w Rzeszowie w roku 2013

Sprawozdanie z działalności Okręgowego Inspektoratu Pracy w Rzeszowie w roku 2013 Rzeszów, luty 2014r.

SPIS TREŚCI I. WPROWADZENIE 5 1. Podstawy prawne, zakres działania i uprawnienia PIP 5 2. Program działania PIP na rok 2013 10 II. DZIAŁANOŚĆ KONTROLNO NADZORCZA 14 III. WYNIKI DZIAŁAŃ KONTROLNYCH 31 1. Wynagrodzenia za pracę i inne świadczenia wynikające ze stosunku pracy 31 2. Przestrzeganie przepisów o czasie pracy 34 2a. Kontrole czasu prowadzenia pojazdu, przerw i czasu odpoczynku oraz czasu pracy kierowców 38 3. Kontrole związane z badaniem skarg 39 4. Kontrole legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej 45 4a. Kontrole legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej obywateli polskich 45 4b. Kontrole legalności zatrudnienia cudzoziemców 50 4c. Agencje zatrudnienia 52 5. Badanie okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy 53 5a. Kontrola realizacji postanowień rozp. RM z dnia 1.07.2009r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy 68 6. Przestrzeganie przepisów dotyczących zatrudniania osób niepełnosprawnych 72 7. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy na budowach 74 7a. Kontrole prac budowlanych i rozbiórkowych z uwzględnieniem zagadnień dotyczących prawidłowości zamontowania i odbioru rusztowań fasadowych 75 7b. Kontrole dotyczące budowy i remontów dróg 78 7c. Kontrole przestrzegania przepisów bhp podczas usuwania wyrobów zawierających azbest z obiektów budowlanych i przemysłowych 82 7d. Krótkie kontrole w budownictwie 84 3

8. Kontrole spełniania wymagań minimalnych dla maszyn do obróbki drewna 91 9. Bezpieczeństwo i higiena pracy przy uboju zwierząt i przetwórstwie mięsa 96 10. Bezpieczeństwo i higiena pracy w oczyszczalniach ścieków 101 11. Bezpieczeństwo i higiena pracy przy eksploatacji wózków jezdniowych z napędem silnikowym 114 12. Bezpieczeństwo i higiena pracy przy pozyskiwaniu i zrywce drewna 116 IV. PREWENCJA I PROMOCJA OCHRONY PRACY 125 V. WSPÓŁDZIAŁANIE NA RZECZ OCHRONY PRACY 163 VI. PODSUMOWANIE I WNIOSKI 169 Załączniki: Dane statystyczne z działalności kontrolno - nadzorczej Okręgowego Inspektoratu Pracy w Rzeszowie w 2013 roku 4

I. WPROWADZENIE 1. Podstawy prawne, zakres działania i uprawnienia PIP Państwowa Inspekcja Pracy jest podległym Sejmowi organem nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów dotyczących legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej. Zakres jej zadań, uprawnienia i organizację wewnętrzną określa ustawa z dnia 13.04.2007r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz.U. z 2012r. poz. 404 ze zmianami z 2012r. poz. 1544) oraz statut stanowiący załącznik do zarządzenia Marszałka Sejmu z dnia 27.08.2007r. w sprawie nadania statutu Państwowej Inspekcji Pracy (MP Nr 58, poz. 657 z późn. zm.). Nadzór nad działalnością instytucji sprawuje Rada Ochrony Pracy powołana przez Marszałka Sejmu. Państwową Inspekcją Pracy kieruje Główny Inspektor Pracy przy pomocy zastępców. Jednostkami organizacyjnymi PIP są: Główny Inspektorat Pracy, okręgowe inspektoraty pracy oraz Ośrodek Szkolenia PIP we Wrocławiu. Okręgowy Inspektorat Pracy w Rzeszowie obejmuje zakresem swojej właściwości terytorialnej obszar województwa podkarpackiego. W jego ramach funkcjonują trzy oddziały: w Krośnie, Przemyślu i Tarnobrzegu. Do zadań Państwowej Inspekcji Pracy należy w szczególności: nadzór i kontrola przestrzegania przepisów prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów dotyczących stosunku pracy, wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy, czasu pracy, urlopów, uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem, zatrudniania młodocianych i osób niepełnosprawnych, a także zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy osobom fizycznym wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy oraz osobom wykonującym na 5

własny rachunek działalność gospodarczą w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę lub przedsiębiorcę nie będącego pracodawcą, na rzecz którego taka praca jest świadczona, kontrola legalności zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, wykonywania działalności oraz kontrola przestrzegania obowiązku informowania powiatowych urzędów pracy przez bezrobotnych o podjęciu zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności, opłacania składek na Fundusz Pracy, dokonania wpisu do rejestru agencji zatrudnienia działalności, której prowadzenie jest uzależnione od uzyskania wpisu do tego rejestru, prowadzenia agencji zatrudnienia zgodnie z warunkami określonymi w przepisach o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz prowadzenia działalności przez podmioty kierujące osoby w celu nabywania umiejętności praktycznych, w szczególności odbycia praktyki absolwenckiej, praktyki lub stażu zawodowego, niebędących zatrudnieniem lub inną pracą zarobkową, kontrola legalności zatrudnienia, innej pracy zarobkowej oraz wykonywania pracy przez cudzoziemców, kontrola wyrobów wprowadzonych do obrotu lub oddanych do użytku pod względem spełniania przez nie zasadniczych lub innych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, określonych w odrębnych przepisach, nadzór nad spełnianiem przez pracodawców obowiązków w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH), badanie okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz kontrola stosowania środków zapobiegających tym wypadkom, analizowanie przyczyn chorób zawodowych oraz kontrola stosowania środków zapobiegających tym chorobom, inicjowanie prac badawczych w dziedzinie przestrzegania prawa pracy, a w szczególności bezpieczeństwa i higieny pracy, inicjowanie przedsięwzięć w sprawach ochrony pracy w rolnictwie indywidualnym, udzielanie porad służących ograniczaniu zagrożeń dla życia i zdrowia pracowników, a także w zakresie przestrzegania prawa pracy, 6

podejmowanie działań prewencyjnych i promocyjnych zmierzających do zapewnienia przestrzegania prawa pracy, współdziałanie z organami ochrony środowiska w zakresie kontroli przestrzegania przez pracodawców przepisów o przeciwdziałaniu zagrożeniom dla środowiska, kontrola przestrzegania wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy, określonych w ustawie z dnia 22 czerwca 2001r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych, kontrola ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, o której mowa w ustawie z dnia 19 grudnia 2008r. o emeryturach pomostowych, opiniowanie projektów aktów prawnych z zakresu prawa pracy, wnoszenie powództw, a za zgodą osoby zainteresowanej - uczestnictwo w postępowaniu przed sądem pracy, w sprawach o ustalenie istnienia stosunku pracy, wydawanie i cofanie zezwoleń na wykonywanie pracy lub innych zajęć zarobkowych przez dziecko do ukończenia przez nie 16 roku życia na rzecz podmiotu prowadzącego działalność kulturalną, artystyczną, sportową lub reklamową, współpraca z urzędami państw członkowskich Unii Europejskiej odpowiedzialnymi za nadzór nad warunkami pracy i zatrudnianie pracowników, polegająca na udzielaniu informacji o warunkach zatrudnienia pracowników skierowanych do wykonywania pracy na terytorium państwa członkowskiego Unii Europejskiej na określony czas przez pracodawcę mającego siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, informowaniu o stwierdzonych wykroczeniach przeciwko prawom pracowników skierowanych do wykonywania pracy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na określony czas przez pracodawcę mającego siedzibę w państwie będącym członkiem Unii Europejskiej i wskazywaniu organu nadzoru nad rynkiem pracy, właściwego do udzielania żądanej informacji ze względu na zakres jego działania, ściganie wykroczeń przeciwko prawom pracownika określonych w kodeksie pracy oraz wykroczeń, o których mowa w art. 119-123 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, a także innych wykroczeń, gdy ustawy tak stanowią, jak również udział w postępowaniu w tych sprawach w charakterze oskarżyciela publicznego, 7

