PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH DLA SCHRONU GŁÓWNEGO, POTERNY I KAPONIERY CZOŁOWEJ FORTU 49 KRZESŁAWICE oprac.agata Mamoń mgr konserwator dzieł sztuki Kraków, lipiec 2017
Zawartość I.WSTĘP.... 3 II.OPIS OBIEKTU.... 3 III.STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZEŃ OBIEKTU.... 4 IV.WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE.... 7 IV.PROPONOWANE POSTEPOWANIE KONSERWATORSKIE.... 10 V.DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA.... 13 2
I.WSTĘP. Przedmiotem programu prac konserwatorskich są elewacja i wnętrza schronu głównego oraz wnętrza poterny i kaponiery czołowej fortu Krzesławice 49 opracowane dla potrzeb "Projektu budowlano - konserwatorskiego remontu schronu głównego, poterny i kaponiery czołowej. Rozbiórka budynków inwentarskich. Częściowa rekonstrukcja profili ziemnych", proj.grażyna Szafruga, Kraków 2017. Opis fortu, odkrytych struktur architektonicznych i historię obiektu zawiera dokumentacja Stanisława Sławińskiego Fort 49 Krzesławice, kaponiera czołowa (podwójna) i kaponiera barkowa-wschodnia (pojedyncza. Badania historycznoarchitektoniczne, PKZ Arkona, Kraków 2011, mps. II.OPIS OBIEKTU. Obiekty będące tematem opracowania wchodzą w skład fortu nr 49 Krzesławice położonego w pobliżu szczytu wzgórza na styku obecnych osiedli mieszkaniowych (Na Stoku i Wzgórza Krzesławickie) w Krakowie. Schron główny, częściowo wtopiony w wał artylerii, posiada rzut wydłużony w kierunku wschód-zachód. Jest to budynek o konstrukcji monolitycznej z lanego betonu fortecznego (bez zbrojeń); wtórnie podzielony poprzecznymi, betonowymi ścianami, wnętrza nakrywają betonowe kolebki (pomieszczenia boczne) oraz stropy z lakierowanych belek stalowych przylegających do siebie (pomieszczenia w części centralnej). Detal elewacji ograniczony do prostych opasek niektórych otworów (wentylacyjnych sklepień, bramy) oraz gzymsu koronującego o prostym przekroju. Detal wyrobiony w tynku na rdzeniu betonowym. Kaponiera podwójna, zwana czołową - kojec czołowy, znajduje się pod nasypem (obecnie zdeformowanym), w centralnej części fosy czołowej, położona symetrycznie na osi fortu (północ-południe); rzut symetryczny; dostępna poterną założoną na osi i przecinającą schron główny. Poterna posiada po bokach dwa podręczne magazyny amunicji (rozmieszczone są symetrycznie przy odcinku poterny stycznym z kaponierą) oraz dwa wyjścia wychodzące do fosy. W kaponierze, od północy, wyodrębniona jest kazamata działowa - czołowa, za nią (od południa) znajdują się szerzej założone kazamaty strzeleckie - izby bojowe na rzucie sferycznych prostokątów. Kazamata działowa posiadała dwa stanowiska dla dział lub kartaczownic i 12 strzelnic dla broni ręcznej. Kazamaty strzeleckie, także z dwoma stanowiskami dla kartaczownic oraz przynajmniej czterema strzelnicami dla broni ręcznej. 3
Kaponiera, jak i poterna, wykonane w całości z betonu niezbrojonego, jako struktury monolityczne; wnętrza nakryte lanymi z betonu kolebkami formy kubiczne, w zasadzie brak detalu architektonicznego; wnęki i otwory nakryte monolitycznie wylanymi łękami odcinkowymi. Posadzkę stanowi wylewka cementowa. III.STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZEŃ OBIEKTU. Elewacja schronu głównego Zewnętrzne ściany schronu głównego pokrywają liczne graffiti i łuszczące się warstwy białej farby. Widoczne są na całości elewacji spękania betonu