkowań gospodarowania na Obszarach Natura 2000. Rysunek. Mapa Obszarów Natura 2000 w Polsce.

Polska sieć Natura 2000 składa się z 964 obszarów. 1 Obszary te nie posiadają własnych zarządców, tak jak to ma miejsce np. w parkach narodowych i krajobrazowych, którymi kierują dyrektorzy. Siecią Natura 2000 zarządzają: Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska (GDOŚ) nadzorujący funkcjonowanie obszarów Natura 2000 na poziomie ogólnopolskim oraz, w każdym z 16 województw, Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska (RDOŚ), który odpowiedzialny jest za koordynację działań i kontrolę nad obszarami Natura 2000 na obszarze swego działania. W przypadku obszarów Natura 2000 leżących częściowo lub całkowicie w granicach parków narodowych nadzór sprawują dyrektorzy tych parków, a w przypadku obszarów znajdujących się częściowo lub całkowicie na obszarach morskich dyrektorzy urzędów morskich. Nadzór nad większością obszarów Natura 2000 w poszczególnych województwach pełnią: - w woj. dolnośląskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą we Wrocławiu, - w woj. kujawsko-pomorskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Bydgoszczy, - w woj. lubelskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Lublinie, - w woj. lubuskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Gorzowie Wielkopolskim, - w woj. łódzkim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Łodzi, - w woj. małopolskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Krakowie, - w woj. mazowieckim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Warszawie, - w woj. opolskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Opolu, - w woj. podkarpackim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Rzeszowie, - w woj. podlaskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Białymstoku, - w woj. pomorskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Gdańsku, - w woj. śląskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Katowicach, - w woj. świętokrzyskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Kielcach, - w woj. warmińsko-mazurskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Olsztynie, - w woj. wielkopolskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Poznaniu, - w woj. zachodniopomorskim - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska z siedzibą w Szczecinie. 1 http://gdos.gov.pl/articles/view/1912/zarzadzanie_siecia, stan na 21.10.2012

Szczegółowy podział obszarów Natura 2000 ze względu na organy nimi nadzorujące (RDOŚ-ie, dyrektorzy parków narodowych, dyrektorzy urzędów morskich) znajduje się w załączniku 1. Rozdział drugi ekspertyzy zawiera informacje związane z ochroną europejskiego dziedzictwa przyrodniczego i programem Natura 2000. Kolejno omawia zasady zarządzania obszarami Natura 2000 w Polsce. Ukazana w tym rozdziale klasyfikacja obszarów Natura 2000 pod względem przyrodniczym, pozwala na lepsze zrozumienie idei tej formy ochrony przyrody. Następnie mamy tutaj omówioną charakterystykę i podział siedlisk oraz gatunków na priorytetowe w oparciu o dyrektywy unijne. Trzeci rozdział stanowi o procedurze wyznaczania i tworzenia obszarów Natura 2000. Krok po kroku ukazany jest tu proces wyznaczanie obszarów specjalnej ochrony ptaków, a także obszarów specjalnej ochrony siedlisk. krok po kroku. Rozdział czwarty zawiera opis zasad ochrony obszarów Natura 2000 oraz znaczenia korytarzy ekologicznych w utrzymaniu różnorodności biologicznej. Mapa zawierająca wykaz korytarzy ekologicznych w Polsce, w kontekście obszarów Natura 2000 stanowi cenny element tej części opracowania. W piątym rozdziale przeanalizowane zostały dokumenty tzw. SDF lub SFD (Standard Data Form, po Polsku Standardowy Formularz Danych SFD). Są to formularze niezbędne do objęcia danego obszaru formą ochrony, jaką jest sieć Natura 2000. Szósty rozdział ekspertyzy środowiskowej analizuje obszary Natura 2000 w kontekście krajowych form ochrony przyrody. Znajdująca się tutaj mapa pt. Obszary Natura 2000 na tle różnych form ochrony przyrody Polsce oraz tabela zawierająca procentowe pokrycie kraju różnymi formami ochrony przyrody pozwalają odbiorcy na lepsze poznanie tematu. Kolejny punkt to opis planu ochrony oraz planu zadań ochronnych, jako podstawowych dokumentów analizujących stan oraz metody ochrony przyrody na poszczególnych obszarach włączonych do sieci Natura 2000. Część ósma opracowania zawiera informacje o skuteczności Natury 2000 jako narzędzia ochrony przyrody. Mamy tutaj opisane przykłady postępowań. Niestety opinia przedstawiona w ekspertyzie nie jest zbyt optymistyczna. Autorzy wskazują na wiele kwestii składających się na niepowodzenie. Są to między innymi: - mnogość obszarów i duża ich powierzchnia, jedna Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska statystycznie zarządza ponad 50 obszarami, - problemem, z jakim zarządcy spotykają się jest też duży udział gruntów prywatnych w powierzchni obszarów Natura 2000, zdecydowanie utrudnia to ochronę siedlisk, roślin oraz zwierząt objętych programem, - bardzo ważnym aspektem w dziedzinie skutecznej ochrony przyrody jest duża liczba podmiotów korzystających ze środowiska, znajdujących się w obszarze sieci, nie zawsze można skontrolować czy też mieć wpływ na działalność poszczególnych interesantów.

