Spory kompetencyjne. związane z zarządzaniem. obszarami Natura 2000 w Polsce

Transkrypt

1 Spory kompetencyjne związane z zarządzaniem obszarami Natura 2000 w Polsce Jędrzej Grygoruk Białystok 2013r. 1

2 Sieć Natura 2000 w Polsce składa się obecnie z 964 obszarów. W skład Europejskiej sieci obszarów chronionych wchodzi 145 obszarów objętych Dyrektywą 2009/147/WE z 30 listopada 2009r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa tzw. dyrektywą ptasią oraz 825 obszarów objętych w ramach Dyrektywy 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, tzw. dyrektywą siedliskową. Łączna powierzchnia, jaką zajmują obszary Natura 2000 w Polsce to km², co stanowi 19,4% powierzchni kraju. W Polsce kwestie związane z zarządzaniem obszarami Natura 2000 precyzuje art. 32 Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220, z późn. zm.). Głównym organem zarządzającym siecią Natura 2000 jest Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska oraz w każdym z szesnastu województw regionalni dyrektorzy ochrony środowiska. Wyjątkami są sytuacje, kiedy obszar Natura 2000 obejmuje w całości lub części obszar parku narodowego, wtedy nadzór nad obszarem prowadzi dyrektor parku narodowego lub też kiedy powołany obszar Natura 2000 znajduje się na obszarze morskim - nadzór w takim wypadku prowadzi dyrektor urzędu morskiego. Na terenie zarządzanym przez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe, na którym znajduje się obszar Natura 2000, zadania w zakresie ochrony przyrody wykonuje samodzielnie miejscowy nadleśniczy, zgodnie z ustaleniami planu urządzenia lasu. Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska nadzoruje funkcjonowanie obszarów Natura 2000, prowadząc ewidencję danych niezbędnych do podejmowania działań w zakresie ich ochrony. Nadzór ten polega na wydawaniu zaleceń i wytycznych w zakresie ochrony i funkcjonowania obszarów Natura 2000, określaniu zakresu i żądaniu informacji dotyczących ochrony i funkcjonowania obszarów Natura 2000, a także kontroli realizacji ustaleń planów ochrony i planów zadań ochronnych obszarów Natura Regionalni dyrektorzy ochrony środowiska koordynują funkcjonowanie obszarów Natura 2000 na obszarze swojego działania, a także są dla większości obszarów sprawującymi nadzór. W każdym z przypadków ustawodawca zakłada podejmowanie skutecznych działań związanych z utrzymaniem na właściwym poziomie stanu siedlisk oraz przywracania odpowiedniego stanu gatunków na obszarach objętych najmłodszą formą ochrony przyrody w Polsce. 2

3 Model zarządzania obszarami Natura 2000 Źródło: Głównym narzędziem zarządzania obszarami objętymi dyrektywą ptasią i siedliskową są plany zadań ochronnych i plany ochrony ustanawiane przez zarządców poszczególnych obszarów Natura Zgodnie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, plan zadań ochronnych sporządza sprawujący nadzór nad obszarem Natura 2000 na okres 10 lat. Pierwszy projekt powinien powstać w ciągu 6 lat od dnia zatwierdzenia obszaru przez Komisję Europejską jako obszaru mającego znaczenie dla Wspólnoty lub od dnia wyznaczenia obszaru specjalnej ochrony ptaków. Zatwierdzany jest w drodze aktu prawa miejscowego w formie zarządzenia Dyrektora Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. Sporządzenie planu zadań ochronnych nie jest obowiązkowe, bowiem dla obszarów, które już mają plan ochrony uwzględniający zakres wymagany dla obszaru Natura 2000, planu zadań ochronnych nie wykonuje się. Dotyczy to rezerwatów, parków narodowych i parków krajobrazowych posiadających plany spełniające wskazane wymogi i oczywiście obszarów Natura 2000, które mają już ustanowione plany ochrony. 3