zwykle o charakterze nitkowatym (pochodzenia skurczowego), niekiedy większe, połączone z rozkruszeniami i drobnymi ubytkami, zwłaszcza w dolnych częściach glifów okiennych, nadprożach okien. Charakterystyczne są też spękania poziome przebiegające liniowo związane przypuszczalnie z technologią wykonania budynku - etapowego wylewania ścian betonowych. W pojedynczych przypadkach w spękaniach zakorzeniła się roślinność wyższa. Drobne ubytki mechaniczne i złuszczenia widoczne zwłaszcza w dolnej strefie elewacji. W znacznym stopniu uszkodzony gzyms wieńczący - jest rozwarstwiony, z ubytkami sięgającymi na głębokość nawet do lica ściany. Bardzo spękane, rozwarstwione, odstające i przemieszczone są tynki opaski nad bramą główną oraz w strefie ponad nią. Przez elewację - zwłaszcza w pobliżu bramy głównej - przebiegają liczne przewody instalacyjne, a także różne inne elementy montażowe np.haki, puszki, wkręty, których montaż doprowadził do powstania ubytków w betonie ścian. Również w tym rejonie umieszczono szafę instalacyjną osłoniętą nieestetycznym daszkiem z blachy trapezowej. Wokół wszystkich instalacji widoczne są wadliwe i niestaranne uzupełnienie tynkami, głównie cementowymi. Rozległe uzupełnienia tynkiem cementowym występują również przy wtórnych drzwiach stalowych w częściach bocznych i związane są z ich osadzeniem. Na elewacji występują przebarwienia wskazujące na agresywną działalność mikroorganizmów oraz zabrudzenia zwłaszcza w pasie wzdłuż podłoża związane z zanieczyszczeniami nanoszonymi przez wody opadowe odbite od terenu. W oknach wtórne, skorodowane kraty. W części okien znajduje się wtórna stolarka drewniana. 4
Wnętrze schronu głównego Ogólnie dobrze zachowane, zwłaszcza pomieszczenia centralne. Wykorzystywane obecnie na magazyny i warsztaty. Stropy z belek stalowych w bardzo dobrym stanie zachowania - brak jest widocznych ubytków. Widoczna powierzchniowa korozja. W nadprożach i na sklepieniach występują pęknięcia; niektóre (np. w sieni) noszą ślady przecieków. Oryginalna forma węgarów wejść z sieni do części centralnej po wschodniej i zachodniej strony została częściowo przekształcona, zwłaszcza po stronie zachodniej. W wejściach wtórne drzwi płytowe. Liczne ubytki tynków na krawędziach form architektonicznych, zwłaszcza wokół wejść. Ściany pomieszczeń noszą ślady użytkowania, są zabrudzone powierzchniowo, zaplamione, pokryte warstwami wtórnych farb. Instalacje poprowadzone na zewnątrz i punktowo zamontowane do ścian. Widoczny w części pomieszczeń brak wyprowadzenia krawędzi ścian w pobliżu osadzenia poprzecznych belek stalowych. W łękach wejść do pomieszczeń bocznych widoczne spękania biegnące przez całą grubość muru. Wnętrze poterny Wnętrze poterny jest zachowane w dobrym stanie ze względu na bardzo dobrą technologię wykonania. Na sklepieniach w okresie letnim zachodzi zjawisko wykraplania się wilgoci kondensacyjnej. W przejściu do wschodniego magazynu amunicji na posadzce stoi woda, prawdopodobnie przedostająca się przez nieszczelności sklepienia. Na ścianach występują ubytki po montażu instalacji elektrycznych w formie otworów, część z ich uzupełniono tynkiem i zamalowano łącznie z powierzchnią sklepień i ścian pobiałą. Ubytki tynków zauważalne są także na krawędziach architektonicznych - zwłaszcza w przejściach. Powierzchnia ścian zaplamiona i zabrudzona, zwłaszcza przy podłożu. Występują nieliczne graffiti ryte i malowane lakierem np. w przejściu do zachodniego korytarza wypadowego. Na sklepieniach korytarzy widoczne ciemne plamy wilgoci. Fragmenty ślusarki drzwiowej w wejściach do korytarzy wypadowych zanieczyszczone, pokryte pajęczynami, skorodowane, z resztkami wtórnych pobiał z malowania ścian. 5