Przedostatni rozdział to tabele oraz analizy pokazujące zestawienie procentowe pokrycia powierzchni poszczególnych krajów UE obszarami Natura 2000 z podziałem na obszary siedliskowe SOO i ptasie OSO. Ostatni rozdział to podsumowanie wszystkich informacji zgromadzonych w opracowaniu oraz analiza SWOT ekspertyzy. 2. Analiza Ekspertyzy przekrojowej dotyczącej ekonomicznych uwarunkowań gospodarowania na Obszarach Natura 2000 We wprowadzeniu podobnie jak w pozostałych dziełach przytoczono definicję obszarów Natura 2000, przedstawiono przesłanki ich tworzenia, najważniejsze akty prawne oraz gałęzie gospodarki istotne z punktu widzenia funkcjonowania obszarów Natura 2000. Dokonano również analizy przestrzennej obszarów naturowych w oparciu o instytucje zarządzające. W rozdziale drugim ekspertyzy ekonomicznej przeprowadzono analizę przestrzenną obszarów Natura 2000 na tle jednostek administracyjnych oraz form użytkowania gruntów. W oparciu o dostępne wyniki badań, w rozdziałach trzecim i czwartym, przeprowadzono analizę wpływu obszarów Natura 2000 na rozwój ekonomiczny gmin oraz przytoczono wyniki badań ukazujące postrzeganie wprowadzenia sieci przez lokalną społeczność, władze oraz przedsiębiorców. Źródło: Ekspertyza przekrojowa dotycząca ekonomicznych uwarunkowań gospodarowania na obszarach Natura 2000. Rysunek. Wpływ obszarów Natura 2000 zlokalizowanych na terenie gminy na jej rozwój w opinii wójtów i burmistrzów. W piątym rozdziale przedstawiono korzyści i koszty związane z funkcjonowaniem tej formy ochrony. Rozdział szósty zawiera przykłady działalności pożądanej i niepożądanej,

natomiast siódmy przegląd dostępnych funduszy wspierających wdrażanie, zarządzanie i funkcjonowanie na obszarach Natura 2000 wraz z badaniami statystycznymi wykorzystania środków. W rozdziale ósmym umieszczono przykłady z innych krajów unijnych tzw. dobrych praktyk czerpania korzyści z sieci. 3. Analiza Ekspertyzy przekrojowej dotyczącej prawnych uwarunkowań gospodarowania na Obszarach Natura 2000 We wprowadzeniu podobnie jak w pozostałych dziełach przytoczono definicję obszarów Natura 2000, przedstawiono przesłanki ich tworzenia, najważniejsze akty prawne oraz gałęzie gospodarki istotne z punktu widzenia funkcjonowania obszarów Natura 2000. Dokonano również analizy przestrzennej obszarów naturowych w oparciu o instytucje zarządzające. W rozdziale drugim ekspertyzy prawnej przeprowadzono przegląd aktów prawnych Polski i UE, które regulują funkcjonowanie obszarów Natura 2000. Rozdział trzeci mówi o ocenach oddziaływania na środowisko oraz studiach przypadków, czyli trybach postępowania na obszarach Natura 2000. Punkt 3.3 niniejszego opracowania zawiera również analizę statystyczną decyzji środowiskowych dotyczących obszarów Natura 2000. Na przykładzie województwa podlaskiego można zaobserwować, że w większości przypadków, Regionalny Dyrektor odstępuje od procedury przeprowadzania oceny oddziaływania na środowisko lub w pojedynczych sytuacjach odrzuca wnioski. Odwrotny stan mamy w województwie dolnośląskim, gdzie zdecydowanie przeważają wnioski i przedsięwzięcia poddawane ocenie oddziaływania na środowisko. Oba województwa mają stosunkowo wysoki duży udział obszarów Natura 2000 w powierzchni całkowitej. Rozdział czwarty stanowi o postępowaniach administracyjnych w związku z prowadzeniem działań i inwestycji na obszarach Natura 2000. Przytoczono tutaj bardzo interesujący i zaskakujący przykład usuwania skutków powodzi w woj. podlaskim. Doszło tu do kuriozalnych sytuacji usuwania skutków powodzi na terenach, gdzie powódź nie wystąpiła. Z pieniędzy publicznych, na zlecenie Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych (WZMiUW) w Białymstoku, w latach 2010-2011 sfinansowano szereg prac polegających na udrażnianiu cieków poprzez usuwanie osadów dennych i niszczenie brzegów rzek nie stanowiących ryzyka powodziowego (np. cieki o szerokości rzadko przekraczającej 2 m i głębokości kilkunastu-kilkudziesięciu cm płynące w krajobrazie rolniczym użytkowanym ekstensywnie). Stowarzyszenie Niezależnych Inicjatyw Nasza

Natura (SNINN) zareagowało, gdy w o dniach 24-30 grudnia 2010 r. stwierdziło prowadzenie prac budowlanych w korycie rz. Supraśl w centrum Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej. Dalsze postępowanie SNINN wykazało, że na obszarze gmin, gdzie prowadzono prace budowlane zakwalifikowane przez inwestora jako usuwanie skutków powodzi nie wystąpiły szkody powodziowe. Taką informację SNINN otrzymało na piśmie z gmin. Co więcej, prace budowlane w korycie rz. Supraśl na Obszarze Specjalnej Ochrony Ptaków oraz równocześnie na Specjalnym Obszarze Ochrony Siedlisk Natura 2000 odbyły się wówczas bez wymaganych prawem zezwoleń (m.in. bez zezwolenia i wiedzy Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska RDOŚ w Białymstoku oraz bez wiedzy użytkownika rybackiego wody Zarządu Okręgu Polskiego Związku Wędkarskiego w Białymstoku). W wyniku postępowania administracyjnego wszczętego na wniosek SNINN przez RDOŚ w Białymstoku orzeczono, że działania prowadzone na zlecenie WZMiUW w Białymstoku przyczyniły się do zniszczenia chronionych gatunków ryb i nakazały inwestorowi przeprowadzenie działań naprawczych. Zdaniem WZMiUW w Białymstoku decyzja RDOŚ została wydana z rażącym naruszeniem prawa, gdyż zdaniem inwestora szkoda nie wystąpiła. Zdaniem SNINN w przedmiotowej sprawie decyzja RDOŚ została wydana z rażącym naruszeniem prawa, gdyż w przedmiotowej sprawie wystąpiła nie tylko szkoda w gatunkach chronionych, ale także w siedliskach oraz w wodach, czego RDOŚ w postępowaniu nie wziął pod uwagę. Organ nadrzędny Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska - przyznając zupełną rację SNINN przekazała sprawę do ponownego rozpatrzenia RDOŚ. Sprawa do dnia dzisiejszego (tj. do 20.10.2012 r.) jest w trybie wyjaśnień. Rozdział ostatni ekspertyzy odnosi się do przekładów postępowań na obszarach Natura 2000 w innych krajach Unii Europejskiej. Analizując ten podpunkt warto zwrócić uwagę na bardziej zaawansowane działania związane z ochroną przyrody w ramach Wspólnoty Europejskiej. Przytoczone przykłady pokazują, w jaki sposób powinniśmy w Polsce wykorzystywać prawo Unijne.