4 Opracowanie projektu planu zadań ochronnych obejmuje zidentyfikowanie zagrożeń dla obszaru Natura 2000 i wskazanie działań, które powinny zostać pilnie wykonane w najbliższym okresie ze wskazaniem podmiotów odpowiedzialnych za ich wykonanie i obszarów ich wdrażania. Nie jest wymagane przeprowadzenie pełnej inwentaryzacji terenowej. Zapisy planu formułowane są głównie na podstawie dostępnych danych archiwalnych, a badania ograniczone do niezbędnego uzupełnienia inwentaryzacji. Plan zadań ochronnych zawiera m.in.: opis granic i mapę obszaru Natura 2000, identyfikację zagrożeń dla siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt i ich siedlisk, cele i określenie działań ochronnych oraz monitoringu. Istotną częścią tego dokumentu są wskazania do zmian w istniejących studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz planach zagospodarowania przestrzennego wszystkich szczebli. Ustalenia te dotyczą eliminacji lub ograniczenia zagrożeń dla przedmiotów ochrony w obszarze Natura Ponadto w dokumencie tym należy określić, o ile jest taka potrzeba, zakres dalszych badań i wskazanie terminu sporządzenia planu ochrony dla części lub całości obszaru. Szczegółowy tryb i zakres opracowania projektu planu zadań ochronnych określa Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 (Dz. U. Nr 34, poz. 186, z późn. zm.). Plan ochrony dla obszaru Natura 2000 lub jego części, zgodnie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, ustanawia w drodze rozporządzenia na okres 20 lat Minister Środowiska. Projekt takiego planu sporządza jednostka sprawująca nadzór nad obszarem. Plan ochrony ma za zadanie zdiagnozowanie wszystkich zagrożeń dla przedmiotów ochrony w obszarze Natura 2000 oraz ustalenie działań ochronnych na okres 20 lat. Powinien być praktycznym narzędziem dla zarządzającego obszarem chronionym, pomagającym odpowiednio wykorzystywać zasoby (pracowników, czas, finanse), ustalać priorytety i planować bieżącą pracę oraz narzucać ciągłość i konsekwencję działań związanych z ochroną obszaru. Sporządzenie planu ochrony poprzedzone zostaje wykonaniem pełnej inwentaryzacji przyrodniczej. Plan ochrony musi zawierać m. in.: określenie warunków zachowania integralności oraz spójności sieci obszarów Natura Ważnym aspektem planu jest odniesienie się do różnych form działalności, np. rozwoju infrastruktury czy działalności gospodarczej, oraz 4

5 zapisanie wskazań do zmian w istniejących studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz planach zagospodarowania przestrzennego wszystkich szczebli. W części praktycznej plan ochrony określa działania ochronne ze wskazaniem podmiotów odpowiedzialnych za ich realizację. W zakres tych działań, oprócz klasycznej ochrony czynnej, mogą wchodzić m. in. utrzymanie korytarzy ekologicznych łączących obszary Natura 2000, kierunki kształtowania przestrzeni produkcyjnej, rolnej, leśnej czy rybackiej. W zależności od potrzeb w dokumencie tym mogą znaleźć się też wskazania dotyczące lokalizacji zabudowy oraz infrastruktury technicznej, komunikacyjnej i turystycznej. Istotne jest tutaj także określenie wskaźników właściwego stanu ochrony siedlisk i gatunków, będących przedmiotami ochrony, ponieważ do tych wskaźników będzie odnoszony monitoring oraz realizacja ochrony. Szczegółowy tryb i zakres opracowania projektu planu ochrony określa Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz. U. Nr 64, poz. 401, z późn. zm.). Zatwierdzanie powyższych planów musi być poprzedzone procedurą udziału społeczeństwa w procesie podejmowania decyzji na zasadach i w trybie określonym w Ustawie z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. Nr 199, poz. 1227, z późn. zm.). Przyjęte tu środki ochronne powinny odpowiadać ekologicznym wymaganiom siedlisk przyrodniczych i gatunków, spełniać kryterium efektywności oraz uwzględniać wymogi gospodarcze, społeczne i kulturowe, a także uwarunkowania regionalne i lokalne. Narzędziami wspomagającymi ochronę obszarów Natura 2000 są przepisy Dyrektywy 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu transponowane do krajowej Ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz. U. z 2007 r. Nr 75, poz. 493, z późn. zm.). Wynika z nich bowiem, że odpowiedzialność za wyrządzenie szkody w środowisku lub spowodowanie bezpośredniego zagrożenia szkodą odpowiada podmiot korzystający ze środowiska. Szkody w środowisku mogą być spowodowane zarówno 5