nadzór i kontrola zapewnienia przez pracodawcę bezpiecznych i higienicznych warunków zajęć odbywanych na jego terenie przez studentów i uczniów niebędących pracownikami, podejmowanie działań w zakresie prowadzenia badań i pomiarów oraz analizowania zagrożeń powodowanych przez czynniki szkodliwe i uciążliwe w środowisku pracy. W celu realizacji tych zadań organy PIP zostały wyposażone w szczególności w uprawnienie przeprowadzania czynności kontrolnych wobec pracodawców oraz podmiotów, na rzecz których jest wykonywana praca przez osoby fizyczne (bez względu na podstawę świadczenia tej pracy w tym przypadku kontrole dotyczą spraw bhp i legalności zatrudnienia) oraz stosowania środków prawnych w przypadku stwierdzenia naruszeń przepisów prawa pracy lub przepisów dotyczących legalności zatrudnienia, tj.: nakazania usunięcia stwierdzonych uchybień w ustalonym terminie w przypadku, gdy naruszenie dotyczy przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, nakazania wstrzymania prac lub działalności, gdy naruszenie powoduje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia pracowników lub innych osób wykonujących te prace lub prowadzących działalność, skierowania do innych prac pracowników lub innych osób dopuszczonych do pracy wbrew obowiązującym przepisom przy pracach wzbronionych, szkodliwych lub niebezpiecznych albo pracowników lub innych osób dopuszczonych do pracy przy pracach niebezpiecznych, jeżeli pracownicy ci lub osoby nie posiadają odpowiednich kwalifikacji, nakazania wstrzymania eksploatacji maszyn i urządzeń w sytuacji, gdy ich eksploatacja powoduje bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi, zakazania wykonywania pracy lub prowadzenia działalności w miejscach, w których stan warunków pracy stanowi bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi, nakazania zaprzestania prowadzenia działalności bądź działalności określonego rodzaju w przypadku stwierdzenia, że stan bezpieczeństwa i higieny pracy zagraża życiu lub zdrowiu pracowników lub osób fizycznych wykonujących pracę 8

na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym osób wykonujących na własny rachunek działalność gospodarczą, nakazania ustalenia okoliczności i przyczyn wypadków, nakazania wykonania badań i pomiarów czynników szkodliwych i uciążliwych w środowisku pracy w przypadku naruszenia trybu, metod, rodzaju lub częstotliwości wykonania tych badań i pomiarów lub konieczności stwierdzenia wykonywania pracy w szczególnych warunkach, nakazania wypłaty należnego wynagrodzenia za pracę, a także innego świadczenia przysługującego pracownikowi, skierowania wystąpienia lub wydania polecenia w razie stwierdzenia innych naruszeń niż wymienione powyżej, w sprawie ich usunięcia, a także wyciagnięcia konsekwencji w stosunku do osób winnych, nakazania umieszczenia pracownika w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze, wykreślenia go z ewidencji oraz sporządzenia korekty dokonanego w tej ewidencji wpisu, nakładania grzywien w drodze mandatów karnych (w maksymalnej wysokości do 2 tys. zł; właściwy organ Państwowej Inspekcji Pracy może jednak w postępowaniu mandatowym nałożyć grzywnę w wysokości do 5.000 zł, jeżeli ukarany co najmniej dwukrotnie za wykroczenie przeciwko prawom pracownika w ciągu dwóch lat od dnia ostatniego ukarania popełnia ponownie takie wykroczenie) i kierowania do sądów wniosków o ukaranie. Państwowa Inspekcja Pracy w trakcie realizacji swoich zadań współdziała ze związkami zawodowymi, organizacjami pracodawców, organami samorządu załogi, radami pracowników, społeczną inspekcją pracy oraz organami administracji państwowej, a w szczególności organami nadzoru i kontroli nad warunkami pracy, Policją, Strażą Graniczną, Służbą Celną, urzędami skarbowymi i Zakładem Ubezpieczeń Społecznych, a także organami samorządu terytorialnego. 9

2. Program działania PIP na rok 2013 Państwowa Inspekcja pracy realizuje przede wszystkim obowiązki wynikające z ustawy z dnia 13.04.2007r. (Dz.U. z 2012r. poz. 404 ze zmianami z 2012r. poz. 1544), pozostałe kontrolno nadzorcze i prewencyjne zadania urzędu są skoncentrowane na branżach i zakładach pracy, w których występuje zdiagnozowany wcześniej zły stan warunków pracy. Podejmowane działania monitorujące są ukierunkowane na zbadanie sytuacji w wybranych obszarach, ustalenie skali i rodzaju występujących problemów oraz zaplanowanie i wdrożenie w życie działań zapobiegawczych. Między innymi z tych względów, jak również po uwzględnieniu zaleceń Rady Ochrony Pracy, uwag komisji sejmowych i sygnałów pochodzących od partnerów społecznych, opracowywane są zarówno wieloletnie jak i roczne programy działania. W 2013r. realizowany był I etap długofalowych działań prewencyjno - kontrolnych na lata 2013 2015, obejmujących następujące zagadnienia: przestrzeganie przepisów prawa pracy przy zatrudnianiu, wzmożony nadzór w wybranej grupie zakładów o wysokiej skali zagrożeń zawodowych, zarządzanie bezpieczeństwem w średnich i dużych zakładach, w których wystąpiły wypadki przy pracy, kampania informacyjno promocyjna Bezpieczeństwo pracy zależy od Ciebie, kampania informacyjno promocyjna Szanuj życie bezpieczna praca w gospodarstwie rolnym, działania prewencyjno kontrolne dotyczące zagrożeń związanych z nanomateriałami. Program działań jednorocznych, realizowany w 2013r., obejmował następujące tematy: w zakresie bezpieczeństwa pracy: kontrole prac budowlanych i rozbiórkowych z uwzględnieniem zagadnień dotyczących prawidłowości zamontowania i odbioru rusztowań fasadowych, budowy i remonty dróg, 10