2. Synteza ekspertyz uwarunkowań gospodarowania na obszarach Natura 2000 Zamierzeniem niniejszych prac było dokonanie przekrojowej analizy ekonomicznych, środowiskowych i prawnych uwarunkowań gospodarowania na obszarach Natura 2000. W pracach wykorzystano dostępną, aktualną literaturę, akty prawa, witryny internetowe, wyniki badań i dane pozyskane z instytucji zarządzających obszarami Natura 2000 oraz wdrażających fundusze. Zgromadzone w jednej publikacji podstawowe akty prawne Unii Europejskiej i Polski dotyczące ochrony obszarów Natura 2000 kompleksowo wyczerpują temat. Przy wyborze dokumentów kierowano się przede wszystkim kryterium reprezentatywności i znaczenia aktów prawnych dla problematyki ochrony środowiska w kontekście funkcjonowania obszarów Natura 2000 w Polsce 2. Opisane studium przypadków dla kilku dziedzin gospodarki: budownictwa, turystyki, rolnictwa, leśnictwa, gospodarki wodnej, przemysłu, a także zaprezentowane przykłady postępowań administracyjnych w związku z prowadzonymi działaniami w obrębie obszarów Natura 2000 pozwolą czytelnikom na lepsze poznanie zasad funkcjonowania najmłodszej w naszym kraju formy ochrony przyrody. Wyniki analiz szans i zagrożeń prawnych, środowiskowych i ekonomicznych aspektów funkcjonowania obszarów Natura 2000, wskazują wyraźnie na początek polskiej drogi w procesie transformacji prawa unijnego. Jednym z głównych zagrożeń, są nieścisłości prawa polskiego i UE, które powodują nadinterpretację, prowadzącą do nadużyć. Konsekwencją takich manipulacji są niewymierne straty w środowisku przyrodniczym, a także rosnące obawy społeczne i negatywne podejście do ochrony środowiska. Unijne Dyrektywy i rozporządzenia wyraźnie nakazują, wprowadzanie takich rozwiązań, które pozwolą państwom członkowskim bezkonfliktowo i zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju wdrażać ideę sieci Natura 2000. Informacje zawarte w dokumentach aktualne są na dzień 1 października 2012 r. W oparciu o dostępne wyniki badań, w ekspertyzie ekonomicznej, przeprowadzono analizę wpływu obszarów na rozwój gmin, przedstawiono korzyści i koszty związane z funkcjonowaniem tej formy ochrony przyrody. Podane przykłady działalności pożądanej i niedozwolonej oraz dokonane przeglądy dostępnych funduszy wspierających wdrażanie, zarządzanie i funkcjonowanie na obszarach Natura 2000. Umieszczono również przykłady z innych krajów unijnych tzw. dobrych praktyk czerpania korzyści z sieci. 2 Grygoruk M., Grudzińska K., Grygoruk J., Kasjaniuk A., Kostecka A., Wierciński P., Ekspertyza przekrojowa dotycząca środowiskowych uwarunkowań gospodarowania na Obaszarach Natura 2000, Stowarzyszenie Niezależnych Inicjatyw Nasza Natura, Ignatki Osiedle 2012

Wyniki badań przywołane w niniejszych opracowaniach wskazują na brak statystycznej zależności pomiędzy obecnością obszarów Natura 2000, a sytuacją ekonomiczną gmin. Objęcie ich siecią nie wywarło wpływu na finanse czy tempo rozwoju. Wydaje się, że obecność obszarów Natura 2000 może sprzyjać rozwojowi gmin, poprawie warunków gospodarowania i życia mieszkańców, zwłaszcza poprzez wykorzystanie marki Natury 2000 do rozwoju lokalnych produktów turystycznych, do zwiększenia atrakcyjności turystycznej danego obszaru, a w konsekwencji do korzyści finansowych dla lokalnej gospodarki. Przeszkodą w wykorzystaniu możliwości rozwojowych jest przede wszystkim negatywne postrzeganie sieci głównie jako barierę dla rozwoju przedsiębiorczości oraz aktywności ludności wiejskiej. Obawy przedsiębiorców związane są zwłaszcza z koniecznością przeprowadzania procedury oddziaływania na środowisko i co za tym idzie z dodatkowymi kosztami. Brakuje dostępnych informacji kierowych do przedsiębiorców, brak jest również instrumentów zachęcających do zakładania działalności i preferencji dla przedsiębiorców działających na obszarach Natura 2000, realizujących np. program ochrony bioróżnorodności. Jak wynika z ekspertyz obszary objęte siecią nie przestają być terenami wykorzystywanymi gospodarczo, dlatego pogodzenie funkcji ochronnych, społecznych i gospodarczych na tych terenach jest dużym wyzwaniem. Szansą jest prowadzony obecnie przez GDOŚ pilotażowy projekt zakładający nawiązanie Partnerstw Naturowych z czynnym udziałem przedsiębiorców, instytucji otoczenia biznesu, jednostek samorządowych, wspierających prowadzenie działalności gospodarczej na obszarach Natura 2000. Duże braki widoczne są również w dotychczasowym niewystarczającym upowszechnianiu informacji o sieci. Niska jest świadomość odnośnie prawidłowego definiowania pojęcia sieć Natura 2000, idei jej wprowadzenia, warunkach gospodarowania zgodnie z nowymi przepisami, o korzyściach czy ograniczeniach płynących z obecności obszarów Natura 2000, w konsekwencji czego funkcjonują powszechne stereotypy i nieuzasadnione negatywne opinie. Poprawę sytuacji mają przynieść konsultacje społeczne w trakcie sporządzania Planów Zadań Ochronnych. Szansą jest również ułatwiony dostęp do funduszy unijnych, z którym można pozyskać środki na wdrożenie i funkcjonowanie sieci. Zmianę ma przynieść nowa perspektywa finansowania, która w znacznej mierze dotyczyć będzie zrównoważonego rozwoju obszarów Natura 2000, głównie przez instrument LIFE, którego budżet wzrośnie, również na wsparcie różnorodności biologicznej. Rekompensatę kosztów związanych z wprowadzeniem działań na rzecz ochrony walorów przyrodniczych oraz utraconych korzyści, na obszarach wiejskich, już teraz przynoszą dopłaty rolnośrodowiskowe. Wprowadzenie nowego instrumentu,,natura 2000, Ramowa Dyrektywa Wodna dla rolników gospodarujących na obszarach Natura 2000, z innowacyjnymi instrumentami finansowymi (płatność za usługi ekosystemowe, offseting), ma zwiększyć efektywność wykorzystania środków. Zmodyfikowane zostaną również pakiety