6 w wyniku realizacji inwestycji prywatnych, publicznych, jak i działalności rolniczej. Szczegółowe kryteria ich oceny w stosunku do chronionego gatunku i siedliska zdefiniowane zostały w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 30 kwietnia 2008 r. w sprawie kryteriów wystąpienia szkody w środowisku. Na podmiocie korzystającym ze środowiska ciąży bezpośrednio obowiązek podjęcia działań zapobiegających wystąpieniu szkody lub działań naprawczych po jej wystąpieniu, wraz ze wszystkimi konsekwencjami finansowymi. Ważną częścią procesu zarządzania obszarami Natura 2000 jest komunikacja społeczna. Procedura udziału społeczeństwa w procesie podejmowania decyzji, zagwarantowana przez Ustawę z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, dotyczy zarówno zatwierdzania planów zarządzania obszarami Natura 2000, jak i ocen oddziaływania na nie. Podmiot przeprowadzający postępowanie OOŚ ma obowiązek, w myśl powyższej ustawy, udostępnić społeczeństwu dokumentację, wyznaczyć 21-dniowy okres na zgłaszanie uwag i opinii, przyjmować wszelkie zgłaszane uwagi i wnioski, rozpatrzyć je i odnieść się do nich w przyjętej decyzji oraz podać fakt podjęcia decyzji do publicznej wiadomości. Uspołecznienie procesu decyzyjnego z przestrzeganiem podstawowych zasad dobrych konsultacji przynosi bezsporne korzyści dostarcza cennych informacji o środowisku i wpływa na poprawę jakości decyzji dotyczących przedsięwzięć mogących oddziaływać na obszary Natura Aktualnie trwa wdrażanie projektu Opracowanie planów zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000 na terenie Polski", którego strategicznym celem jest stworzenie podstaw dla skutecznej ochrony 406 takich obszarów poprzez opracowanie dla nich dokumentów planistycznych. Sporządzane w ramach projektu plany zadań ochronnych i wydane na ich podstawie zarządzenia w sprawie ich ustanowienia znajdują się na platformie informacyjno komunikacyjnej (PIK). 6

7 Lp. Województwo Przybliżona powierzchnia województwa [km 2 ] Przybliżony udział obszarów Natura 2000 w powierzchni województwa 1 zachodniopomorskie podkarpackie podlaskie warminsko-mazurskie lubuskie dolnoslaskie wielkopolskie małopolskie lubelskie mazowieckie pomorskie śląskie świętokrzyskie kujawsko-pomorskie łódzkie opolskie Tabela 1. Udział obszarów Natura 2000 w powierzchni województw (dane przybliżone na podstawie analizy przestrzennej z wykorzystaniem danych Ministerstwa Środowiska o położeniu obszarów Natura 2000 w Polsce) Obszary Natura 2000 bardzo często pokrywają się z obszarami objętymi krajowymi formami ochrony przyrody (rys. 1). Często obszar parku narodowego, krajobrazowego lub rezerwatu przyrody w całości lub częściowo objęty jest siecią Natura W przypadku kiedy ma miejsce takie zdarzenie, ustawa o ochronie przyrody określa nam postępowanie jakie powinno być przeprowadzone w celu ochrony dziedzictwa Unii Europejskiej. Forma ochrony przyrody jaką jest Natura 2000 jest bardzo trudna w zarządzaniu. Jest to spowodowane kilkoma elementami. Jednym z powodów jest mnogość obszarów i duża ich powierzchnia. Jedna Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska statystycznie zarządza ponad 50 obszarami. Problemem z jakim zarządcy najczęściej spotykają się jest też duży udział gruntów prywatnych w powierzchni obszarów Natura Zdecydowanie utrudnia to ochronę siedlisk, roślin oraz zwierząt objętych programem. Bardzo ważnym aspektem w tej dziedzinie jest też duża liczba podmiotów korzystających ze środowiska, znajdujących się 7