Wnętrze kaponiery Wnętrza kaponiery, podobnie jak i poterny są zachowane w dobrym stanie ze względu na bardzo dobrą technologię wykonania. Ściany są pokryte zaciekami (np.poniżej otworów wentylacyjnych, strzelnic), zabrudzone, zaplamione - szczególnie żółtawymi przebarwieniami, lokalnie osmalone w wyniku punktowej działalności ognia. W kazamacie działowej widoczne są rozległe żółtawobrązowe zacieki na sklepieniach i ścianach, być może efekt krystalizacji sól żelazowych naniesionych przez wody opadowe przedostające się przez pęknięcie w sklepieniu. Występują również zacieki białoszare wskazujące na obecność soli gipsowych. Spod warstw pobiał ujawniają się sieciowate spękania ścian (np. ściana wschodnia w kazamacie strzeleckiej wschodniej). Ubytki betonu dotyczą przede wszystkim krawędzi form architektonicznych, czasem występują przy podłożu. Część otworów strzelniczych i wentylacyjnych zablendowana lub zamurowana. Występują pojedyncze ubytki betonu, zwłaszcza w dolnych częściach glifów, związane zapewne z wyrywaniem elementów metalowych przez osoby pozyskujące złom, a także na krawędziach ścian Powierzchnie płaskie np. dolne części glifów są zapylone, zabrudzone drobnym gruzem. Na ścianach występują nieliczne graffiti. Zachowały się liczne oryginalne elementy metalowe (dolne części zawiasów niezachowanych drzwi, stalowe tarcze, prowadnice, wieszaki na broń). Są skorodowane, ale posiadają zachowany rdzeń, pokrywają je resztki pobiał. Większą korozję, także wżerową odznaczają się prowadnice w strzelnicach. Poniżej elementów metalowych, na powierzchni ścian zwykle występują zacieki korozji, np. 6
IV.WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE. Proponuje się wykonanie konserwacji o charakterze zachowawczym, bez przeprowadzania większych uzupełnień i rekonstrukcji (zwłaszcza w obrębie poterny i kaponiery), kontynuując sposób postępowania zastosowany dla prac przy innych obiektach wchodzących w skład fortu. Elewacja schronu głównego Uporządkować przebieg przewodów, usunąć szafę z instalacjami oraz osłaniający ją daszek i inne wtórne elementy montażowe. Zachować oryginalne wysięgniki, które należy potraktować jak relikty, poddać pracom konserwatorskim polegającym na oczyszczeniu z zabrudzeń i produktów korozji oraz zabezpieczeniu antykorozyjnemu, bez rekonstrukcji brakujących fragmentów. Powierzchnię ścian oczyścić metodą strumieniowo ścierną z zabrudzeń oraz wtórnych powłok malarskich. W celu dobrania ścierniwa i ciśnienia roboczego wykonać próby na małym fragmencie. Należy przewidzieć konieczność chemicznego usuwania tych części graffiti, które wniknęły w oryginalny beton. Usunąć wtórne uzupełnienia zaprawą - zwłaszcza w rejonie bramy głównej oraz rozłożone fragmenty betonu w obrębie gzymsu wieńczącego. Wykonać impregnację materiałami biobójczymi zabezpieczającymi przed korozją biologiczną. Wykonać odtworzenie gzymsu w zaprawie betonowej zbrojonej w ramach prac budowlanych zachowując pierwotną formę i wymiary tego elementu. Głębsze spękania naprawić. Nie Ubytki opasek otworów odpływowych i portalu bramy uzupełnić zaprawą