kontrole zapewnienia bezpiecznych warunków pracy w zakładach nowo powstałych, działania kontrolno prewencyjne w wybranych zakładach branży naftowej, spełnienie wymagań minimalnych i zasadniczych dla maszyn do obróbki drewna, spełnienie wymagań zasadniczych dla środków ochrony słuchu, bezpieczeństwo chemiczne w zakładach pracy, przestrzeganie przepisów bhp w dystrybucyjnych zakładach gazowniczych zajmujących się eksploatacją sieci i instalacji gazu ziemnego, bezpieczeństwo i higiena pracy przy pozyskiwaniu i zrywce drewna, bhp przy uboju zwierząt i przetwórstwie mięsa, przestrzeganie przepisów bhp w szkołach, bhp przy wykonywaniu robót torowych, przestrzeganie przepisów bhp podczas usuwania wyrobów zawierających azbest z obiektów budowlanych i przemysłowych, profilaktyczne badania lekarskie, szkolenie w dziedzinie bhp, ocena ryzyka zawodowego, kontrole robót wykonywanych w miejscach ogólnodostępnych (zagrożenia o charakterze publicznym), realizacja zadań służby bhp, przestrzeganie przepisów ustawy o produktach biobójczych, zagrożenia związane z występowaniem hałasu w środowisku pracy, kontrole pracodawców, którym podwyższono składkę na ubezpieczenie wypadkowe. w zakresie prawa pracy: wynagrodzenia i inne świadczenia ze stosunku pracy, zatrudnianie pracowników tymczasowych, czas pracy kontrole różnych branż, czas pracy maszynistów, czas prowadzenia pojazdu, przerw i czas odpoczynku (w ramach Krajowej Strategii) oraz czas pracy kierowców. 11

w zakresie zarówno prawa pracy jak i bezpieczeństwa pracy: w podmiotach leczniczych, w placówkach handlowych wielkopowierzchniowych w pozostałych placówkach handlowych. Ponadto realizowane były następujące programy prewencyjne: w budownictwie, w zakresie spełniania minimalnych wymagań bhp przez użytkowane maszyny i urządzenia do obróbki drewna, Kultura bezpieczeństwa, Zdobądź dyplom PIP, Ochrona zdrowia w miejscu pracy ograniczanie negatywnych skutków narażenia na szkodliwe czynniki środowiska pracy, konkursy. Okręgowy Inspektorat Pracy w Rzeszowie w 2013r. realizował także tzw. tematy własne: bhp przy eksploatacji wózków jezdniowych z napędem silnikowym, program prewencyjno informacyjny Bhp przy eksploatacji wózków jezdniowych z napędem silnikowym, bhp w oczyszczalni ścieków. Działania kontrolne polegały również na sprawdzaniu wykonania przez pracodawców środków prawnych, a zwłaszcza decyzji wydanych w czasie poprzedniej kontroli. Jest to ważne nie tylko ze względu na objęcie decyzji Państwowej Inspekcji Pracy przepisami o egzekucji administracyjnej, ale także stanowi istotny element skuteczności i efektywności działań kontrolnych. Odrębną grupę stanowiły tzw. kontrole krótkie, podejmowane poza planami kontroli, inspirowane konkretnymi okolicznościami, charakteryzujące się szybkością czynności kontrolnych, których czas nie przekracza jednego dnia i ukierunkowane na wyeliminowanie bezpośrednich zagrożeń dla życia lub zdrowia pracujących. Szczególne znaczenie ma działalność inspekcji pracy związana z badaniem zgłaszanych skarg pracowniczych oraz oceną prawidłowości informacji - skła- 12

danych do ZUS przez pracodawców - zawierających dane dla ustalenia składek na ubezpieczenie wypadkowe. Inną ważną formą działania jest prowadzenie poradnictwa prawnego, technicznego oraz dotyczącego legalności zatrudnienia, świadczonego bezpłatnie. Ten obszar działalności PIP niezmiennie od lat cieszy się znacznym zainteresowaniem stron zwracających się po porady (pracodawców, pracowników i innych podmiotów). 13

II. DZIAŁALNOŚĆ KONTROLNO NADZORCZA W roku 2013 inspektorzy pracy przeprowadzili 5.381 kontroli w 4.089 podmiotach, w tym 220 kontroli u 212 przedsiębiorców nie będących pracodawcami, na rzecz których świadczona była praca przez osoby fizyczne, w tym przez osoby wykonujące na własny rachunek działalność gospodarczą, bez względu na podstawę świadczenia pracy. Ponowne kontrole wynikały zwłaszcza z konieczności sprawdzenia wykonania wydanych wcześniej decyzji i wniosków, bądź były efektem skarg i wniosków. W kontrolowanych zakładach pracowało ponad 208 tys. osób (w tym na podstawie umów o pracę prawie 190 tys., na podstawie umów cywilnoprawnych 13,8 tys. oraz 2,4 tys. podmiotów samozatrudniających się), w tym ponad 74 tys. kobiet, 850 młodocianych, 16,5 tys. niepełnosprawnych i 270 cudzoziemców. Zatrudnienie w kontrolowanych zakładach (porównanie lat 2011, 2012 i 2013) Porównując dane z lat 2011 2013 można zauważyć, że spada liczba pracujących, w tym zatrudnionych na podstawie umów o pracę (przy wzroście liczby skontrolowanych zakładów). 13

Ponad połowa podmiotów objętych kontrolami (57,3%) nie zatrudniała więcej niż 9 pracowników, 29,3% zatrudniało od 10 do 49 pracowników, 10% zatrudniało od 50 do 249 pracowników, natomiast 3,3% skontrolowanych firm to zakłady duże, zatrudniające co najmniej 250 pracowników. Najczęściej kontrolowane były firmy handlowe, przemysłowe i budowlane. Zakłady najczęściej kontrolowane w 2013r. wg sekcji PKD W związku ze stwierdzonymi podczas kontroli naruszeniami prawa inspektorzy pracy wydali 20.142 decyzje (pisemne lub ustne), w tym: - 354 decyzje wstrzymania prac i 540 decyzji wstrzymania eksploatacji maszyn w związku ze stwierdzeniem bezpośredniego zagrożenia dla życia bądź zdrowia ludzi, - 255 decyzji skierowania do innych prac 712 osób zatrudnionych wbrew obowiązującym przepisom przy pracach wzbronionych, szkodliwych lub niebezpiecznych, - 14 decyzji zakazujących wykonywania pracy w miejscach, w których stan warunków pracy stanowił bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi, - 19 decyzji nakazujących ustalenie okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy, 14

- 203 decyzje nakazujące wykonanie badań i pomiarów czynników szkodliwych i uciążliwych w środowisku pracy, - 565 decyzji nakazujących wypłatę wynagrodzeń lub innych świadczeń ze stosunku pracy dla 12,2 tys. pracowników na łączną kwotę 15,3 ml zł. Zrealizowanych zostało - do momentu opracowania niniejszego sprawozdania - 17.600 decyzji. Ponad 7 tys. pracowników otrzymało należne świadczenia pieniężne na kwotę ponad 7,4 mln zł. Struktura przedmiotowa decyzji właściwie od lat nie ulega znaczącym zmianom. Zakres przedmiotowy i liczba decyzji wydanych w roku 2013 Ustawa z 19 grudnia 2008r. o emeryturach pomostowych nałożyła na PIP obowiązek kontroli ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze oraz wydawania decyzji w sprawie nakazania umieszczenia pracownika w ewidencji pracowników wykonujących pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, wykreślenia go z ewidencji oraz sporządzenia korekty dokonanego wpisu w tej ewidencji. 15