rolnośrodowiskowe, ułatwiony dostęp, przystępniejsze procedury aplikacji oraz zwiększona rola małych gospodarstw 3. Autorzy publikacji na co dzień zajmują się kwestiami związanymi z ochroną przyrody w Polsce, dlatego swoje doświadczenie mogli wykorzystać do opracowania analizowanych dokumentów. Mapy oraz tabele przedstawione są w prostej i przystępnej formie, co ułatwi ich analizę wszystkim zainteresowanym. Jedynym zagrożeniem publikacji będzie dezaktualizacja ustaw oraz danych dotyczących bezpośrednio poszczególnych obszarów Natura 2000. Związane jest to z niekompletną jeszcze w Polsce siecią obszarów, wprowadzaniem nowych rozporządzeń oraz ustanawianiem nowych obszarów o znaczeniu Wspólnotowym. Duża zmienność cechować będzie przede wszystkim ilość jak i powierzchnie poszczególnych obszarów wchodzących w skład sieci Natura 2000 4. 3 Wierciński P., Grudzińska K., Grygoruk M., Grygoruk J., Kasjaniuk A., Kostecka A., Makowski M., Ekspertyza przekrojowa dotycząca prawnych uwarunkowań gospodarowania na obszarach Natura 2000, Stowarzyszenie Niezależnych Inicjatyw Nasza Natura, Ignatki Osiedle, 2012. 4 Makowski M., Grudzińska K., Grygoruk M., Grygoruk J., Kasjaniuk A., Kostecka A., Wierciński P., Ekspertyza przekrojowa dotycząca ekonomicznych uwarunkowań gospodarowania na Obszarach Natura 2000, Stowarzyszenie Niezależnych Inicjatyw Nasza Natura, Ignatki-Osiedle, 2012.

2. Analiza raportów z wyników badań społecznych ilościowych i jakościowych przeprowadzonych na obszarach funkcjonalnych Puszczy Knyszyńskiej (powiat białostocki i sokólski) oraz Pojezierza Suwalskiego (powiaty sejneński i suwalski). Celem przeprowadzonych w ramach projektu badań było określenie specyfiki obszarów funkcjonalnych objętych projektem oraz ocen warunków życia i gospodarowania. Wyniki tych badań pozwoliły na przeanalizowanie procesów i determinant wpływających na zmianę struktury gospodarczej obszarów funkcjonalnych Puszczy Knyszyńskiej i Pojezierza Suwalskiego 5. 1. Analiza raportów z wyników badania społecznego ilościowego realizowanego na obszarze Pojezierza Suwalskiego. Obszar badań: Pojezierze Suwalskie (powiaty: suwalski, sejneński, m. Suwałki). Metodyka badań: bezpośrednie badanie telefoniczne wykonywane przez ankieterów. Wielkość próby: 300 osób (mieszkańcy powiatów: suwalskiego, sejneńskiego, m. Suwałki). Formą realizacji badania była ankieta, zawierająca 7 pytań, w tym: -pytania tak/nie (3 pytania) -pytania ze skalą (2 pytania) -pytania otwarte (2 pytania). Ciekawym było, że 27% osób badanych nie wiedziało, że mieszka na obszarze Natura 2000 natomiast dosyć zaskakującym była odpowiedź 3% ankietowanych, którzy nie wiedzieli, co to Natura 2000. Tylko 50 % przebadanych, spotkało się z działaniami informacyjnymi na temat Natury 2000 co podkreśla konieczność realizacji tego typu zadań. Telewizja natomiast okazała się najlepszym źródłem informacji. Aż jedna trzecia biorących udział w badaniu dowiedziała się właśnie z telewizji o Programie Natura 2000. Niepokojące są dane 5 Moczulewska A. Raport z wyników badania społecznego ilościowego realizowanego na obszarze Pojezierza Suwalskiego.

dotyczące sytuacji, która według 24% respondentów pogorszyła się po wprowadzeniu nowej formy ochrony przyrody. Badanie wykazało, że 39% ankietowanych uważa tą formę ochrony przyrody, jako markę napędzającą turystykę w regionie. Objęcie ochroną w postaci Natury 2000 danego obszaru, spowoduje według prawie połowy pytanych negatywne skutki dla rolnictwa. Duża część bo aż 35 % osób twierdzi, że Natura 2000 negatywnie wpływa na rozwój lokalnych przedsiębiorstw, a także zwiększa poziom bezrobocia w danym regionie. 21% osób twierdzi, że natura 2000 wpływa na zwiększenie się bezrobocia w ich regionie, a aż 78 % osób nie ma zdania. Tylko 1 % uważa, że bezrobocie zmniejszy się. Aż 85 % osób nie widzi żadnych korzystnych zjawisk wynikających z objęcie programem Natura 2000 w ich okolicy. Aż 65 % ankietowanych nie słyszała o dopłatach rolnośrodowiskowych w związku z tym, że znajdują się na obszarach objętych Naturą 2000. Analizując odpowiedzi respondentów, jako korzystne zjawiska najczęściej wymieniane przez badanych to: rozwój agroturystyki, świeże powietrze, cisza, zieleń, ścieżki rowerowe, dbanie o leśne zwierzęta, rozwój budownictwa, remonty dróg, segregacja śmieci, oczyszczanie rzek, większe dopłaty, wiatraki. Niekorzystne zjawiska najczęściej wymieniane przez respondentów to: same niekorzystne, problem z pozwoleniami na budowę, wysokie podatki od nieruchomości, wstrzymanie budowy obwodnicy, bezrobocie, wiatraki i linie wysokiego napięcia, ograniczony wstęp do lasów, dzikie zwierzęta niszczące uprawy; upadek rolnictwa, zanieczyszczone rzeki, brak kawiarni i rozrywek dla młodych ludzi. 3.2. Analiza raportów z wyników badania społecznego jakościowego realizowanego na obszarze Pojezierza Suwalskiego. Obszar badań: Pojezierze Suwalskie (powiaty: suwalski, sejneński, m. Suwałki). Metodyka badań: indywidualna rozmowa z respondentem (min. 30 minut). Wielkość próby: 10 osób (przedstawiciele instytucji rozwoju gospodarczego, m. in. Jednostki samorządu terytorialnego, organizacje pracodawców, instytucje samorządu gospodarczego i zawodowego, Lokalne Grupy Działania i inne organizacje pozarządowe działające w zakresie związanym z rozwojem gospodarczym obszaru objętego badaniem).

