Jakość życia kobiet pomenopauzalnych z niewydolnością stawów biodrowych i kolanowych przed protezoplastyką możliwości poprawy interwencją nieoperacyjną (redukcją nadmiernej masy ciała) Iwona Morawik Uniwersytet Medyczny w Lublinie Klinika Ortopedii i Rehabilitacji e-mail: i.morawik@wp.pl Streszczenie Wprowadzenie. Protezoplastyki stawów biodrowych i kolanowych z zaawansowanymi zmianami zwyrodnieniowo-zniekształcającymi są powszechnie stosowaną skuteczna metodą leczenia tych istotnych i częstych dysfunkcji narządu ruchu. Zgodnie z wprowadzonym obowiązkowym systemem kolejkowym okres oczekiwania na protezoplastykę biodra lub kolana obecnie wynosi w Polsce około dwu lat. Cel. Celem przeprowadzonych badań była charakterystyka i ocena jakości życia pacjentek pomenopauzalnych ze zmianami zwyrodnieniowymi stawów biodrowych (koksartroza) i kolanowych (gonartroza) oczekujących na protezoplastyki. Materiał i metody. Materiał badawczy stanowiły dwie grupy kobiet w wieku pomenopauzalnym z zaawansowanymi zmianami zniekształcającymi stawów biodrowych (n=59) i kolanowych (n=51) w wieku od 50 do 62 lat. Jakości życia bezpośrednio przed planowanym zabiegiem badano z użyciem ankiety własnej konstrukcji z wykorzystaniem dwóch pytań zaczerpniętych z ankiety HRQ - Johansona i wsp.(1992). W analizie statystycznej przy istotności p< 0,05 wykorzystano weryfikacje hipotez statystycznych opartą o testy nieparametryczne U- Manna-Whitneya i Chi^2 Pearsona oraz test dokładny p Fishera. Wyniki. Zaawansowane zmiany zniekształcające stawów kolanowych częściej niż biodrowych kojarzyły się z nadwagą lub otyłością (p=0,02). W przeciwieństwie do gonartrozy ograniczenie funkcji stawu biodrowego często uniemożliwiało samoobsługę stopy (p=0,0002). Samopoczucie i własna ocena zdrowia pacjentek z koksartrozą w porównaniu do okresu przed rokiem była istotnie niższa niż tych z gonartrozą (p=0,05). Z uwagi na czas trwania objawów osoby z dysfunkcją biodra szybciej decydowały się na operację (p<0,0001). W mieście częściej niż na wsi występowała gonartroza, zaś osoby ze środowiska wiejskiego bardziej niż w mieście były narażone na chorobę biodra (p=0,04). Koksartroza częściej niż gonartroza występowała przed operacją u badanych kobiet z wykształceniem podstawowym i zawodowym, niż pomaturalnym i wyższym (p=0,05). 1
Patologie, zwłaszcza dużych stawów kończyn dolnych, są ważnym problemem medycznym i społeczno-ekonomicznym, ponieważ dysfunkcje z upływem lat postępują, są przewlekłe i nieodwracalne oraz znacznie zmniejszają zdolność lokomocji. Zmiany te w stadium zaawansowanym ograniczają samodzielną egzystencję i wypełnianie funkcji społecznych. Zachorowalność na choroby zwyrodnieniowe stawów (artrozy) na świecie, zajmuje wysoką, drugą pozycję po chorobach sercowo-naczyniowych [1]. Zjawisko artrozy częściej dotyczy i występuje u kobiet niż u mężczyzn i wzrasta wraz ze starzeniem się populacji [2]. Wszczepienia sztucznych stawów (alloplastyki, protezoplastyki lub endoprotezoplastyki) biodrowych i kolanowych z zaawansowanymi zmianami zwyrodnieniowozniekształcającymi są powszechnie stosowaną skuteczną metodą leczenia tych istotnych dysfunkcji narządu ruchu [2]. Szacuje się, że obecnie na świecie wykonuje się rocznie około miliona operacji protezoplastyk stawów biodrowych oraz w tej samej liczbie stawów kolanowych [1], a w Polsce liczbę tę szacuje się na około 40 tysięcy operacji stawów biodrowych