W ramach posiadanych uprawnień inspektorzy pracy OIP w Rzeszowie w 2013 roku do czasu opracowania niniejszej analizy wydali w tych sprawach 24 decyzje nakazujące wpis, 6 decyzji umarzających postępowanie oraz jedną decyzję odmawiającą nakazania wpisu. W 2013 roku inspektorzy pracy wydali 4 decyzje zatwierdzające wykaz prac lekkich, przy wykonywaniu których można zatrudniać młodocianych w innym celu niż przygotowanie zawodowe. Wnioskodawcy (zakład produkcji mięsa i wędlin, drukarnia, agencja pracy tymczasowej, ośrodek sportu i rekreacji) zamierzali zatrudnić młodocianych w wieku do 16 do 18 lat do różnych prac pomocniczych i porządkowych (np. konfekcjonowania materiałów poligraficznych, prac biurowych na stanowiskach komputerowych, przyklejania etykiet, czy prac, których celem miało być reagowanie na przypadki naruszania regulaminu pływalni). W związku z tym, że przedstawione do zatwierdzenia wykazy nie ujmowały prac wymienionych w wykazie prac wzbronionych młodocianym, o których mowa w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 24.08.2004r. w sprawie prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac, inspektorzy pracy wydali pozytywne decyzje w w/w sprawach. Z powodu niewykonania przez 59 pracodawców nałożonych na nich obowiązków wynikających z nakazów inspektorzy pracy skierowali 75 upomnień dotyczących 237 decyzji (124 decyzji w zakresie bhp i 113 decyzji płatniczych). 56% decyzji zostało wykonanych przez pracodawców po otrzymaniu upomnienia, a więc jeszcze przed wszczęciem postępowania egzekucyjnego. Z powyższego wynika, że podjęte przez inspektorów pracy czynności przedegzekucyjne doprowadziły w większości przypadków do dobrowolnego wykonania obowiązków nałożonych decyzjami (pracodawcy wykonali 78% decyzji w zakresie bhp i 33% decyzji płacowych). W związku z nierealizowaniem decyzji przez pozostałych pracodawców wszczęto postępowania egzekucyjne. 16

Dane dotyczące egzekucji administracyjnej decyzji organów PIP Liczba postępowań egzekucyjnych prowadzonych w roku 2013 14 Liczba wydanych postanowień o nałożeniu grzywny w celu przymuszenia 16 Liczba pracodawców, na których nałożono grzywny w celu przymuszenia 7 Kwota nałożonych grzywien w celu przymuszenia 89.000 zł Kwota wpłacona dobrowolnie z tytułu nałożonych grzywien w celu przymuszenia 0 zł Kwota grzywien umorzonych pracodawcom w związku z wykonaniem decyzji PIP 35.000 zł Liczba pracodawców, którym umorzono grzywny w celu przymuszenia w związku z wykonaniem decyzji PIP 4 Kwota wyegzekwowana przez urzędu skarbowe 4.796 zł Na 7 pracodawców, którzy nie wykonali decyzji mimo skierowanych upomnień, nałożono grzywny w celu przymuszenia na łączną kwotę 89.000 zł. Czterech spośród tych pracodawców wykonało decyzje PIP, w związku z czym nałożone przez organ egzekucyjny grzywny w celu przymuszenia w kwocie 35.000 zł zostały umorzone. Należy pokreślić, że w tych przypadkach również został osiągnięty cel postępowania egzekucyjnego, czyli doprowadzono do wykonania decyzji. W 2013 roku wydano także 4 postanowienia o umorzeniu postępowania egzekucyjnego wszczętego w latach 2010 i 2012. Postanowienia te wydano w związku ze stwierdzeniem przez inspektora pracy wygaśnięcia decyzji objętych postępowaniem egzekucyjnym, a także mając na uwadze fakt, że postępowanie egzekucyjne dotyczące należności pieniężnej nie uzyska kwoty przewyższającej wydatki egzekucyjne (kwota umorzonych grzywien w celu przymuszenia wyniosła 40.000 zł). Do urzędów skarbowych skierowano 7 tytułów wykonawczych na kwotę 10.044 zł celem przymusowej egzekucji (w tym kwota grzywien w celu przymuszenia 10.000 zł). Urzędy skarbowe ściągnęły kwotę 4.796 zł. Niepokojącym zjawiskiem jest większa liczba grzywien nałożonych w związku z niewykonaniem decyzji płatniczych (w roku 2012 z powodu niewykonania decyzji płatniczych nałożono 10 grzywien, w roku 2013 14 grzywien). Realizacja decyzji dotyczących wypłaty świadczeń pieniężnych jest dla pracodawców zdecydowanie większym problemem niż realizacja decyzji z zakresu bhp, a jest to wynikiem trudności finansowych firm, często znajdujących się na skraju bankructwa. Rekontrole przeprowadzane u takich pracodawców prowadziły w konsekwencji do wystawienia upomnienia, a następnie nałożenia grzywny w celu przymuszenia. Żaden z pracodawców nie wpłacił dobrowolnie nałożonej grzywny, w związku z czym konieczne 17

było skierowanie tytułów wykonawczych do egzekucji prowadzonej przez urząd skarbowy. Z informacji uzyskanych od urzędów skarbowych wynika, iż egzekucja ta najczęściej jest nieskuteczna, a ma na to wpływ brak majątku zobowiązanego, z którego można by skutecznie wyegzekwować należności. Zobowiązani mają już najczęściej zajęte konta bankowe na poczet innych zobowiązań korzystających z pierwszeństwa zaspokojenia, poza tym są nieuchwytni pod znanym urzędowi adresem, nie odbierają korespondencji, albo też na rachunku bankowym nie posiadają już środków. W tej sytuacji - z uwagi na ekonomikę postępowania egzekucyjnego i nienarażanie wierzyciela na znaczne koszty egzekucyjne - urzędy skarbowe wydają postanowienia o umorzeniu egzekucji świadczeń pieniężnych. Na podstawie ustawy o transporcie drogowym inspektorzy pracy wydali w roku sprawozdawczym 29 decyzji nakładających kary pieniężne na łączną kwotę 39.900 zł. Tabela zawiera informacje nt. egzekucji tych należności. Liczba decyzji wydanych w roku 2013, nakładających karę Łączna kwota kar Kwota wpłacona przez ukaranych (stan na 31.12.2013r.) 51.266 zł * w tym kwota kar wyegzekwowana przez urzędy skarbowe 29 39.900 zł * tym kwoty z kar nałożonych w latach poprzednich 508,80 zł W przypadku stwierdzenia naruszeń innych niż określone w art. 11 pkt 1 7 ustawy o PIP inspektorzy pracy kierują wnioski i polecenia. W okresie sprawozdawczym skierowali 3.667 wystąpień zawierających 19.956 wniosków oraz 285 poleceń. Do dnia opracowania niniejszej analizy zostało wykonanych 84% wniosków i poleceń, co świadczy o dużej skuteczności tych środków prawnych. M.in. realizując wnioski i polecenia inspektorów pracy pracodawcy wypłacili ponad 3,3 tys. pracowników kwotę 2,7 mln zł. Od lat nie zmienia się struktura przedmiotowa zagadnień ujmowanych we wnioskach. 18