Podczas przeprowadzania wywiadu każdy z respondentów odpowiadał na 8 zagadnień zawartych w ankiecie. Pierwsze z nich dotyczyło ogólnej oceny Natury 2000 jako najmłodszej formy ochrony przyrody w naszym kraju. Tylko 1 osoba na 10 badanych uważa za pozytywny fakt wdrożenia tej formy ochrony. Jako argumenty za uważa się: -dbanie o zachowanie naturalnych walorów przyrody, -wspieranie turystyki, -brak dużych inwestycji w postaci fabryk, -dbanie o czystość wód i całego środowiska. Negatywne postrzeganie Natury 2000 według ankietowanych wiąże się przede wszystkim z: -blokadą rozwoju regionu, -zbyt biurokratyzacją i kolejnymi zakazami, -objęciem programem Natura 2000 zbyt dużej powierzchnie gminy, -brakiem inwentaryzacji obszaru przed objęciem jej Naturą 2000. Większość osób biorących udział w badaniu twierdziła, że idea programu Natura 2000 jest dobra jednak w dużej części wymagania prawne stanowią ogromną barierę rozwoju. Spora ilość respondentów uważa, że program stawia przyrodę ponad człowieka. Podawane przykłady wiązały się z roślinką czy gatunkiem zwierzęcia, które jest ważniejsze od ludzi. Pytanie dotyczące działań informacyjnych skierowanych do pracowników instytucji związanych z Naturą 2000 pokazało, że aż 9 na 10 osób miało z nimi styczność. Głównymi źródłami wymienianymi przez respondentów były: urzędy gmin, ośrodki doradztwa rolniczego, informacje w prasie, ulotki w starostwach i urzędach miast, TV ogólnopolska czy też Internet. Analizując odpowiedzi dotyczące pytania związanego z wprowadzeniem nowej formy ochrony przyrody na terenie działania ich instytucji aż 50 % stwierdziło, że nie zaszły tu żadne zmiany. Tylko 10 % pytanych mówiło o polepszeniu się warunków życia mieszkańców. Dotyczyło to głównie: zahamowania ingerencji człowieka w przyrodę, polepszenia się warunków środowiska naturalnego, zachowania unikalnych walorów przyrodniczych, czy też tego, że część osób potrafiła wykorzystać Naturę 2000 do własnych celów. Ankietowani, w liczbie 20%, którzy odpowiadali mówiąc o pogorszeniu się warunków życia jako głównych argumentów używali: uciążliwość przepisów, walkę z inwestorami od ferm wiatrowych, blokadę inwestycji, zwiększające się bezrobocie oraz zakaz korzystania z walorów przyrodniczych. Kolejne zagadnienie dotyczyło wpływu Natury 2000 na turystykę. Prawie połowa ankietowanych twierdziła, że wprowadzenie Programu Natura 2000 miało korzystny wpływ na rozwój turystyki. Jako pozytywne aspekty najczęściej wymieniane były aspekty: zachowanie walorów przyrodniczych, wytyczanie nowych szlaków rowerowych i konnych,

markę, jaką jest nazwa Natura 2000 czy też powstawanie coraz większej liczby gospodarstw agroturystycznych. Tylko 20 % badanych odpowiedziało na zadane pytanie negatywnie podpierając się zazwyczaj stwierdzeniami, że: na obszarach Natura 2000 wprowadzony został zakaz wstępu do lasu, zakaz zbierania grzybów i jagód, zablokowano inwestycje związane z rozbudową bazy turystycznej, a co za tym idzie zahamowano rozwoju turystyki w regionie. Następne pytanie dotyczyło wpływu Natury 2000 na rolnictwo. Tutaj połowa pytanych osób powiedziała o niekorzystnym wpływie nowej formy ochrony przyrody na rolnictwo. Najczęściej podnoszono kwestię: braku obiecanych dopłat dla rolnictwa, ograniczenie dowolnego gospodarowania, a także niszczenia upraw przez dzikie zwierzęta. Tylko jedna na dziesięć pytanych osób oceniła Naturę 2000 jako korzystną dla rolnictwa mówiąc o: możliwości skorzystania z dopłat, właściwej utylizacji odpadów, segregacji śmieci czy też o jasno określonych wytycznych związanych z gospodarowaniem na tych obszarach. Ważnym w czasie ankiety było również pytanie związane z wpływem Natury 2000 na rozwój lokalnych przedsiębiorstw. Żadna z pytanych osób nie stwierdziła, aby włączenie danego regionu do sieci Natura 2000 spowodowało rozwój przedsiębiorczości. Połowa osób odpowiedziała, że miało to niekorzystny wpływ ze względu na: wprowadzenie bardzo dużej ilości ograniczeń dla inwestycji utrudniając wszelkie procedury, blokowanie inwestycji na miesiące, a nawet lata, dodatkowe opłaty urzędowe oraz utrudnienia związane z uzyskaniem różnego rodzaju zezwoleń. Przedostatnie pytanie dotyczyło wpływu włączenia do sieci Natura 2000 terenów objętych projektem na bezrobocie. Nikt z ankietowanych nie stwierdził poprawy sytuacji w tej kwestii. Aż połowa ankietowanych powiedziała o braku wpływu, a 20 % osób pytanych twierdziło, że włączenie obszarów do sieci Natura 2000 przyczyniło się do zwiększenia bezrobocia w regionie. Respondenci najczęściej mówili tutaj o braku perspektyw na rozwój obszarów wiejskich wynikającą prowadzonej polityki, która blokuje inicjatywy gospodarcze. Powodem tego jest zmniejszenie ilości miejsc pracy, a nawet odejścia ludzi od rolnictwa. Ostatnie zagadnienie dotyczyło kwestii korzystnych i niekorzystnych zjawisk zaobserwowanych przez osoby biorące udział w ankiecie. Do tych pierwszych zaliczano: dopłaty dla rolników, modernizację miast i wsi, rozbudowę sieci wodno-kanalizacyjnej, a także rozwój turystyki. Negatywne zjawiska, których wymieniano zdecydowanie więcej niż pozytywnych to: zwiększenie bezrobocia, ograniczenia budowlane, powstawanie organizacji zrzeszających przeciwników Natury 2000, zahamowanie rozwoju gospodarczego oraz niestosowanie się do wymagań Natury 2000 przez urzędników i rolników oraz braku sankcji karnych wobec takich działań.