i nieco mniej kolanowych rocznie. Wprowadzony w naszym kraju, na wzór brytyjski, system kolejkowy, mimo starań Narodowego Funduszu Zdrowia, jest mało wydolny, bowiem okres oczekiwania na endoprotezoplastykę biodra lub kolana obecnie wynosi przeciętnie około dwa lata. Postępy anestezjologii i ortopedii oferują wysoki poziom bezpieczeństwa nawet rozległych interwencji operacyjnych, a do takich należy zaliczyć protezoplastyki dużych stawów, które przywracają ich bezbolesną i rozległą ruchomość. Wysoka skuteczność takiego leczenia operacyjnego powoduje duże zainteresowanie pacjentów i zapotrzebowanie na protezoplastyki, a te procedury generują określone, znaczne koszty obciążające budżet służby zdrowia. Przesunięcia w zakresie środków przeznaczonych na protezoplastyki różnych stawów może skrócić bądź wydłużyć oczekiwanie na zabieg operacyjny w obrębie konkretnej kategorii tj. biodra lub kolana (tzw. żonglowanie finansami ). Narodowy Fundusz Zdrowia rygorystycznie egzekwuje zasady systemu kolejkowego, regulujące wykonywanie zabiegów protezoplastyk stawów biodrowych i kolanowych. Rodzi się więc naturalne pytanie, czy te dwie grupy pacjentów z etycznego, zdrowotnego i społecznego punktu widzenia należy traktować podobnie w aspekcie dostępności do świadczeń protezoplastyk oraz czy można stosować skuteczne działania alternatywne, nie powodujące skutków finansowych, mimo, że obie te grupy cechuje przede wszystkim ograniczenie wydolności chodu. Z badań epidemiologicznych wynika, że choroba zwyrodnieniowa stawów dotyczy częściej kobiet [1]. Przyczyny tego zjawiska nie są w pełni znane. Wiadomo, że dysplazja stawów 2
biodrowych występuje trzykrotnie częściej u noworodków żeńskich niż męskich. Zjawisko to może częściowo tłumaczyć częstsze występowanie koksartrozy u kobiet [5]. W chondrocytach chrząstki szklistej stawów stwierdzono receptory estrogenowe. Niedostatek hormonów płciowych i zaburzenie funkcji komórek chrzęstnych stawów w okresie pomenopauzalnym może wpływać na powstawanie zmian wstecznych między innymi w stawie kolanowym, którego przeciążenie wskutek nadwagi, a tym bardziej otyłości po ustaniu miesiączkowania, wyraźnie koreluje z progresją i objawami bólowymi gonatrozy [6,7]. Podatność kobiet po menopauzie na rozwój zmian zwyrodnieniowych stawu biodrowego i kolanowego powoduje określone konsekwencje społeczne. Ta grupa osób w wysoko rozwiniętych nowoczesnych społeczeństwach jest liczna oraz oczekuje odpowiednio wysokiej jakości życia. Utrudnienia w pełnieniu funkcji społecznych i rodzinnych związane z dysfunkcjami biodra i kolana bardzo negatywnie rzutują na obniżenie poczucia własnej wartości jak również mogą być obiektywną przyczyną utraty zdolności pełnienia roli aktywnego współmałżonka [8]. Wprowadzenie do leczenia zaawansowanych zmian zniekształcających stawów biodrowych i kolanowych operacji ich wymiany na sztuczne zrewolucjonizowało tę gałąź ortopedii operacyjnej. Skuteczność protezoplastyk wynika z ustąpienia dolegliwości bólowych oraz odzyskania rozległego zakresu ruchów, a uzyskane dobre wyniki leczenia przy zastosowaniu wszczepów nowej generacji zwykle nie pogarszają się mimo upływu wielu lat. Stan ten wymusza na budżecie służby zdrowia reglamentację tych procedur, zwłaszcza, że ich celem jest poprawa jakości życia a nie jego ratowanie. Cel pracy Celem przeprowadzonych badań była charakterystyka i ocena jakości życia pacjentek pomenopauzalnych ze zmianami zwyrodnieniowymi stawów biodrowych (koksartroza) i kolanowych (gonartroza) oczekujących na protezoplastykę. Materiał i metody Materiał badawczy stanowiły dwie grupy kobiet w wieku pomenopauzalnym z zaawansowanymi zmianami zniekształcającymi stawów biodrowych (n=59) i kolanowych (n=51) w wieku od 50 do 62 lat. Wśród nich były 34 pacjentki z wykształceniem podstawowym, 20 z wykształceniem zawodowym, 39 z wykształceniem zawodowym średnim, 3 z wykształceniem pomaturalnym oraz 14 z wykształceniem wyższym. Badania bezpośrednio przed planowanym zabiegiem przeprowadzono z użyciem ankiety własnej konstrukcji z wykorzystaniem dwóch pytań zaczerpniętych z ankiety HRQ - Johansona i wsp.(1992) [9]. 3
W analizie statystycznej wykorzystano weryfikacje hipotez statystycznych opartą o testy nieparametryczne: test U Manna-Whitneya i Chi^2 Pearsona, test dokładny p Fishera, dwustronny [10,11]. Istotność zależności pomiędzy badanymi cechami stwierdzano przy poziomie p< 0,05. Opracowanie wyników badań zostało wykonano na komputerze IBM PC, z wykorzystaniem programu STATISTICA 9,0. Wyniki Stwierdzono istotną zależność pomiędzy rodzajem występujących dolegliwości stawowych (biodro, kolano) a wartością wskaźnika masy ciała BMI (p=0,020226, Tab.1) Tab.1. Dolegliwości stawu a wskaźnik masy ciała (BMI)* Staw Razem BMI biodro kolano otyłość Liczba 19 28 47 % 32,20% 54,90% 42,73% nadwaga Liczba 24 18 42 % 40,68% 35,29% 38,18% norma Liczba 16 5 21 % 27,12% 9,80% 19,09% Ogół Ogół 59 51 110 Chi^2 Pearsona: 7,80190, df=2, p=0,020226 * World Health Organisation (2006) Obesity and overweight. Available from: http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs311/en/index.html. Accessed September 2009 Dolegliwości dużych stawów (biodro, kolano) najczęściej towarzyszyły osobom otyłych (42,73% badanych) i z nadwagą (38,18%). W przypadku gonartrozy ponad 90% pacjentek cierpiało na otyłość lub nadwagę. Dolegliwości ze strony kolana były najbardziej charakterystyczne dla osób otyłych (54,90%% badanych), zaś dolegliwości ze strony biodra występowały dość często u pacjentek z nadwagą (40,68%) a także z BMI w normie (27,12% - około 3-krotnie częściej w dysfunkcji biodra niż kolana). 4
Wnioski 1. Wyższa niż prawidłowa masa ciała (nadwagą i otyłość) kojarzą się z chorobami dużych stawów kończyn dolnych, zwłaszcza kolanowego. 2. Interwencja nieoperacyjna redukcja masy ciała powinna zmniejszyć kliniczną wagę problemu W związku z powyższym wdrożono badania skuteczności odchudzania pod kątem obiektywizacji zmian jakości życia, zaburzonej m.in. z powodu zmian w stawach kolanowych kobiet po menopauzie w systemie Centrum Odchudzania Konrada Gacy w Lublinie. Pismiennictwo 1. Bijlsma J.W.J., Berenbaum F., Lafeber F.P.J.G., (2011) Osteoarthritis: an update with relevance for clinical practice. Lancet 377:2115-26 2. Wierusz- Kozłowska M., Markuszewski J. Choroba zwyrodnieniowa stawów. W: Marciniak W., Szulc A. (red.): Wiktora Degi Ortopedia i rehabilitacja. Warszawa: PZWL, 2003, 274-289 3. Jóźwiak M.: Filogenetyczne i ontogenetyczne uwarunkowania chodu. W: Marciniak W., Szulc A. (red.): Wiktora Degi Ortopedia i rehabilitacja. Warszawa: PZWL, 2003, 27-38. 4. Dega W. Chód i jego mechanizm w roz.3 Ortopedia i Rehabilitacja, red. W. Dega, PZWL, Warszawa 1964 s.46-53 5. Czubak J., Kruczyński J.: Rozwojowa dysplazja I zwichnięcie stawu biodrowego. W: Marciniak W., Szulc A. (red.): Wiktora Degi Ortopedia i rehabilitacja. Warszawa: PZWL, 2003, 159-193. 6. Bourne R., Mukhi S., Zhu N., Keresteci M., Marin (2007) Role of obesity on the risk for total hip or knee arthroplasty. Clin Orth 465:185-188 7. Cooper C., Snow S., McAlindon TE., Kellingray S., Stuart B., Coggon D., Dieppe PA. (2000) Risk factors for the incidence and progression of radiographic knee osteoarthritis. Arthritis Rheum 43:995-1000 8. Salaffi F., Carotii M., Stancati A., Grassi W. (2005) Health-related quality of life in older adults with matched healthy controls. Aging Clin Exp Res 17:255-263 9. Johanson N.A., Charlson M.E., Szatkowski T.P., Ranawat C.S., (1992) A Self-Administered Hip- Rating Questionnaire for the Assesment of Outcome after Total Hip Replacement. The J Bone Joint Surg, 74-A, 4:587-596 10. Armitage P.: Metody statystyczne w badaniach medycznych. Warszawa: 1978, PZWL 11. Sawicki F.: Elementy statystyki dla lekarzy. Warszawa: 1982, PZWL 5
12. Felson DT., Zhang Y., Hannan MT., Naimark A., Weissman BN., Aliabadi P., Levy D. (1995) The incidence and natural history of knee osteoarthritis in the elderly. The Framingham osteoarthritis study. Arthritis Rheum 38:1500-1505 13. McClung C.D., Zahiri C.A., Higa J.K., Amstutz H.C., Schmalzried T.P. (2000) Relationship between body mass index and activity in hip and knee arthroplasty patients. J Orthop Res 18:35-39 14. Puenpatom RA., Victor TW.(2009) Increased prevalence of metabolic syndrome In individuals with osteoarthritis: an analysis of NHANES III data. Postgrad Med 121:9-20 15. Nishimura A., Hasegawa M., Kato K., Hamada T., Uchida A., Sudo A. (2011) Risk factors for the incidence and progression of radiographic osteoarthritis of the knee among Japanese. Int Orthop 53:839-843 16. Sudo A., Miyamoto N., Horikawa K., Urawa M., Yamakawa T., Hamada T., Uchida A. (2008) Prevalence and pisk factors for knee osteoarthritis in erderly Japanese men and women. J Ortop Sci 13:413-418 17. Pawłowska H., Dmitruk A., Czeczuk A. (2007) Częstość występowania nadwagi i otyłości u dziewcząt i chłopców wiejskich w zależności od wykształcenia rodziców. Zdr Publ 117:54-58 18. Sygit K. (2010) Nieprawidłowości żywieniowe zagrożeniem zdrowia populacji dzieci i młodzieży. Zdr Publ 120:132-135 19. Górajek-Jóźwik J.:Filozofia i teorie pielęgniarstwa. Lublin, Czelej, 2007, 46-48 20. Felson DT., Hannan MT., Naimark A., Berkeley J.,Gordon G., Wilson PW., Anderon J. (1991) Occupational physical demands, knee bending, and knee osteoarthritis: results from the Framingham study. J Rheumatol 18:1587-1592 21. Changulani M., Kalairajah Y., Peel T., Field R.E., (2008) The relationship between obesity and the age at which hip and knee replacement is undertaken. J Bone Joint Surg Br 90-B:360-365 22. Wang Y., Simpson J.A., Wluka A.E., Teichtah D.R., Englisch D.R., Giles G.G., Graves S., Cicuttini F.M. (2009) Relationship between body adipositiy measures and pisk of primary knee and hip replacement for osteoarthritis: a prospective cohort study. Arthitis Res Ther 11:R31 23. Yeung E., Jacson M., Sexton S., Walter W., Zicat B. (2011) The effect of obesity on the outcome of hip and knee arthroplasty. Int Ortop 35:929-934 24. Nuesch E., Dieppe P., Renheibach S., Williams S., Iff S., Juni P. (2011) All cause and disease specific mortality in patients with knee or hip osteoarthritis: population based cohort study. BMJ 342:d1165 6