Zakres przedmiotowy oraz liczba wniosków i poleceń wydanych w roku 2013 W trakcie kontroli inspektorzy pracy ujawnili 1.861 wykroczeń przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową. W związku z tym nałożyli 807 grzywien w formie mandatów karnych na sprawców 2.231 wykroczeń, skierowali 156 wniosków o ukaranie za popełnienie 549 wykroczeń, a także zastosowali 1.274 wnioski wychowawcze (w przypadku popełnienia 2.081 wykroczeń). W 2013r. inspektorzy pracy ujawnili podobną jak w roku 2012 liczbę wykroczeń, mimo że spadła liczba przeprowadzonych kontroli. Najczęściej ujawniane wykroczenia dotyczyły naruszania przepisów nt. przygotowania pracowników do pracy oraz wynagrodzeń za pracę i innych świadczeń pieniężnych. 19

Liczba i podstawa prawna najczęściej ujawnianych wykroczeń art. 283 par. 1 kp nieprzestrzeganie przez nadzór przepisów lub zasad bezpieczeństwa i higieny pracy art. 282 par. 1 pkt 1 kp - niewypłacenie w ustalonym terminie wynagrodzenia za pracę lub innego świadczenia art. 281 pkt 5 kp - naruszanie przepisów o czasie pracy lub przepisów o uprawnieniach pracowników związanych z rodzicielstwem i zatrudnianiu młodocianych art. 119 ust. 2 ustawy o promocji zatrudnienia niepowiadomienie przez bezrobotnego właściwego powiatowego urzędu pracy o podjęciu zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej art. 122 ust. 1 pkt 1 ustawy o promocji zatrudnienia - niedopełnienie obowiązku opłacania składek na Fundusz Pracy lub nieopłacenie ich w przewidzianym przepisami terminie art. 281 pkt 6 kp - nieprowadzenie dokumentacji w sprawach związanych ze stosunkiem pracy oraz akt osobowych pracowników art. 281 pkt 1 kp - zawarcie umowy cywilnoprawnej w warunkach, w których powinna być zawarta umowa o pracę 20

Zakres przedmiotowy najczęściej ujawnianych wykroczeń Inspektorzy pracy - równie często jak roku 2012 - stosowali mandaty karne nakładające grzywny, które obwinieni decydowali się przyjąć, chcąc uniknąć postępowania przed sądem. W 2013r. nałożono 807 mandatów na łączną kwotę 908.350 zł (średnia grzywna - 1.126 zł). W związku z ujawnionymi wykroczeniami inspektorzy pracy skierowali do sądów 156 wniosków o ukaranie. Do czasu opracowania niniejszej analizy sądy wydały 132 wyroki. Rozstrzygnięcia sądów 21

Na uwagę zasługuje fakt, iż większość rozstrzygnięć (w 91 sprawach - 69%) zapadła w postępowaniu nakazowym, jest to bowiem najszybsza forma rozpatrywania spraw przez sądy (w postępowaniach nakazowych sądy orzekły kary grzywny w łącznej wysokości 173.050 zł; średnia orzeczona kara grzywny 1.902 zł; najwyższa orzeczona kara grzywny 4.000 zł). W 28 sprawach (21%) sądy orzekły kary grzywny (łączna wysokości grzywien 72.900 zł, średnia orzeczona kara grzywny 3.604 zł, najwyższa orzeczona kara grzywny - 15.000 zł). Należy podkreślić, że w porównaniu do roku 2012 wzrosła w sposób znaczący średnia kwota grzywien wymierzanych przez sądy (1.163 zł w 2012r., 2.604 zł w 2013r.). Wysokie kary grzywny sądy orzekały przede wszystkim w przypadku nieodprowadzania w terminie składek na Fundusz Pracy oraz nieterminowych wypłat należności wynikających ze stosunku pracy. Inspektorzy pracy zastosowali także 1.274 środki oddziaływania wychowawczego, w postaci ostrzeżeń, pouczeń lub zwrócenia uwagi, a dotyczyły one w szczególności nieprawidłowości, które powstały bądź to z winy nieumyślnej, bądź pomyłki i które zostały natychmiast usunięte. Stosując środki wychowawcze, kontrolujący brali także pod uwagę warunki osobiste oraz sytuację majątkową sprawców. Uznawali, że środek wychowawczy spełni swoje cele w zakresie prewencji szczególnej i spowoduje, że osoby te nie popełnią podobnych wykroczeń w przyszłości. W 2013r. inspektorzy pracy skierowali do prokuratur 40 zawiadomień o podejrzeniu popełnienia przestępstwa (niektóre zawiadomienia kierowano w sprawie więcej niż jednego przestępstwa). 22

Liczba przestępstw przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową art. 225 par. 2 kk udaremnienie lub utrudnienie kontroli inspektora pracy art. 218 par. 1a kk złośliwe lub uporczywe naruszanie uprawnień pracowniczych art. 220 par. 1 kk narażenie pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, art. 270 kk podrabianie lub przerabianie dokumentów art. 271 kk poświadczenie nieprawdy w dokumencie art. 219 kk naruszanie przepisów o ubezpieczeniach społecznych, niezgłaszanie wymaganych danych albo zgłaszanie nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń albo ich wysokość art. 221 kk niezawiadomienie w terminie właściwego organu o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej albo niesporządzanie lub nieprzedstawienie wymaganej dokumentacji art. 218 par. 3 kk niewykonanie orzeczenia sądu w sprawie wypłaty wynagrodzenia za pracę lub innego świadczenia ze stosunku pracy Do chwili opracowania niniejszego sprawozdania prokuratorzy wszczęli 32 postępowania przygotowawcze, z których 6 zakończyło się skierowaniem do sądów aktów oskarżenia. Sądy wydały już wyroki w 4 sprawach: dwóch obwinionych otrzymało kary grzywny, jeden karę jednego roku i czterech miesięcy pozbawienia wolności z warunkowanym zawieszeniem wykonania kary na okres próby 2 lat oraz karę grzywny, jedno postępowanie zostało warunkowo umorzone na okres próby jednego roku, ponadto oskarżony ma zapłacić pokrzywdzonemu nawiązkę w wysokości 2 tys. zł. 23

W celu przeciwdziałania zjawisku nielegalnego zatrudnienia inspektorzy pracy wnieśli w 2013r. powództwa o ustalenie istnienia stosunku pracy na rzecz 49 osób, z których 47 pracowało na podstawie umów zlecenia, jedna na podstawie umowy o dzieło, a jedna świadczyła pracę bez żadnej umowy. Do dnia opracowania niniejszej analizy zapadły następujące rozstrzygnięcia: - sąd ustalił istnienie stosunku pracy dla 2 osób (jednej pracującej bez umowy i jednej pracującej na podstawie umowy o dzieło), - powództwa wniesione przez inspektora pracy na rzecz 46 osób zostały oddalone (powodem oddalenia powództw było uznanie przez sąd po całościowej analizie nie tylko samych postanowień umowy, ale i sposobu jej wykonania, a także po dokonaniu wykładni mając na uwadze zgodny zamiar stron że brak jest podstaw do zakwalifikowania zakwestionowanej przez inspektora pracy umowy cywilnoprawnej jako umowy o pracę). Jedna sprawa jest w toku. W 2013r. udzielono zainteresowanym 28.883 porad prawnych i 2.163 porad technicznych. Po porady najczęściej zgłaszali się pracownicy, w tym niepełnosprawni (52,8%), pracodawcy (30,6%) i byli pracownicy (8,3%). Pozostałe podmioty zainteresowane poradami to członkowie związków zawodowych, pracownicy służby bhp, osoby ubiegające się o zatrudnienie, społeczni inspektorzy pracy oraz przedstawiciele innych organów i instytucji. Liczba udzielonych porad - w roku sprawozdawczym ponad 31 tys. - świadczy o ogromnym zainteresowaniu tą formą działalności informacyjnej Państwowej Inspekcji Pracy. 24