8 w obszarze sieci. Nie zawsze można skontrolować czy też mieć wpływ na działalność poszczególnych interesantów. Przykładem obszaru, gdzie mamy wiele podmiotów korzystających ze środowiska jest obszar Natura 2000 Ostoja Knyszyńska PLH W przypadku tego obszaru są to między innymi: Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej, Państwowe Gospodarstwa Leśne, Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej, Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych. Biorąc pod uwagę mnogość interesariuszy działających tak naprawdę na jednym terenie, można wywnioskować, że ciężko jest zarządzać takimi miejscami w sposób prawidłowy. Kto i w jaki sposób zarządza obszarami Natura 2000 w rzeczywistości? Analizując obecną sytuację postaram się poniżej w prosty statystyczny sposób wyliczyć, jakim obszarem zarządza jeden regionalny dyrektor ochrony środowiska. W Polsce mamy 964 obszary Natura 2000 o łącznej powierzchni km², od tej liczby można odjąć obszary wchodzące w skład parków narodowych i zarządzane przez dyrektorów urzędów morskich jest to km². Czyli: Łączna powierzchnia obszarów Natura 2000 to km² (minus) powierzchnia obszarów Natura 2000 zarządzanych przez inne instytucje km² daje nam wynik, że regionalne dyrekcje ochrony środowiska zarządzają obszarami o powierzchni km². Wiedząc że jest 16 RDOŚ (jeden na każde z szesnastu województw) to, na każdy podmiot zostaje po 3 848,8 km². Forma ochrony przyrody Ilość obszarów Powierzchnia w km² Procent powierzchni kraju Średnia na jedno województwo w km² Natura ,7 Parki Narodowe , Parki 122 Krajobrazowe , Tabela 2. Udział obszarów Natura 2000, parków narodowych i parków krajobrazowych w powierzchni kraju oraz średnio na każde z szesnastu województw (dane statystyczne na podstawie danych z Ministerstwa Środowiska). 8

9 Zestawiając wynik powyższych obliczeń z danymi z Tabeli 2 widzimy, że statystycznie jeden regionalny dyrektor ochrony środowiska zarządza obszarem o powierzchni 3 848,8 km², natomiast 23 dyrektorów parków narodowych w Polsce zarządza obszarem dużo mniejszym, bo terenami o powierzchni 3 167,48 km². Jak widzimy, powierzchnia obszarów Natura 2000, jakimi zarządza jedna regionalna dyrekcja ochrony środowiska jest o wiele większa aniżeli łączna powierzchnia wszystkich 23 parków narodowych w Polsce. Patrząc na te liczby możemy jednoznacznie stwierdzić, że ochrona przyrody w tej postaci nie może być skuteczna. Częściowym rozwiązaniem tej sytuacji mogło by być przekazanie dyrektorom parków krajobrazowych uprawnień do zarządzania obszarami Natura 2000 na ich terenie podobnie jak jest to w przypadków parków narodowych. Obecnie dyrektorzy parków krajobrazowych czy też zespołów parków są organami opiniującymi powstawanie nowych inwestycji na obszarach Natura 2000 będących jednocześnie terenem parku. W przypadku obszarów parków krajobrazowych objętych w 100% formą ochrony w postaci Natury 2000 nie wiadomo kto tak naprawdę zarządza i odpowiada za ten obszar. Dyrektor parku zarządza obszarem parku, a regionalny dyrektor ochrony środowiska zarządza obszarem Natura Nie było by w tym nic dziwnego, ale w 80% przypadków jest to ten sam teren. Sytuacja ta, jak łatwo się domyślić, sprzyja powstawaniu konfliktów i nie wpływa pozytywnie na ochronę przyrody. Zakładając, że mamy sytuację, w której na przykład inwestor planuje budowę hotelu na obszarze Natura 2000, który jednocześnie jest objęty formą ochrony przyrody w formie parku krajobrazowego. Co wtedy? Regionalny dyrektor ochrony środowiska jako zarządzający obszarem Natura 2000 nakazuje wykonanie raportu oddziaływania na środowisko inwestorowi i jednocześnie zwraca się z prośbą o opinię na temat takiej inwestycji i jej wpływu na ochronę przyrody do dyrektora parku krajobrazowego. Wystawiając negatywną opinię dla tego przedsięwzięcia dyrektor parku krajobrazowego nie zgadza się na budowę. Regionalny dyrektor ochrony środowiska po przeczytaniu sporządzonego przez inwestora raportu oddziaływania na środowisko nie widzi w prowadzeniu inwestycji na danym obszarze żadnego zagrożenia dla przyrody i wydaje zgodę na budowę nie licząc się ze zdaniem dyrektora parku. 9