3.3. Analiza raportów z wyników badania społecznego ilościowego realizowanego na obszarze Puszcza Knyszyńska. Obszar badań: Puszcza Knyszyńska (powiaty: sokólski, białostocki, m. Białystok). Metodyka badań: bezpośrednie badanie telefoniczne wykonywane przez ankieterów. Wielkość próby: 300 osób (mieszkańcy powiatów: sokólskiego, białostockiego, miasta Białystok). Formą realizacji badania była ankieta, zawierająca 7 pytań, w tym: -pytania tak/nie (3 pytania) -pytania ze skalą (2 pytania) -pytania otwarte (2 pytania). W przypadku Obszaru Funkcjonalnego Puszcza Knyszyńska 74% pytanych wiedziało że, mieszka na obszarze Natura 2000, 14% badanych czyli 42 osoby nie wiedziały o fakcie, że obszar który zamieszkują objęty jest Europejską formą ochrony przyrody. Zaskakującym jest tutaj fakt, że aż 12% ankietowanych nie wiedziało, co to takiego Natura 2000. Drugie pytanie dotyczyło kwestii działań informacyjnych na temat Programu Natura 2000. Wynik tego badania wskazuje, że 61% badanych miało styczność z takimi działaniami natomiast aż 39% osób badanych nie spotkało się z działaniami informacyjnymi na temat Natury 2000. Jako najczęściej wymieniane źródło informacji respondenci wskazywali telewizję aż 43% osób, kolejno były to urzędy gmin 17%, Internet 12%, prasa 9%, znajomi 8%, wydawnictwa promocyjne i broszury informacyjne 5%, radio 4% i na ostatnim miejscu znalazła się praca i koła zainteresowań 2%. Trzecią kwestią, o którą pytano ankietowanych była kwestie zmiany warunków życia po objęciu terenów Siecią Natura 2000. Według 14% polepszyło to warunki życia mieszkańców, natomiast 20% osób mówiło o pogorszeniu się ich warunków życia. W przypadku tego pytania aż 66% osób nie miało zdania. Kolejne pytanie brzmiało: Czy Pani/Pana zdaniem, jeśli państwo obejmie dany teren formą ochrony przyrody to wpłynie to na turystykę? Tutaj aż 52% respondentów odpowiedziało, że korzystnie, 20% że niekorzystnie i 28% nie miało zdania w tej sprawie. W następnym pytaniu chodziło o wpływ Natury 2000 na rolnictwo. Połowa osób biorących udział w badaniu nie miała zdania, 27% odpowiedziało, że Natura 2000 niekorzystnie wpłynie na rolnictwo, natomiast najmniejsza ilość, bo tylko 23% ankietowanych odpowiedziała, że wprowadzony Program Natura 2000 wpłynął korzystnie na tę gałąź gospodarki.

Według przeprowadzonego badania w kwestii rozwoju lokalnych przedsiębiorstw 19% respondentów uważa, że wprowadzenie nowej formy ochrony przyrody wpłynie korzystnie, 22% uważa, że niekorzystnie, a aż 59% nie ma zdanie w tej sprawie. Następne pytanie wiąże się z kwestią bezrobocia na obszarach objętych projektem. Według 21% przebadanych bezrobocie po objęciu Siecią Natura 2000, zwiększy się. W tym 15% odpowiedziało, że zmniejszy się natomiast pozostała część, aż 64% respondentów nie miała zdania. Zagadnienie piąte ankiety związane było z korzystnymi zjawiskami gospodarczymi w ostatnich latach zaobserwowanymi przez badanych w ich regionie. Większość respondentów aż 81% nie widzi żadnych korzystnych zjawisk. Pozostałe 19% osób jako korzystne zjawiska wymieniało: rozwój turystyki i agroturystyki, budowę kanalizacji i remonty dróg, segregację śmieci, a także powstawanie drobnych zakładów. Kolejne pytanie dotyczyło niekorzystnych zjawisk, jakie badani zauważyli w ostatnich latach na obszarach, na których mieszkają. Tutaj 64% badanych nie widzi żadnych niekorzystnych zjawisk, natomiast pozostałe 34% jako niekorzystne zjawiska wymienia: brak pracy, wysypiska śmieci, żwirownie, brak obwodnic miast i nowych dróg, ograniczony wstęp do lasów, zła gospodarka leśna, dzikie zwierzęta niszczące uprawy, blokowanie rozwoju rolnictwa, zakazy wypasu bydła, zarastające łąki, brak kanalizacji, likwidacja wielu firm, problemy z uzyskaniem pozwoleń na budowę, zaśmiecone ulice i lasy, droższa i gorszej jakości woda oraz dźwiękoszczelne ekrany psujące cały krajobraz. Ostatnie pytanie związane było z dopłatami rolno-środowiskowymi dla rolników, których grunty objęte są Programem Natura 2000. Tylko 43 % respondentów wiedziało o tym programie, aż 57% ankietowanych nie wiedziało o tym. 3.4. Analiza raportów z wyników badania społecznego jakościowego realizowanego na obszarze Puszcza Knyszyńska. Obszar badań: Puszcza Knyszyńska (powiaty: sokólski, białostocki, m. Białystok). Metodyka badań: indywidualna rozmowa z respondentem (min. 30 minut). Wielkość próby: 10 osób (przedstawiciele instytucji rozwoju gospodarczego, m. in. Jednostki samorządu terytorialnego, organizacje pracodawców, instytucje samorządu gospodarczego i zawodowego, Lokalne Grupy Działania i inne organizacje pozarządowe działające w zakresie związanym z rozwojem gospodarczym obszaru objętego badaniem). Podczas przeprowadzania wywiadu każdy z respondentów odpowiadał na 8 zagadnień zawartych w ankiecie.

Na początku każdy z ankietowanych pytany był o ogólną ocenę funkcjonowania Natury 2000. W tym przypadku tylko jedna osoba oceniła pozytywnie tę formę ochrony przyrody argumentując to zaniechaniem prowadzenia niekontrolowanej polityki rolnej, wspieraniem turystyki, niedopuszczaniem do zanieczyszczania wód, a także całego środowiska. Trzy osoby odniosły się negatywnie do najmłodszej formy ochrony przyrody w naszym kraju mówiąc o zbyt dużych wymogach proceduralnych stawianych mieszkańcom, pracodawcom i inwestorom, wydłużeniu procedur urzędowych oraz o skonfliktowaniu społeczeństwa. Pozostałe 6 osób z próby inaczej oceniło funkcjonowanie Natury 2000 mówiąc, że Natura 2000 jest ważna jednak nie wolno stawiać na równi człowieka i przyrody. Blokowanie inwestycji z powodu kwiatków nie jest w ich opinii poprawne. Część osób mówiła przy okazji tego pytania o manipulowaniu ekologią, czyli wykorzystywaniu jej w celach zarobkowych przez organizacje pozarządowe. Zagadnienie drugie dotyczyło działań informacyjnych na temat Programu Natura 2000. Aż 9 na 10 osób miało styczność z takimi działaniami. Jako źródło tych informacji najczęściej podawaną była telewizja ogólnopolska i kolejno: artykuły dziennikarskie, urzędy gmin, szkolenia ODR, szkolenia organizowane przez warszawskie i krakowskie instytucje związane z ochroną środowiska, na ostatnim miejscu natomiast wymieniani byli strażnicy leśni. Większość biorących udział w badaniu jako adresatów działań informacyjnych wskazywali rolników, lokalnych przedsiębiorców, samorządowców i inwestorów. Pytanie 4 dotyczyło skuteczności powyżej opisanych działań. W tym przypadku respondenci twierdzili, że za mało było tych informacji, które przekazywane były w mało skuteczny sposób. Informacje na temat programu jak mówiły pytane osoby, nie docierały do zwykłych ludzi. Dużo ludzi mówiło o złej formie przekazywania informacji o Naturze 2000. W większości przypadków informowano tylko o obostrzeniach. Brak tablic informacyjnych zwracających uwagę turystów jest tutaj sporym zaniedbaniem jak uważają ankietowani. Piąty punkt ankiety to pytanie o warunki życia na obszarach Natura 2000. Prawie połowa pytanych osób twierdziła, że po wprowadzeniu nowej formy ochrony przyrody warunki życia mieszkańców polepszyły się argumentując to korzyściami jakie wiążą się z dofinansowaniami oraz rozwojem ekoturystyki, a także dopłatami dla rolników i uzyskaniem prestiżu jakim niewątpliwie jest marka Natura 2000. Tylko jedna osoba odpowiedziała, że warunki te uległy pogorszeniu mówiąc o wprowadzeniu zakazów zbierania runa leśnego, a także zakazu korzystania z walorów przyrody. Jedna osoba nie miała zdania w tej kwestii, a cztery osoby odpowiedziały, że nie miało to wpływu na warunki życia mieszkańców. Zagadnienie 6 związane było z wpływem wprowadzenia Sieci Natura 2000 na turystykę. Trzy osoby odpowiedziały, że miało to negatywny wpływ argumentując to wprowadzenie zakazu wstępu do lasu, zakazu korzystania z dobrodziejstw natury oraz kar nakładanych na turystów za łamanie powyżej wymienionych przepisów. Pozytywnie oceniło to również trzech

respondentów mówiąc o przyciąganiu turystów marką Natury 2000, powstawaniu nowych szlaków turystycznych, bardziej zauważalną ochroną środowiska co zwiększa atrakcyjność obszaru. Podkreślano tutaj także kwestię postrzegania obszarów włączonych do Sieci jako zdrowych i atrakcyjniejszych od pozostałych. Wpływ na rolnictwo był kolejnym pytaniem ankiety. Połowa próby negatywnie ocenia wprowadzenie nowej formy ochrony przyrody. Ankietowani twierdzili, że rolnicy nie mogą gospodarować po swojemu. Wspominano tutaj także o dużej ilości kontroli oraz o zakazach wycinki i przycinania drzew, koszenia trawy czy też niszczenia przez dzikie zwierzęta upraw rolniczych. Pozytywnie Program oceniło 2 respondentów mówiąc o ukierunkowaniu produkcji rolnej, zaprzestaniu dewastacji przyrody oraz o dopłatach dla rolników. Trzy osoby nie miały zdania w tej kwestii. Następne zagadnienie dotyczyło wpływu Programu Natura 2000 na rozwój przedsiębiorstw. Żadna z pytanych osób nie oceniła pozytywnie tego działania. Cztery osoby powiedziały o negatywnych skutkach wprowadzenia Sieci obszarów chronionych mówiąc tutaj o kosztownych procedurach oraz dodatkowych opłatach i ograniczeniach jakie według nich niesie najmłodsza forma ochrony przyrody. Cztery osoby nie miały zdania, a pozostali dwaj respondenci twierdzili iż nie miało to wpływu na rozwój przedsiębiorstw. Objęcia obszarów ochroną w postaci Natury 2000 według czterech z dziesięciu ankietowanych wpłynęło negatywnie na bezrobocie. Respondenci argumentowali to zablokowaniem przez urzędy inwestycji generujących nowe miejsca zatrudnienia, oraz z problemem przystosowania się rolników do nowych wymagań. Również cztery osoby nie miały zdania w tej kwestii, a dwie osoby odpowiedziały, że nie miało to wpływu na bezrobocie. Żadna z pytanych osób nie powiedziała o pozytywnym wpływie na rynek pracy. Przedostatnie pytanie tej ankiety dotyczyło korzystnych zjawisk, jakie wystąpiły na badanym obszarze po objęciu go Programem Natura 2000. Tutaj pytani mówili o: lepszym postrzeganiu regionu przez turystów, rozbudowie i modernizacji dróg, rozbudowie sieci wodno-kanalizacyjnej, usuwaniu wyrobów zawierających włókna azbestowe, zwiększeniu się bazy noclegowej oraz rozwoju turystyki, dotacjach z UE, braku uciążliwego przemysłu oraz o ogólnym rozwoju miast i wsi. Ostatnie pytanie dotyczyło niekorzystnych zjawisk, jakie spowodowało wprowadzenie Programu Natura 2000. Najczęściej powtarzały się odpowiedzi związane z: koniecznością uzyskiwania zezwoleń na wszystko, zbyt dużą biurokracją, ogromnymi utrudnieniami w zakresie rozbudowy infrastruktury, niszczenie przyrody pomimo zakazów oraz niestosowanie się urzędników do wymagań formy ochrony przyrody, jaką jest Natura 2000.

3. Synteza analiz raportów z wyników badań społecznych ilościowych i jakościowych przeprowadzonych na obszarach funkcjonalnych Puszczy Knyszyńskiej (powiat białostocki i sokólski) oraz Pojezierza Suwalskiego (powiaty sejneński i suwalski). Przeprowadzone w ramach projektu Partnerski System Zarządzania Zmianą Gospodarczą na Obszarach Natura 2000, nr POKL.08.01.02-20-027/11, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, Program Operacyjny Kapitał Ludzki, badania pozwalają na szeroki obraz tego jak postrzegana jest Natura 2000 przez mieszkańców północno-wschodniej Polski. Analizując wyniki badań ilościowych, w których brali udział mieszkańcy powiatów: sokólskiego, białostockiego, miasta Białystok oraz suwalskiego, sejneńskiego i miasta Suwałki, obserwujemy duże braki w wiedzy na temat ochrony przyrody w formie Natury 2000. Prawo, czyli ustawy i rozporządzenia na podstawie, których funkcjonują obszary ptasie jak i siedliskowe nie są powszechnie znane i należy dążyć do tego by ten stan zmienić. Niektóre z osób biorące udział w ankiecie nie wiedziało nawet o tym, że istnieje taka forma ochrony przyrody jak Natura 2000, zarówno na obszarze Funkcjonalnym Puszcza Knyszyńska jak i w przypadku obszaru Pojezierza Suwalskiego. Duża część osób wskazuje na pogorszenie się warunków dla rozwoju rolnictwa i przedsiębiorstw. W przypadku obydwu obszarów respondenci mówili o wzroście bezrobocia, jako główną przyczynę wskazując nową formę ochrony przyrody. Jedynie w sektorze turystyki, według ankietowanych, widać znaczną poprawę. Korzystne zjawiska wynikające z objęcia Naturą 2000 wymieniane najczęściej przez respondentów to, jak wcześniej wposmniano, rozwój turystyki, możliwość korzystania z dopłat rolnośrodowiskowych, budowa kanalizacji oraz wprowadzanie nowych technologii takich jak np. kolektory słoneczne. Negatywne odczucia wiążą się głownie z problemami uzyskania pozwoleń na budowę, biurokracją, a także brakiem obwodnicy w przypadku Augustowa.

Bardzo często powtarzanym, wynikającym z braku jakiejkolwiek wiedzy na temat Natury 2000, było zdanie o wprowadzonym zakazie zbierania grzybów oraz zakazie wchodzenia do lasu. Badania jakościowe polegały na uzyskaniu informacji od przedstawicieli instytucji rozwoju gospodarczego, m. in. jednostek samorządu terytorialnego, organizacji pracodawców, instytucji samorządu gospodarczego i zawodowego, Lokalnych Grup Działania i innych organizacji pozarządowych działających w zakresie związanym z rozwojem gospodarczym obszaru objętego badaniem. Respondenci w większości uważają Program Natura 2000 za dobry, który pozytywnie wpływa na przyrodę, jednak duża część osób podkreślała fakt pomijania w toczonych postępowaniach zwykłych ludzi, mieszkańców obszarów chronionych. Według ankietowanych często zdarza się, że roślinka czy jakieś zwierzę staje się ważniejsze od człowieka. Jako niekorzystne zjawiska wymieniane były przede wszystkim wzrost bezrobocia, blokada wielu inwestycji oraz zakaz korzystania z walorów przyrody. Podobnie jak w przypadku badania ilościowego, respondenci wskazali na niekorzystny wpływ Natury 2000 na rolnictwo oraz rozwój przedsiębiorstw. Jedynie w sektorze turystyki widać korzystne zjawiska według większości badanych. Podsumowując badania ilościowe i jakościowe wykonane w ramach projektu, możemy powiedzieć, że Natura 2000 postrzegana jest, jako wprowadzanie nowych ograniczeń i zakazów. Zjawisko to, wywołuje w głównej mierze, brak podstawowej wiedzy na temat tej formy ochrony przyrody. Dużo pracy należy jeszcze wykonać w kwestii edukacji społeczeństwa, bo to głównie niewiedza jest przyczyną złego postrzegania Natury 2000. W przyszłości należy skupić się na procesach, które pomogą lokalnym społecznościom na przystosowanie się do nowych warunków życia, które niewątpliwie powstały po wprowadzeniu obszarów o znaczeniu Wspólnotowym. Miejmy nadzieję, że nadrobimy te braki i już za kilka lat realizując podobne projekty wyniki badań będą o wiele korzystniejsze, stawiające Naturę 2000 w dużo lepszym świetle, a niżeli dzisiaj.