przygotowaną na placu budowy w oparciu o biały cement portlandzki lub fabryczną przeznaczonych do profili ciągnionych. Naprawę spękań skurczowych wykonać metodą żyłowania i uzupełniania zaprawą cementowo-wapienną. Proponuje się jako dodatek zastosować zbrojenie rozproszone w postaci włókien propylenowych dodanych do zaprawy. Ze względu na konieczność wykonanie licznych uzupełnień w miejscu ubytków przede wszystkim związanych z instalacjami oraz w związku z występowaniem większych przemurowań w rejonie bramy głównej zakłada się, w celu ujednolicenia wyglądu 7
powierzchni elewacji scalenie jej za pomocą pokrycia warstwą malarską w kolorze zbliżonym do oryginalnego betonu. Należy rozważyć wykonanie zabezpieczenia zewnętrznych powierzchni preparatami antygraffiti. Wnętrza Zaleca się usunięcie wtórnie dodanych elementów - stolarki okiennej,.krat w schronie, ścianki działowej oddzielającej poternę od schronu. Po usunięciu wtórnych uzupełnień i zatarć odczytać oryginalną formę węgarów wejść z sieni schronu do części centralnych oraz przywrócić ich formę. Stropy stalowe i nadproża w schronie głównym powinno się oczyścić metodami strumieniowo-ściernymi z powłok malarskich i produktów korozji. Następnie wykonać zabezpieczenie antykorozyjne i pokryć lakierem do metalu w kolorze jasno szarym. Prace przy stropach oraz prace przy ścianach i sklepieniach wykonać w ramach prac budowlanych. Zaleca się wykonanie nowych instalacji natynkowo bez naruszania oryginalnego betonu lub poprowadzenie ich w nowych posadzkach. Bezwzględnie należy utrzymać formę okien łącznie z nietypowym, asymetrycznym ich ukształtowaniem. Ze względu na brak informacji dotyczących sposobu zamknięcia poterny wyjścia do fosy oraz śladów w obiekcie zakłada się wykonanie w tym miejscu kraty stalowej - podobnie jak wykonano to w wyjściach bocznych koszar. Umożliwią one zabezpieczenie obiektu przed dostępem osób niepowołanych, a także zapewnią wentylację obiektu. Ściany i sklepienia poterny oraz kaponiery powinno się oczyścić metodami strumieniowo-ściernymi za pomocą kruszywa, dobranego po wykonaniu prób na niewielkiej powierzchni. Graffiti wykonane lakierami można usunąć metodami chemicznymi. Nie proponuje się przeprowadzenia zabiegów odsalania ze względu na brak możliwości ich wykonania dla obiektu o tak znacznych gabarytach, który nie jest wyizolowany od otoczenia. Należy się liczyć z procesem dalszej krystalizacji soli we wnętrzu kaponiery, również po zakończeniu prac konserwatorskich. Proponuje się natomiast wykonanie, na ograniczonym obszarze, prób usunięcia występujących w kaponierze zacieków w kolorze żółtobrązowym powstałych być może w wyniku krystalizacji soli żelazowych przez założenie okładów odsalających. W obrębie poterny i kaponiery należy uzupełnić ubytki betonu przede wszystkim na krawędziach form architektonicznych oraz w miejscach usuniętych instalacji elektrycznych. Utrzymać istniejące zamurowania i zablendowania otworów wentylacyjnych i strzelnic, a 8
zamurówki ceglane otynkować tynkiem cementowym. Powierzchnię ścian i sklepień pokryć pobiałą wapienną wykonaną z wapna dołowanego, gaszonego. Zachowaniu i konserwacji powinny zostać poddane elementy metalowe - tarcze strzelnicze, prowadnice, zachowane elementy okuć drzwiowych (fragmenty zawiasów, ). W celu zabezpieczenia przez procesami korozyjnymi zakłada się zastosowanie inhibitorów korozji nie powodujących zmiany kolorystycznej metalu i dobranych do jego rodzaju. Nie proponuje się zakładania powłoki malarskiej. Należy zachować występujące przy otworach strzelnic gniazda mocowania pod niezachowane okiennice stalowe wraz z zachowanymi w nich kołkami. 9
IV.PROPONOWANE POSTEPOWANIE KONSERWATORSKIE. Elewacja schronu głównego. 1. Demontaż wtórnych elementów, szafy instalacyjnych, instalacji, wysięgników, itp. 2. Usunięcie metodami mechanicznymi wtórnych, wadliwych uzupełnień tynkami o różnej technologii. 3. Usunięcie metodami mechanicznymi rozłożonych i zdegradowanych fragmentów gzymsu wieńczącego. 4. Oczyszczenie powierzchni betonowych do wyboru metody alternatywne - oczyszczenie metodą strumieniowo-ścierną dobranym na powierzchni próbnej kruszywem pod ciśnieniem lub przy pomocy termopary przy wykorzystaniu agregatu Kärcher 560 T generującego parę wodną do 140 C przy niskim ciśnieniu roboczym. Wykonać próbę na małej powierzchni w celu określenia odpowiednich parametrów czyszczenia dla urządzenia (temperatury, ciśnienia i rodzaju kruszywa). 5. Uzupełnienie ubytków betonowych zaprawą cementową zbliżoną do zaprawy pierwotnej z cementu portlandzkiego z dodatkiem wypełniacza grubego kruszywa wapiennego. Zaprawę do uzupełnień dobrać na podstawie przeprowadzonych wcześniej badań petrograficznych oryginalnych zapraw, dopasować fakturę, porowatość i nasiąkliwość uzupełnień. W przypadku spękań można zastosować zbrojenie rozproszone w postaci włókien propylenowych. 6. Impregnacja biobójcza, zabezpieczająca przed inwazją mikroorganizmów przez wprowadzenie na powierzchnię cementową np. preparatu Algat firmy Altax sp. z o.o., który jednocześnie zapobiega osadzaniu się nowych mikroorganizmów lub Keim Algicid, Algizit Kabe. Alkutex BFA Entferner, Impragnierung BFA lub Funcosil Algenmittel - ograniczenie zabiegu wyłącznie do rejonów biologicznie zainfekowanych. 7. Uzupełnienie elementów ciągnionych - opasek otworów wentylacyjnych i bramy za pomocą zaprawy przygotowanej na placu budowy opartej o biały cement portlandzki jako spoiwo lub zaprawą fabryczną przeznaczoną do profili ciągnionych. 8. Założenie preparatu gruntującego pod nową powłokę barwną. 9. Założenie nowej powłoki malarskiej - scalająco do otoczenia. Proponuje się zastosowanie farb opartych na naturalnych, mineralnych składnikach, hydrofobowych i w znacznym stopniu przepuszczalnych dla pary wodnej lub farb krzemoorganicznych dopuszczonych do użycia w renowacji budynków zabytkowych. 10
10. Zabezpieczenie preparatami antigraffiti - dotyczy wyłącznie ścian zewnętrznych schronu głównego. Ściany i sklepienia schronu, poterny i kaponiery. 1. Oczyszczenie powierzchni betonowych do wyboru metody alternatywne - oczyszczenie metodą strumieniowo-ścierną dobranym na powierzchni próbnej kruszywem pod ciśnieniem lub przy pomocy termopary przy wykorzystaniu agregatu Kärcher 560 T generującego parę wodną do 140 C przy niskim ciśnieniu roboczym. Wykonać próbę na małej powierzchni w celu określenia odpowiednich parametrów czyszczenia dla urządzenia (temperatury, ciśnienia i rodzaju kruszywa). 2. Ewentualne podklejenie odstających oryginalnych tynków cementowych i spękań za pomocą Viscacid-Injectionharz frmy Remmers lub Rofaplast PUR-Injectionharz firmy Remmers. 3. Impregnacja biobójcza, zabezpieczająca przed inwazją mikroorganizmów przez wprowadzenie na powierzchnię cementową np. preparatu Algat firmy Altax sp. z o.o., który jednocześnie zapobiega osadzaniu się nowych mikroorganizmów lub Keim Algicid, Algizit Kabe. Alkutex BFA Entferner, Impragnierung BFA lub Funcosil Algenmittel - ograniczenie zabiegu wyłącznie do rejonów biologicznie zainfekowanych. 4. Uzupełnienie ubytków elementów betonowych zaprawą cementową zbliżoną do zaprawy pierwotnej z cementu portlandzkiego z dodatkiem wypełniacza grubego kruszywa wapiennego. Zaprawę do uzupełnień dobrać na podstawie przeprowadzonych wcześniej badań petrograficznych oryginalnych zapraw, dopasować fakturę, porowatość i nasiąkliwość uzupełnień. 5. Pokrycie ścian i sklepień pobiałą wapienną z wapna dołowanego gaszonego - dotyczy poterny i kaponiery oraz farbą krzemoorganiczną przeznaczoną do wnętrz zabytkowych. Elementy metalowe. 1. Usunięcie produktów korozji mechanicznie, przy pomocy ścierniwa, skalpeli itp. z pozostawieniem cienkiej warstwy korozji. 2. Pokrycie oczyszczonej powierzchni metalu inhibitorem. Proponuje się użycie inhibitorów, które nie powodują zmiany koloru metalu np. azotyn sodu lub urotropina. 11
Procentowość roztworu należy ewentualnie skorygować w zależności od uzyskiwanego efektu estetycznego. 3. Założenie warstwy ochronnej 5 % Paraloid B 44 w ksylenie lub z żywicy epoksydowej Beckopox VEP 2385 W. 4. Założenie warstwy zabezpieczającej wosk mikrokrystaliczny Cosmoloid H 80 w dwóch warstwach, pierwsza zakładana na ciepło, druga na zimno w roztworze benzyny lakowej. Uwaga: W każdym wypadku, jeśli w programie podano nazwy handlowe materiałów i urządzeń są one przykładowe i stanowią podstawę do określenia standardu. Dopuszcza się stosowanie produktów równoważnych, ale przy zachowaniu określonych parametrów. 12
V.DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA. 1. Kraków, fort 49 Krzesławice, schron główny, elewacja frontowa. 2. Kraków, fort 49 Krzesławice, schron główny, elewacja frontowa, fragment. Widoczne graffiti i resztki powłk malarskich. 13
3. Kraków, fort 49 Krzesławice, schron główny, brama główna. 4. Kraków, fort 49 Krzesławice, schron główny, elewacja frontowa. Widoczne rozległe spękania, rozwarstwienia i odspojenia tynków ponad bramą główną. 14
5. Kraków, fort 49 Krzesławice, schron główny, elewacja frontowa, fragment. Widoczne głębokie ubytki gzymsu wieńczącego. 6. Kraków, fort 49 Krzesławice, schron główny, elewacja frontowa, fragment. Widoczne głębokie spękanie biegnące od gzymsu wieńczącego do nadproża nad wejściem bocznym. 15
7. Kraków, fort 49 Krzesławice, schron główny, fragment. W oknie wtórna krata. Widoczne poziome spękanie związane z technologią wylewania ścian betonowych 8. Kraków, fort 49 Krzesławice, schron główny, fragment. W oknie wtórna krata i stolarka. Widoczne spękania m.in. w narożach glifu okiennego i nadprożu. 16
9. Kraków, fort 49 Krzesławice, schron główny, elewacja frontowa. Obramienie tynkowe otworu - widoczne ubytki. 10. Kraków, fort 49 Krzesławice, schron główny, elewacja frontowa. Obramienie tynkowe otworu - widoczne spękania i ubytki. 17
11. Kraków, fort 49 Krzesławice, schron główny, elewacja frontowa, fragment. Zachowana część oryginalnego wspornika metalowego. 12. Kraków, fort 49 Krzesławice, schron główny, elewacja frontowa, fragment. Zachowana część oryginalnego wspornika metalowego. 18
13. Kraków, fort 49 Krzesławice, schron główny, sień - wejście do części wschodniej. Widoczne ubytki na krawędzi wejścia oraz różnica pomiędzy formą oryginalnych węgarów wejścia. 14. Kraków, fort 49 Krzesławice, schron główny, sień - wejście do części zachodniej. Widoczne wtórne wyrównanie południowego węgara zacierające jego oryginalną formę. 19
15. Kraków, fort 49 Krzesławice, schron główny, wnętrze. Jedno z pomieszczeń części centralnej wykorzystywane jako magazyn narzędzi. 16. Kraków, fort 49 Krzesławice, schron główny, wnętrze, część centralna. Strop z belek stalowych - widoczny dobry stan zachowania, występuje korozja powierzchniowa. 20
17. Kraków, fort 49 Krzesławice, schron główny, wnętrze, część centralna. Strop z belek stalowych - widoczny dobry stan zachowania, występuje korozja powierzchniowa. 18. Kraków, fort 49 Krzesławice, schron główny, pomieszczenie w części bocznej. Widoczne spękanie w łuku odcinkowym wejścia. 21
19. Kraków, fort 49 Krzesławice, schron główny, przesklepione pomieszczenie w części bocznej. 20. Kraków, fort 49 Krzesławice, poterna główna, widok od strony schronu. Na pierwszym planie wtórna ścianka działowa z drzwiami płytowymi, oddzielająca schron od poterny. 22
21. Kraków, fort 49 Krzesławice, poterna główna, fragment. Ubytki w betonie związane z montażem instalacji. 22. Kraków, fort 49 Krzesławice, korytarz wyjścia z poterny głównej w stronę fosy. 23
23. Kraków, fort 49 Krzesławice, poterna główna, wejście do wschodniej komory amunicyjnej. Na posadzce widoczna stojąca woda. 24. Kraków, fort 49 Krzesławice, kaponiera główna - kazamata strzelecka wschodnia. Centralna strzelnica na osi flankowana przez dwa otwory (obecnie zamurowane), u góry na osi okrągły otwór wentylacyjny, zachowana stalowa laweta. 24
25. Kraków, fort 49 Krzesławice, kaponiera główna - kazamata strzelecka zachodnia. Centralna strzelnica na osi flankowana przez dwa otwory (obecnie zamurowane), u góry na osi okrągły otwór wentylacyjny, zachowana stalowa laweta. 26. Kraków, fort 49 Krzesławice, kaponiera główna - kazamata strzelecka. Centralna strzelnica częściowo zamurowana, Zachowana oryginalna krata. Widoczne otwory z kołkami pod mocowanie niezachowanych okiennic stalowych. 25
27. Kraków, fort 49 Krzesławice, kaponiera główna - kazamata strzelecka. Zachowana część stalowej lawety działa. 28. Kraków, fort 49 Krzesławice, kaponiera główna - kazamata działowa. Centralnie duża strzelnica działowa, poniżej część stalowej lawety i dwie prostokątne wnęki w murze związane zapewne z montażem działa, po bokach dwie strzelnice z stalowymi tarczami i prowadnicami. Pozostałe otwory przy posadzce i u góry to otwory wentylacyjne, 26
29. Kraków, fort 49 Krzesławice, kaponiera główna - kazamata działowa. Strzelnica ze stalową tarczą i prowadnicą. 30. Kraków, fort 49 Krzesławice, kaponiera główna - kazamata działowa. Strzelnica ze stalową tarczą i prowadnicą. 27
31. Kraków, fort 49 Krzesławice, kaponiera główna, zachowany oryginalny wieszak na broń. 32. Kraków, fort 49 Krzesławice, kaponiera główna - kazamata działowa, fragment sklepienia. Widoczne spękanie, przez które przedostaje się woda opadowa tworząc zacieki z wykrystalizowanych soli wymytych z muru. W tym rejonie widoczne również osmalenie. 28
33. Kraków, fort 49 Krzesławice, kaponiera główna - kazamata działowa. Rozległe zacieki być może soli żelazowych powstałych wskutek przedostawania się wód opadowych przez spękanie sklepienia. 34. Kraków, fort 49 Krzesławice, kaponiera główna, fragment sklepienia. 29