10 Kto w takiej sytuacji ma rację? W zasadzie trzeba by każde z takich nieporozumień rozwiązywać indywidualnie. Jest to jednak sytuacja, w której musimy pamiętać, że opinia dyrektora parku krajobrazowego jest dokumentem niewiążącym i regionalny dyrektor ochrony środowiska nie musi brać jej pod uwagę w czasie wydawania zgody na inwestycję. Zdarzenia takie powodują konflikty, które nie pozwalają skutecznie chronić przyrody. Jak mówi przysłowie Gdzie dwóch się bije tam trzeci korzysta. Jak więc chronić przyrodę kiedy regionalny dyrektor ochrony środowiska nie widzi zagrożeń dla danego obszaru wynikających z inwestycji, zaś dyrektor parku wręcz przeciwnie: twierdzi, że inwestycja negatywnie wpłynie na siedliska i gatunki chronione na danym obszarze. W jaki sposób rozwiązać ten problem? Problem zarządzania obszarami Natura 2000 w parkach krajobrazowych? Duża powierzchnia obszarów Natura 2000 jakimi zarządza jedna regionalna dyrekcja ochrony środowiska powoduje znikomą kontrolę nad tymi terenami. Wyjściem z tej sytuacji mogłoby być tak jak wcześniej wspomniano przekazanie uprawnień do zarządzania obszarami Natura 2000 znajdującymi się na obszarze parków krajobrazowych dyrektorom tychże parków, podobnie jak jest to w przypadku parków narodowych. Zobaczmy o ile zmniejszy się obszar zarządzany przez regionalnego dyrektora ochrony środowiska hipotetycznie zakładając, że dyrektorzy parków krajobrazowych będą zarządzać siecią Natura 2000 na obszarze swoich parków. Analizując sytuację w parkach krajobrazowych: Obecnie w Polsce mamy 122 parki krajobrazowe, biorąc pod uwagę, że około 80% ich powierzchni pokrywa się z obszarami Natura 2000 możemy wyliczyć, że 122 x 0,8 = 98 parków znajdujących się na obszarze Polski jest w 100% pokrytych siecią Natura Powierzchnia wszystkich 122 parków krajobrazowych to km², podobnie jak powyżej zakładamy, że powierzchnia objęta formą ochrony w postaci Natury 2000 to 80%, możemy wyliczyć, że mamy x 0,8 = km² powierzchni parków objętych siecią Natura Idąc dalej możemy obliczyć statystycznie, że w każdym z szesnastu województw jest: 122 parki krajobrazowe/16 województw = około 8 parków krajobrazowych. Dalej zakładając jak powyżej, że 80% parków krajobrazowych pokrytych jest obszarami Natura 2000, w naszym kraju średnio na jedno województwo przypada około 6 parków krajobrazowych. 10