Tematyka porad w roku 2013 Inspektorzy pracy udzielali także porad w trakcie kontroli. W 2013 roku udzielili 15.335 porad prawnych (2.944 porady dotyczyły legalności zatrudnienia) oraz 17.299 porad technicznych. W roku sprawozdawczym do OIP w Rzeszowie wpłynęło 14 wniosków o rejestrację układów zbiorowych pracy, 90 wniosków o rejestrację protokołów dodatkowych oraz 43 wnioski o wpis informacji (w tym m.in.: 10 o wypowiedzeniu układu, 10 o zmianę nazwy lub adresu pracodawcy/organizacji związkowej, 9 o zawieszeniu stosowania układu). Odmówiono rozpatrzenia 13 wniosków, w tym: 2 wniosków o rejestrację układów, 6 wniosków o rejestrację protokołów dodatkowych i 5 wniosków o wpis informacji. Przyczyną odmów były braki formalne. Po 3 układy przewidywały prawa do nagród jubileuszowych oraz korzystniejsze niż przewidziane powszechnie obowiązującymi przepisami odprawy emerytalne i rentowe, po 2 układy korzystniejsze zasady wynagradzania za pracę w niedziele i święta, w dni dodatkowo wolne od pracy i w porze nocnej, jeden układ dłuższe niż ustawowe okresy wypowiedzenia. 25

W porównaniu z rokiem 2012 utrzymała się na podobnym poziomie liczba zawartych przez strony układów zbiorowych pracy i protokołów dodatkowych do układu, nie spada natomiast liczba wniosków o wpis informacji dotyczących rozwiązania układu w przeważającej większości wskutek wypowiedzenia układu, co może świadczyć o słabej kondycji finansowej niektórych zakładów pracy. W 2013 roku zarejestrowano tylko jeden nowy układ, a 5 - po rozwiązaniu poprzedniego układu. Znamienne jest, że układy zbiorowe pracy zawierane po rozwiązaniu dotychczasowych przewidują co prawda świadczenia korzystniejsze niż wynikające z powszechnie obowiązujących przepisów prawa, ale najczęściej są one ustalane na poziomie niższym niż poprzednio, a niektóre z zawartych układów zawierają uregulowania odpowiadające w zasadzie kodeksowym. Dowodzi to słabej kondycji finansowej zakładów pracy. Strony układy nadal często wykazują się nieznajomością przepisów regulujących tryb postępowania w sprawie rejestracji układów zbiorowych pracy i zmian do układów. Poza stwierdzonymi brakami formalnymi wniosków o rejestrację, strony układu niejednokrotnie nie dopełniały obowiązku aktualizacji dokumentów znajdujących się w aktach rejestrowych. Braki te były uzupełniane dopiero po interwencji OIP, zwykle podczas składania kolejnych wniosków o rejestrację. W 2013r. do OIP w Rzeszowie zgłoszonych zostało 13 sporów zbiorowych pracy. Organizacje związkowe zgłosiły pracodawcom łącznie 26 żądań, z których 18 dotyczyło warunków płacy, 3 - świadczeń socjalnych, 2 - warunków pracy, jedno praw i wolności związkowych, pozostałe 2 żądania nie odpowiadały definicji sporu zbiorowego. Najwięcej sporów wszczęto w zakładach produkcji przemysłowej (54%). O zawarciu porozumienia kończącego spór zbiorowy powiadomiło 7 firm, w tym jedna firma, w której spór toczył się od roku 2012. Podobnie jak w latach poprzednich największą liczbę postulatów stanowiły żądania dotyczące podwyżek płac, których w większości pracodawcy nie byli w stanie spełnić. Można postawić tezę, że przedsiębiorcy stosują ograniczenia płacowe jako metodę walki ze spowolnieniem działalności gospodarczej, wywołanym kryzysem ekonomicznym. W wielu przypadkach postępowanie dyrekcji zakładów pracy spotyka się jednak ze zrozumieniem związków zawodowych i załogi, o czym może świadczyć fakt zmniejszenia się liczby żądań dotyczących warunków pracy, zaś 26

z treści zgłoszonych żądań wynika chęć dbania o interesy zakładów pracy jako całości i zabezpieczenie lepszych warunków pracy na przyszłość. Patrząc na małą liczbę pozostałych żądań (z zakresu zfśs i praw zz) można zaryzykować twierdzenie, że pracodawcy w większym niż dotychczas zakresie starają się dbać o potrzeby pracowników. Ogólne przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy określają wymagania dla pomieszczeń pracy w zakresie oświetlenia oraz usytuowania ich względem otaczającego terenu. W związku z wnioskami uzasadnionymi względami technologicznymi w sprawie odstępstw od wymogów przepisów Okręgowy Inspektor Pracy wydał w 2013r. 10 pozytywnych opinii w sprawie zastosowania w pomieszczeniach pracy oświetlenia wyłącznie elektrycznego oraz 19 pozytywnych opinii w sprawie usytuowania pomieszczeń pracy poniżej poziomu otaczającego terenu. Dwa wnioski zostały wycofane, Okręgowy Inspektor Pracy wydał jedną opinię negatywną, a w pozostałych przypadkach brak było przesłanek do prowadzenia postępowania w sprawie udzielenie zgody na odstępstwo. W roku sprawozdawczym spadła liczba wniosków w sprawie wyrażenia zgody na odstępstwo od obowiązujących przepisów dotyczących oświetlenia światłem dziennym oraz usytuowania pomieszczeń pracy poniżej poziomu terenu (w 2013r. 27

rozpatrzono 47 wniosków, w 2012r. 74 wnioski). Jest to niewątpliwie związane z malejącą liczbą inwestycji w obiekty handlowo - usługowe. W 2013r. inspektorzy pracy kontynuowali sprawdzanie poprawności informacji składanych przez płatników do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w celu ustalenia wysokości składki na ubezpieczenie wypadkowe (formularza ZUS IWA), w szczególności danych o liczbie osób zatrudnionych w warunkach zagrożenia oraz poszkodowanych w wypadkach przy pracy. Informacje te sprawdzono w trakcie 335 kontroli pracodawców objętych powyższym obowiązkiem (tj. u pracodawców, którzy zgłosili do tego ubezpieczenia co najmniej 10 osób). W czasie kontroli stwierdzono, że w 24 formularzach ZUS IWA podano błędne informacje. Zgodnie z art. 35 ustawy z dnia 30.10.2002r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. Nr 199, poz. 1673 z późn. zm.) inspektorzy przesłali do ZUS pisma informujące o stwierdzonych uchybieniach, podając jednocześnie prawidłowe dane. Zgodnie z art. 36 ust. 1 ustawy z dnia 30 października 2002r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych inspektor pracy w związku ze stwierdzeniem rażącego naruszenia przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy w czasie dwóch kolejnych kontroli - uprawniony jest do wystąpienia z wnioskiem do właściwej jednostki organizacyjnej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o podwyższenie płatnikowi składek o 100% stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe, ustalanej na najbliższy rok składkowy. W 2013r. skierowano do ZUS 10 wniosków w tej sprawie, a ich podstawami były negatywne oceny stanu bezpieczeństwa i higieny pracy u pracodawców, przy czym naruszenia przepisów miały charakter rażący i powtarzalny. Do chwili opracowania niniejszej informacji Okręgowy Inspektorat Pracy w Rzeszowie otrzymał informację z ZUS, że składkę na ubezpieczenie wypadkowe podniesiono jednemu płatnikowi. Decyzja w tej sprawie jest już prawomocna. Państwowa Inspekcja Pracy jako tzw. instytucja łącznikowa współpracuje z urzędami państw członkowskich Unii Europejskiej, odpowiedzialnymi za nadzór nad warunkami pracy i zatrudnianie pracowników. Współpraca polega na: 28

a) udzielaniu informacji o warunkach zatrudnienia pracowników skierowanych do wykonywania pracy na terytorium państwa członkowskiego Unii Europejskiej przez pracodawcę mającego siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, b) informowaniu o stwierdzonych wykroczeniach przeciwko prawom pracowników skierowanych do wykonywania pracy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez pracodawcę mającego siedzibę w państwie będącym członkiem Unii Europejskiej. W 2013r. Dyrekcja Generalna ds. Pracy z Francji i Federalne Publiczne Służby Zatrudnienia, Pracy i Dialogu Społecznego w Belgii zwróciły się z wnioskami o przeprowadzenie czynności wyjaśniających u sześciu polskich przedsiębiorców delegujących pracowników do pracy we Francji i Belgii. Inspektorzy pracy OIP w Rzeszowie w celu udzielenia odpowiedzi w/w inspekcjom przeprowadzili dwa rozpoznania (czynności nie zakończone kontrolą) oraz cztery kontrole, podczas których dokonali oceny następujących zagadnień: wypłata wynagrodzenia za pracę, ze szczególnym uwzględnieniem wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych, zgłaszanie osób zatrudnionych do ubezpieczenia społecznego, prawidłowość odprowadzania składek na Fundusz Pracy, nawiązanie stosunku pracy między pracodawcą a wykonującym pracę oraz długość okresu oddelegowania. 29

III. WYNIKI DZIAŁAŃ KONTROLNYCH 1. Wynagrodzenia za pracę i inne świadczenia wynikające ze stosunku pracy Podczas kontroli w zakresie prawnej ochrony pracy inspektorzy pracy zwracali uwagę na przestrzeganie przepisów dotyczących wypłat wynagrodzeń i innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy. Jest to od kilku lat priorytet działalności Państwowej Inspekcji Pracy - z uwagi na znaczną skalę nieprawidłowości, jak i społeczne konsekwencje niewypełnienia przez pracodawców jednego z podstawowych obowiązków wobec pracowników, wynikających z kodeksu pracy. Inspektorzy pracy ujawnili nieprzestrzeganie przepisów o wynagrodzeniach w co piątym skontrolowanym zakładzie. Sytuacja ta nie ulega zmianie od kilku już lat. Niewypłacanie wynagrodzeń narusza żywotne interesy pracowników - pozbawia ich należnych ze stosunku pracy świadczeń pieniężnych, służących zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych. Zakłady, w których ujawniono nieprzestrzeganie przepisów o wynagrodzeniach zestawienie wg wielkości zatrudnienia 31

Zakłady, w których ujawniono nieprzestrzeganie przepisów o wynagrodzeniach zestawienie wg PKD Ujawnione nieprawidłowości opiewały na łączną 18 mln zł dla 15,6 tys. pracowników. Pracodawcy najczęściej nie wypłacali: wynagrodzeń za pracę (dla 7,4 tys. pracowników na kwotę 13 mln zł), wynagrodzeń i dodatków za pracę w godzinach nadliczbowych (dla 4,4 tys. pracowników na kwotę 1,1 mln zł), ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop wypoczynkowy (dla 400 pracowników na kwotę 600 tys. zł), wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy (dla 1,3 tys. pracowników dla kwotę 500 tys. zł), premii regulaminowej (dla 250 pracowników na kwotę 120 tys. zł), nagród jubileuszowych (dla 100 pracowników na kwotę 400 tys. zł), dodatków funkcyjnych, służbowych i innych (dla 600 pracowników na kwotę 210 tys. zł), wynagrodzenia za czas choroby (dla 400 pracowników na kwotę 205 tys. zł) należności z tytułu podróży służbowych (dla 280 pracowników na kwotę 121 tys. zł). 32

Z analizy danych statystycznych wynika, że rok 2013 nie przyniósł zasadniczych zmian w kwestiach związanych z wypłacaniem wynagrodzeń i innych świadczeń pieniężnych należnych ze stosunku pracy. W czasie kilku ostatnich lat wskaźniki statystyczne ujawnianych nieprawidłowości utrzymują się na podobnym poziomie. Należy zwrócić uwagę, iż na sferę wynagrodzeń bezpośredni wpływ ma ciągle postępujące zwiększenie obciążeń przedsiębiorców, związane ze wzrostem kosztów utrzymania działalności (koszty najmu, nośników energii, wzrostu minimalnego wynagrodzenia), ale również wzrost cen surowców i materiałów. Negatywne skutki wywołuje również utrzymujący się wysoki kurs walut, co często ma wpływ na wynik finansowy firm. Coraz większym problemem dla przedsiębiorców stają się także zatory płatnicze, powodowane wydłużaniem przez kontrahentów terminów płatności za towar lub usługę oraz trudności w pozyskiwaniu zewnętrznych źródeł finansowania działalności w postaci kredytów inwestycyjnych lub obrotowych. Sytuacja gospodarcza kraju wywołała w okresie ostatnich kilku lat negatywne skutki w postaci fali emigracji zarobkowej do innych krajów Unii Europejskiej. Emigracja zarobkowa powoduje odpływ fachowców, a więc polscy przedsiębiorcy chcąc utrzymać wykwalifikowanego pracownika, niejednokrotnie ustalają stawki wynagrodzenia ponad swoje możliwości płacowe, co w efekcie długofalowym - przy dodatkowym zachwianiu gospodarczym - prowadzi do utraty płynności finansowej, a to w zdecydowanej większości przypadków powoduje najpierw nieterminowe, a następnie niewypłacanie wynagrodzeń. Obniżenie stawek wynagrodzeń (po ich sukcesywnym podwyższaniu w latach ubiegłych) do poziomu możliwego do udźwignięcia przez przedsiębiorców w aktualnej sytuacji gospodarczo - ekonomicznej nie wydaje się możliwe, bo zaowocuje zwiększeniem emigracji zarobkowej. W ten sposób koło się zamyka. Dopóki więc przedsiębiorcy w szczególności małej i średniej wielkości nie wypracują takiego zasobu wolnego (rezerwowego) kapitału, który mógłby pokrywać wydatki w przypadku okresowej bessy, dopóty występować będą nieprawidłowości. Z drugiej jednak strony analiza danych nt. realizacji decyzji płatniczych wskazuje, że pracodawcy są w stanie zapewnić środki finansowe na wypłatę wynagrodzeń. Coraz rzadziej dzieje się tak, że natychmiastowa reakcja inspektora pracy nie jest w stanie zapewnić skutecznej egzekucji praw pracowniczych, a jedynym rozwiązaniem dla przedsiębiorcy jest likwidacja działalności, upadłość lub różne formy przekształceń własnościowych (np. wprowadzenie kapitału zewnętrznego, sprzedaż udziałów). Wymienione powyżej okoliczności sprawiają, że nadal stwierdzane są rażące przy- 33

padki łamania przez pracodawców przepisów prawa pracy w zakresie wypłacania pracownikom wynagrodzeń oraz innych należnych im świadczeń pieniężnych. Potrzebny jest więc stały nadzór i szybka reakcja na negatywne zjawiska, dlatego kontrole tej tematyki nadal będą dla PIP priorytetowe. 2. Przestrzeganie przepisów o czasie pracy Inspektorzy pracy ujawnili nieprzestrzeganie przepisów o czasie pracy w co czwartym skontrolowanym zakładzie; nieprawidłowości dotyczyły 23 tys. pracowników. Zakłady, w których ujawniono nieprzestrzeganie przepisów o czasie pracy zestawienie wg wielkości zatrudnienia 34

Zakłady, w których ujawniono nieprzestrzeganie przepisów o czasie pracy - zestawienie wg PKD Najczęściej ujawniano następujące nieprawidłowości: nieokreślenie systemów, rozkładów i okresów rozliczeniowych czasu pracy (uchybienia dotyczyły 12 tys. pracowników), nieprowadzenie lub nierzetelne prowadzenie ewidencji czasu pracy (dot. 4,5 tys. pracowników), zatrudnianie powyżej przeciętnie 5 dni w tygodniu w przyjętym okresie rozliczeniowym (dot. 800 pracowników), nieustalenie w umowie o pracę pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy liczby godzin pracy ponad określony w umowie wymiar czasu pracy, za które przysługuje dodatek do wynagrodzenia (dot. 700 pracowników), nieprawidłowe ustalenie tygodniowego wymiaru czasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym (dot. 500 pracowników), 35

zatrudnianie pracowników z naruszeniem przepisów o odpoczynku dobowym lub tygodniowym (dot. 400 pracowników), niezapewnienie dnia wolnego w zmian za pracę w dniu wolnym z tytułu przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy (dot. 300 pracowników), naruszanie przepisów o pracy w porze nocnej (dot. 250 pracowników), nieprawidłowe udzielenie czasu wolnego za czas przepracowany ponad ustaloną normę (200 pracowników). Przeprowadzone kontrole wykazały znaczne naruszenia przepisów. Najczęściej wynikały one z nieznajomości szczegółowych zagadnień z zakresu tej tematyki przez osoby dokonujące rozliczeń czasu pracy pracowników. Wielu pracodawców uważa obowiązek tworzenia szczegółowych ewidencji czasu pracy za niepotrzebny, w szczególności w małych zakładach, w których brak jest odpowiednich służb kadrowych. Przyczyną niezaprowadzenia ewidencji czasu pracy było w większości przypadków zwykłe zaniedbanie tego obowiązku, natomiast podstawową przyczyną nierzetelnego prowadzenia tej ewidencji jest brak jednoznacznych uregulowań prawnych w zakresie szczegółowego sposobu jej prowadzenia. Stosowane w zakładach programy kadrowe do ewidencjonowania czasu pracy nie przewidują w ogóle możliwości wskazywania godzin rozpoczynania i kończenia pracy przez pracownika w poszczególnych dobach. Ponadto brak obowiązku przechowywania przez pracodawcę harmonogramów czasu pracy utrudnia, a czasem uniemożliwia, prawidłowe rozliczenie czasu pracy. Niejednokrotnie nierzetelność ewidencji czasu pracy wynikała z błędnego przekonania pracodawcy, iż np. w przypadku przebywania pracownika w podróży służbowej nie ma konieczności ewidencjonowania jego godzin pracy w tych dniach. Często również błędy w ewidencji wynikały z tego, że pracodawcy nie przykładali większej wagi do tych dokumentów i np. w sposób automatyczny tworzyli karty ewidencji na podstawie list obecności pracowników. Naruszanie zasady przeciętnie pięciodniowego tygodnia czasu pracy wynikało z nieznajomości obowiązujących przepisów w tym zakresie. Pracodawcy wiedzieli, że za pracę w dniu wolnym należy pracownikowi udzielić innego dnia, jednak nie zwracali uwagi na to, iż powinno się to odbywać do końca danego okresu rozliczeniowego. Ponadto niektórzy pracodawcy uważali, że zrekompensowanie pracownikowi pracy w dniu wolnym w formie pieniężnej zwalnia ich z obowiązku udzielenia pracownikom innego dnia wolnego od pracy do końca okresu rozliczeniowego. Kolejną przyczyną uchybień było błędne przekonanie pracodawców, że za pracę w dniu 36

wolnym wystarczy pracownikowi udzielić takiej samej liczby godzin wolnych w innym dniu. Nieprzestrzeganie przez pracodawców przepisów dotyczących odpoczynków dobowych oraz zatrudniania pracowników powyżej obowiązującego dobowego wymiaru czasu pracy wynikało przede wszystkim z nieznajomości zagadnień dotyczących doby pracowniczej oraz sposobu ustalania i rozliczania w niej czasu pracy pracownika. W dalszym ciągu inspektorzy pracy ujawniają liczne naruszenia w tym zakresie, które najczęściej występują w przypadku wykonywania przez pracowników pracy na zmiany. Błędne planowanie zmian przez pracodawcę lub zamienianie się zmianami przez pracowników to najczęstsze bezpośrednie przyczyny naruszeń w tym zakresie. Na podstawie przeprowadzonych kontroli można sformułować ogólny wniosek nt. niewielkiej znajomości przepisów z zakresu prawa pracy przez mikroprzedsiębiorców, którzy samodzielnie wykonują w zakładach pracy obowiązki kadrowo płacowe. W średnich przedsiębiorstwach, które posiadają w swojej strukturze działy kadrowe, problemy z ewidencjonowaniem czasu pracy praktycznie nie występują. Inaczej ta kwestia wygląda z kolei u dużych pracodawców, w których pomimo istnienia rozbudowanych struktur kadrowych obowiązek planowania i rozliczania czasu pracy jest przeniesiony na poziom komórek organizacyjnych. Dokonywanie planowania i rozliczania czasu pracy przez te osoby powoduje występowanie bardzo licznych nieprawidłowości, które nie są już weryfikowane przez działy kadrowo płacowe tych pracodawców. Podsumowując należy stwierdzić, iż nieprzestrzeganie przez pracodawców przepisów z zakresu czasu pracy wciąż osiąga znaczą skalę. Taki stan rzeczy jest spowodowany po pierwsze małą świadomością prawną służb odpowiedzialnych w tych zakładach za rozliczanie czasu pracy, a po drugie niewątpliwie większym zaangażowaniem pracodawców w ekonomiczną stronę prowadzonej działalności. 37