11 Powierzchnia jednego parku statystycznie wynosi km² : 98 parków = 212,4 km². Jeśli jest to 6 parków w jednym województwie mamy powierzchnie 6 x 212,4 km² = 1 274,4 km². Wynik jaki otrzymaliśmy, czyli 1 274,4 km², to statystyczna powierzchnia obszarów objętych minimum dwiema formami ochrony przyrody w postaci parku krajobrazowego i obszaru Natura 2000 w jednym województwie. Powierzchnia parków krajobrazowych objętych Naturą 2000 w km² Powierzchnia parków krajobrazowych objętych Naturą 2000 w jednym województwie w km² Powierzchnia wyrażona w km² jaką zarządza jeden regionalny dyrektor ochrony środowiska Powierzchnia wyrażona w km² jaką zarządzałby jeden regionalny dyrektor ochrony środowiska gdyby dyrektorzy parków krajobrazowych zarządzali obszarami Natura 2000 w obrębie granic swoich parków , ,8 2574,4 Tabela 3. Zestawienie powierzchni obszarów Natura 2000 jakimi obecnie zarządza jeden regionalny dyrektor ochrony środowiska oraz zestawienie powierzchni obszarów Natura 2000 jakimi jeden regionalny dyrektor ochrony środowiska zarządzałby po przekazaniu uprawnień dla dyrektorów parków krajobrazowych. Dane w Tabeli 3 pokazują, że po zmianie systemu zarządzania obszarami Natura 2000 w granicach parków krajobrazowych regionalni dyrektorzy ochrony środowiska mieliby o 1/3 obszarów mniej, co na pewno poprawiłoby skuteczność ochrony oraz zwiększyłoby kontrolę nad obszarami Natura 2000 zarządzanymi przez RDOŚ. W parkach krajobrazowych w zasadzie nie uległo by zmianie nic, poza tym, że to park wydawałby decyzje o inwestycjach na tych obszarach. 11

12 Podsumowanie Zarządzanie obszarami Natura 2000 zakłada przede wszystkim ochronę przyrody, która jest dziedzictwem całej Europy. Warto zastanowić się nad skutecznością tej najmłodszej formy ochrony przyrody i dążyć do poprawy stanu środowiska w naszym kraju. Wprowadzając zmiany do ustawy o ochronie przyrody związane z zarządzaniem obszarami Natura 2000 na obszarach parków krajobrazowych poprawimy skuteczność działań ochronnych. Sytuacja jaka ma miejsce obecnie, czyli zarządzaniem jednym obszarem przez dwa podmioty, powoduje konflikty. Często negatywnie wpływa na siedliska i gatunki chronione w ramach Natury 2000 przyrody w Polsce. Regionalni dyrektorzy ochrony środowiska obecnie zarządzają zbyt dużymi obszarami, przez co ich ochrona jest niewystarczająca. Dążąc do zmiany obecnej sytuacji, powinniśmy dążyć do tego, aby jeden obszar miał jednego zarządcę, wtedy będziemy mieli jasną i klarowną sytuację. Przecież i w parkach krajobrazowych i na obszarach Natura 2000 chodzi głównie o ochronę przyrody, czyż nie tak? 12

13 Rys. 1. Mapa przedstawia obszary Natura 2000 na tle różnych form ochrony przyrody w Polsce. Opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Środowiska. 13

14 Bibliografia: 1. Walström M., Zarządzanie obszarami Natura Postanowienia artykułu 6 dyrektywy siedliskowej 92/43/EWG, WWF Polska, Warszawa Dubel A., Jamontt-Skotis M., Królikowska K., Stefańska J., Banrowska A., Skuteczne zarządzanie obszarami Natura 2000 Stowarzyszenie Centrum Rozwiązań Systemowych, Kraków Akty prawne: 1. Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie. 2. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009 r., Nr 151, poz. 1220, z późn. zm.). 3. Ustawa o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, Dz.U. z 2008 r. Nr 199, poz Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz. U. z 2001 r. Nr 62, poz Witryny internetowe: