ROCZNIK TOMISTYCZNY 2 (2013)

ROCZNIK TOMISTYCZNY 2 (2013)

OΩMI MO TA XPONIKA I ANNARIUS THOMISTICUS THOMISTIC YEARBOOK THOMISTische jahrbuch ANNUAIRE THOMISTIQUE ANNUARIO TOMISTICO TOMISTICKÁ ROČENKA

ROCZNIK TOMISTYCZNY 2 (2013) Naukowe Towarzystwo Tomistyczne Warszawa

KOMITET REDAKCYJNY / EDITORIAL BOARD: (sekretarz / sekretary), Maciej Słęcki, Magdalena Płotka (zastępca redaktora naczelnego / deputy editor), Dawid Lipski, Izabella Andrzejuk, Artur Andrzejuk (redaktor naczelny / editor-in-chief ) RADA NAUKOWA / SCIENTIFIC COUNCIL: Adam Wielomski, Stanisław Wielgus, Tomasz Stępień, Antoni B. Stępień, Sławomir Sobczak, Arkady Rzegocki, Andrzej Maryniarczyk, Marcin Karas, Tadeusz Klimski, Krzysztof Kalka, Marie-Dominique Goutierre, Mieczysław Gogacz, Paul J. Cornish, Mehmet Zeki Aydin, Wojciech Falkowski, Artur Andrzejuk, Anton Adam. RECENZENCI / REVIEWERS Antoni B. Stępień Marie-Dominique Goutierre Marek Prokop REDAKCJA JĘZYKOWA / LANGUAGE EDITORS Maciej Igielski (język polski), Adam Filipowicz (łacina, greka), Magdalena Płotka (łacina, angielski), Izabella Andrzejuk (francuski), (łacina) PROJEKT OKŁADKI Mieczysław Knut OPRACOWANIE GRAFICZNE, SKŁAD I ŁAMANIE Maciej Głowacki Artur Andrzejuk / Naukowe Towarzystwo Tomistyczne (wydawca / editor) Warszawa 2013 ISSN 2300-1976 Rocznik Tomistyczny ukazuje się dzięki pomocy Jacka Sińskiego Redakcja Rocznika Tomistycznego ul. Klonowa 2/2 05-806 Komorów POLSKA Druk i dystrybucja: WYDAWNICTWO von borowiecky 05 250 Radzymin ul. Korczaka 9E tel./fax (0 22) 631 43 93 tel. 0 501 102 977 www.vb.com.pl e mail: ksiegarnia@vb.com.pl

Spis treści Od Redakcji...9 Profesora Tadeusza Klimskiego badanie problematyki prawdy w filozofii starożytnej i średniowiecznej...11 Artur Andrzejuk Tadeusza Klimskiego realistyczna interpretacja problemu jedności...19 Rozprawy i artykuły Tomasz Pawlikowski Poznawalność bytu. Parmenides i św. Tomasz z Akwinu...31 Marek P. Prokop Możliwość czy możność. Wprowadzenie do problematyki...55 Jarosław Gałuszka Trzy rozumienia generatio w herezji Ariusza oraz sposoby ich przezwyciężenia w tekstach Tomasza z Akwinu...69 Marcin Trepczyński The demonstrability of God s existence in Summa theologiae of Albert the Great on the background of writings of Thomas Aquinas...79 Artur Andrzejuk Egzystencjalna metafizyka bytu w traktacie De ente et essentia Tomasza z Akwinu...95 Paulina Sulenta Ogół czy konkret przedmiotem ludzkiego poznania? Rozważania na podstawie q. 2 a. 6. Quaestiones disputatae De veritate De scientia Dei...113 Poznanie niewyraźne Boga (cognitio confusa) Tomasz z Akwinu i Kartezjusz...137 Andrzej Marek Nowik Filozofia tomistyczna w metodologii historii Feliksa Konecznego...155 Izabella Andrzejuk Człowiek i kontemplacja. Antropologiczne podstawy poznania Boga w rozumieniu Aleksandra Żychlińskiego...169 Wojciech Golonka Saint Thomas d Aquin en tant que philosophe: le problème des sources...183 Tłumaczenia Koncepcja intelektu czynnego w De spiritualibus creaturis Tomasza z Akwinu...197

Tomasz z Akwinu O stworzeniach duchowych, a. 10 (tłum. )...209 Étienne Gilson Wykład wygłoszony w Sali Studyjnej Instytutu Studiów Średniowiecznych w Toronto 13 grudnia 1932 roku (tłum. Marcin Andrusieczko, Izabella Andrzejuk)...235 Sprawozdania i recenzje Magdalena Płotka Tomizm na konferencjach W kręgu średniowiecznej antropologii (2011) oraz W kręgu średniowiecznej metafizyki (2013) organizowanych przez Sekcję Historii Filozofii UKSW...245 Magdalena Płotka Sprawozdanie z wizyty historyków filozofii na Uniwersytecie Gdańskim w ramach projektu badawczego pt. Historia filozofii jako problem filozoficzny...249 Sprawozdanie z wręczenia Nagród imienia Profesora Mieczysława Gogacza i sympozjum pt. Tomizm konsekwentny...271 Tadeusz Klimski Recenzja: Jacek Grzybowski, Byt, Tożsamość, Naród. Próba wyjaśnienia formuły tożsamość narodowa w perspektywie metafizyki, Wydawnictwo Marek Derewiecki, Kęty 2012, ss. 693...257 Recenzja: M. Trepczyński, Ścieżki myślenia Alberta Wielkiego i Tomasza z Akwinu, Campidoglio, Warszawa 2013, ss. 232...263 Tomasz Pawlikowski Recenzja: Tadeusz Kuczyński Od poznania świata do poznania Boga, Wydawnictwo Petrus, Kraków 2013, ss. 172...269 Jacek Grzybowski Polityka, moralność, cnota harmonia czy antynomia? Refleksje nad książką Adama Machowskiego Teologia polityczna św. Tomasza z Akwinu. Antropologiczno-etyczna interpretacja traktatu De regno, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2011, ss. 45...277 Izabella Andrzejuk Recenzja: M. Płotka, Metafizyka i semantyka. Filozofia Jana Wersora (Opera philosophorum medii aevii, t. 12), Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2013, ss. 220...287 Nota o Autorach...291

Table of contents Editorial...9 Profesor Tadeusz Klimski s study the issue of truth in ancient and medieval philosophy...11 Artur Andrzejuk Tadeusz Klimski`s realistic interpretation of the problem of unity...19 Dissertations and articles Tomasz Pawlikowski Cognoscibility of Being. Case of Parmenides and St. Thomas Aquinas...31 Marek P. Prokop Potentiality or potency. Introduction to the problems...55 Jarosław Gałuszka Three ways of understanding generatio in heresy of Arius and ways to overcome them in the texts of Thomas Aquinas...69 Marcin Trepczyński The demonstrability of God s existence in Summa theologiae of Albert the Great on the background of writings of Thomas Aquinas...79 Artur Andrzejuk Existential metaphysics of being in Thomas Aquinas treatise De ente et essentia...95 Paulina Sulenta Is the Generality or the Concrete Thing the Object of Human Knowledge? Reflections based on Article 6 of the Question 2of Quaestiones disputatae De Veritate De scientia Dei...113 Confused cognition of God (cognitio confusa) St. Thomas Aquinas and Descartes...137 Andrzej Marek Nowik Thomistic philosophy in the historical methodology of Feliks Koneczny...155 Izabella Andrzejuk Man and contemplation. The anthropological basis for the knowledge of God in the account of of Aleksander Żychlinski...169 Wojciech Golonka Saint Thomas Aquinas as a philosopher: the problem of sources...183 Translations The concept of the active intellect in De spiritualibus creaturis by Thomas Aquinas...197

Tomasz z Akwinu On spirituals creatures, a.10 (trans. )...209 Étienne Gilson Lecture given at the Hall Study in Institute of Medieval Studies in Toronto, 13 th of December 1932 (trans. Martin Andrusieczko, Izabella Andrzejuk)...235 Reports and reviews Magdalena Płotka Thomism on conferences In the circle of medieval anthropology (2011) and In the circle of medieval metaphysics (2013) organized by the Section of History of Philosophy UKSW...245 Magdalena Płotka Report on the visit of historians of philosophy at the University of Gdansk in the framework of research project The history of philosophy as a philosophical problem....249 Report of awarding Professor Mieczyslaw Gogacz prizes and symposium Thomism consistent....251 Tadeusz Klimski Jacek Grzybowski, Byt, Tożsamość, Naród. Próba wyjaśnienia formuły tożsamość narodowa w perspektywie metafizyki, Wydawnictwo Marek Derewiecki, Kęty 2012, pp. 693 (Review)...,...257 M. Trepczyński, Ścieżki myślenia Alberta Wielkiego i Tomasza z Akwinu, Campidoglio, Warsaw 2013, pp. 232 (Review)...263 Tomasz Pawlikowski Tadeusz Kuczyński Od poznania świata do poznania Boga, Wydawnictwo Petrus, Cracow 2013, pp. 172. (Review)...269 Jacek Grzybowski Politics, morality, virtue - harmony or antinomy? Reflections on the book by Adam Machowski, Teologia polityczna św. Tomasza z Akwinu. Antropologiczno-etyczna interpretacja traktatu De regno, Wydawnictwo UMK, Torun 2011, pp. 45...277 Izabella Andrzejuk M. Płotka, Metafizyka i semantyka. Filozofia Jana Wersora (Opera philosophorum medii aevii, t. 12), Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2013, pp. 220 (Review)...287 Note about authors...291

Tomasz Pawlikowski Recenzja: Tadeusz Kuczyński Od poznania świata do poznania Boga, Wydawnictwo Petrus, Kraków 2013, ss. 172. 1. Struktura i problematyka książki Całość pracy podzielona jest na trzynaście jednostek. Pierwsza pt. Przed lekturą stanowi rozdział oryginalnie ułożony w dialog realisty oraz współczesnego idealisty, wykazującego nastawienie określane później w pracy jako antyrealistyczne. Druga stanowi klasyczne Wprowadzenie, wstępnie zapoznające czytelnika z zasadniczą problematyką poruszaną w dalszych rozdziałach. Kolejne dziesięć rozdziałów zostało zgrupowane w trzy proporcjonalne objętościowo części: Oblicza antyrealizmu, Filozoficzne podstawy realizmu, Bezdroża filozofii antyrealistycznych. Pierwsza z wymienionych części składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszym z nich pada wstępne określenie, czym są realizm i antyrealizm. Ten ostatni zostaje przez autora zdefiniowany następująco: «antyrealizm» jest radykalnym przeciwstawieniem podanych tu określeń realizmu metafizycznego i teoriopoznawczego (s. 15). Drugi z rozdziałów przedstawia najważniejsze zaistniałe historycznie przykłady antyrealizmu. Trzeci omawia jako formę antyrealizmu współczesny nihilizm, którego źródła autor upatruje w filozofii F. Nietzschego. Nihilizm ten, rozpowszechniony w poglądach dwudziestowiecznych postmodernistów, prowadzi z kolei do ateizmu, występującego dziś w rozmaitych formach. Zostały one omówione w rozdziale czwartym. Piąty z rozdziałów tej części pracy ukazuje nowożytne i współczesne próby deifikacji człowieka, będące swoistym następstwem ateizmu, nie tylko negującym istnienie osobowego Boga, ale zastępującym Jego kult kultem człowieka, co stanowi odmianę bałwochwalstwa. Ku tego typu postawie skłaniają się m.in. poglądy Nietzschego, Sartre a, a także niektórych współczesnych psychologów propagujących selfizm. Przyczyną deifikacji człowieka wydaje 269

Tomasz Pawlikowski 270 się być pragnienie absolutnej wolności, która ostatecznie przesłania nawet dobro człowieka. Intelektualnym tłem poczynionych w części pierwszej rozważań jest jak podkreśla sam autor filozoficzny realizm (s. 50), omówiony w ogólnym zarysie w części drugiej, złożonej z dwu rozdziałów: Filozofia realistyczna oraz Poznawać: byt czy poznanie. Pierwszy z tych rozdziałów rozpoczyna się od przywołania wskazówek, których początkującemu realiście udziela É. Gilson w pracy Realizm tomistyczny, Warszawa 1968, na stronach 52-59. Po tych uwagach wprowadzających następuje krótki wykład realistycznej teorii bytu, zawierający oprócz przedstawienia głównego tematu wiele wiążących się z nim zagadnień, takich jak tło historyczne kształtowania się realistycznej przede wszystkim tomistycznej metafizyki (s. 53-80), omówienie odmian współczesnego tomizmu (s. 64-65) i kwestię sceptycyzmu (s. 72-75). Chociaż dwa ostatnie zagadnienia są związane z problematyką tomistycznej teorii bytu (metafizyki), to wydaje się, że mogłyby zostać omówione w osobnych krótkich rozdziałach lub podrozdziałach. Rozważania nad sceptycyzmem można by także przesunąć do rozdziału następnego, w którym nadal podejmuje się tę problematykę. Całkowite usunięcie obu zagadnień wydaje się jednak niewskazane, gdyż niezaznajomiony z tłem kształtowania się współczesnego realizmu tomistycznego czytelnik mógłby nie dostrzec potrzeby mocniejszego podkreślenia niektórych elementów składających się na współczesną metafizykę, jak i na całą filozofię tomistyczną. Dotyczy to m.in. zagadnienia sądów egzystencjalnych, które są podstawą prawdziwości i pewności naszych twierdzeń o rzeczach. Nie we wszystkich odmianach tomizmu ich rola jest doceniana, a stanowią przecież podstawę do wykazania bezzasadności sceptycyzmu na drodze pozytywnej. Rozdział drugi części drugiej podejmuje zasadniczo zagadnienia utrzymane w duchu teorii poznania tomizmu egzystencjalnego (prezentowanego przez takich filozofów jak É. Gilson czy M. A. Krąpiec). Niektórzy ze współczesnych tomistów polskich (np. A. B. Stępień) nazywają zarysowaną tu problematykę mianem metafizyki poznania. Rozdział rozpoczyna się od krytycznej refleksji nad kartezjańskim wątpieniem metodycznym jako próbą przezwyciężenia sceptycyzmu. W tej drodze filozofowania, będącej zarzewiem rozmaitych nowożytnych i współczesnych krytyk poznania, autor dostrzega pewną niejasność i ogólnikowość samego pojęcia krytyki poznania. Z pozoru słuszna, bo domagająca się bezzałożeniowości u startu dociekań filozoficznych, odżegnuje się ona apriorycznie od realizmu (por. s. 85). Tymczasem realizm, w szczególności tomistyczny, wprowadza na początku zasadnicze rozróżnienie bytu i myślenia. Rozróżnienie to porządkuje w zupełnie inny niż w krytycyzmie sposób problematykę uzasadnienia wartości ludzkiego poznania (s. 86-91). Z punktu widzenia realizmu to właśnie w filozofii określającej się jako krytyczna doszło do absolutyzacji refleksji, która jest wtórna wobec bytu, danego pierwotnie w poznaniu. Refleksja nie jest jednak czymś absolutnym ani pierwotnie danym, co pokazuje jej analiza. Przy-

Recenzja: Tadeusz Kuczyński Od poznania świata do poznania Boga,... pisanie jej którejś z tych ról tworzy sztuczny problem mostu między poznaniem a rzeczywistością, rozbijając jej spójny obraz, który powstaje, gdy uznaje się istnienie bytu. Akt poznania posiada bowiem odniesienie do bytu i związek z nim, bo to byty są przedmiotami poznawanymi (por. s. 91-92). Poznający też jest bytem. Poznawcze poszukiwanie racji ostatecznej, uzasadniającej wszelki byt, prowadzi zaś do wskazania na Byt Absolutny, czyli na Boga. Zasadą jedności człowieka i świata jest istnienie, które jako niesamoistne prowadzi do Tego, który jest Pierwszym i Samym Istnieniem do Boga (s. 98). W części trzeciej autor wykazuje przekonywająco, w kolejnych trzech rozdziałach, że antyrealizm: 1) nie jest poznawaniem rzeczywistości; 2) stanowi ograniczenie racjonalności człowieka; 3) odmawia istocie ludzkiej zdolności do poznawania, co prowadzi w szczególności do tezy o niemożności poznania istnienia Boga. W rozdziale pierwszym, zatytułowanym Czy antyrealizm jest poznaniem rzeczywistości? (s. 99-111), poddając krytycznej analizie trendy antyrealistyczne, występujące w nowożytnej i współczesnej filozofii, autor dowodzi, że są one skutkiem subiektywizmu, co w sposób szczególny wyraziło się w filozofiach Kartezjusza i Hegla. Pierwszy z nich zapoczątkował nowożytny subiektywizm, drugi doprowadził go do kresu możliwości rozwojowych, gdyż podmiot w jego systemie przesłoniła refleksja (s. 101-105). W następstwie subiektywizmu wyłoniła się kolejna postać antyrealizmu, którą był współczesny nihilizm, reprezentowany głównie przez F. Nietzschego. Byt jest w nihilizmie przesłonięty już nie przez kartezjańskie cogito, ale przez volo, czyli chcenie, popęd (s. 105-108). Jeżeli przyjrzymy się z kolei zaistniałym postaciom antyrealizmu w aspekcie opozycji: monizm pluralizm, dostrzeżemy, że wszystkie te postaci prowadzą ku stanowisku monistycznemu o charakterze ontycznym bądź poznawczym (s. 108-111). W rozdziale drugim pt. Antyrealizm ograniczeniem racjonalności człowieka (s. 111-132) autor pokazuje, że antyrealizm z założenia odrzuca możliwość poznania istnienia Boga, usuwając to zagadnienie poza krąg swoich rozważań. Nie ma jednak ku temu podstaw, gdyż pytanie o filozoficzne podstawy ateizmu musiałoby być wtórne wobec pytania o Boga. Tymczasem realistyczna filozofia dostarcza argumentów za istnieniem Boga. Antyrealizm zamyka się na te argumenty. Ogranicza przez to swoje horyzonty poznawcze, głosząc, że pewnych kwestii, w szczególności kwestii poznania Boga, nikt nie jest w stanie rozstrzygnąć pozytywnie. Przyjmuje rozwiązanie negatywne (s. 111-124). Rozważania tego rozdziału kończy autor refleksjami na temat współczesnego stosunku do prawdy, stanu kultury i kryzysu samej filozofii (s. 124-132). Zauważa, że społeczeństwa współczesne żyją w sferze kłamstwa ogarniającego liczne dziedziny. Jest to efektem wieloetapowego dekonstruowania prawdy, mającego źródła w różnych etapach rozwoju nowożytnej i współczesnej filozofii. Kultura współczesna przeżywa kryzys. Ludzi cechuje mentalność przeniknięta egoizmem i hedonistycznym materializmem, przyzwolenie na pozba- 271

Tomasz Pawlikowski wianie życia, permisywizm, konsumizm, skłonność do zapominania o tradycji i doświadczeniach przeszłości, bezrefleksyjne przyjmowanie nowości i sekularyzm (s. 127). Koncentracja na życiu doczesnym skutkuje z kolei eliminacją transcendencji z umysłowości człowieka, elementów sakralnych z ludzkich przekonań i postaw. Dochodzi wówczas do kultu rzeczywistości doczesnych: kult perfekcji technicznej, idoli sportowych, nauki i techniki, występuje tu pseudomistyka, a nawet narkomania. Trzecim trendem jest proces odzwyczajania jednostek i grup społecznych od tego, co chrześcijańskie konsekwencją jest dechrystianizacja (s. 128). Filozofia jako szczególna sfera kultury również ulega kryzysowi, popadając w przesadny racjonalizm i pozytywistyczne zawężenie, eliminujące wszelkie akcenty chrześcijańskie. W efekcie gubi istotne cele poznania: prawdy i Absolutu, swoiście ubóstwiając człowieka (s. 129-132). W ostatnim rozdziale części trzeciej, zatytułowanym Antyrealizm odrzuceniem ludzkiej zdolności poznawania (s. 132-157) ks. T. Kuczyński wykazuje, że przyjęcie ograniczoności poznawczej człowieka do sfery doczesnej, z wykluczeniem wymiaru transcendentnego wobec świata, jest ograniczeniem zdolności stawiania pytań metafizycznych i uprawiania klasycznie pojętej metafizyki. Pytania metafizyczne, w tym pytanie o Boga, nasuwają się nie tylko w filozofii, ale przede wszystkim przez kontakt z rzeczywistością. Wybieg poza doświadczenie tego, co istnieje tu i teraz, zaczyna być zatem koniecznością dla człowieka jako odpowiedź na doświadczenie świata. Antyrealizm nie 272 zaspokaja więc naturalnych skłonności poznawczych człowieka i kieruje się przeciw nim, w sposób szczególny zaś przeszkadza w uzyskaniu wiedzy o Bogu (s. 132-135). Tworzenie się współczesnych doktryn antyrealistycznych, jak zauważa autor, przebiegało trzema drogami: a) agnostycyzmu i horyzontalizacji poznania (Kant, Hume, Comte); b) poprzez proces depersonalizacji Boga (Fichte, Schelling, Hegel); c) poprzez proces deifikacji człowieka (Marks, Nietzsche, Sartre) (s. 135-137). Antyrealizm, zakorzeniony w rozmaitych kierunkach filozofii idealistycznej, chociaż nie zawsze tożsamy z idealizmem, charakteryzuje się głównie tym, że odrzuca istnienie lub poznanie rzeczywistości, całej lub w wybranych częściach, jako danej obiektywnie i niezależnie od poznającego. W konsekwencji odrzuca też jedyną zasadną filozoficznie drogę do poznania istnienia i natury Boga, którą wskazuje uprawiana realistycznie filozofia klasyczna. Staje się podstawą ateizmu, w radykalnym znaczeniu tego słowa jako negacja istnienia Boga osobowego (s. 138). Pod koniec tego rozdziału autor przedstawia próby formułowania argumentów za istnieniem Boga w ramach filozofii realistycznej, ale przy odwołaniu się do pewnych tez przyrodoznawczych. Ocenia te próby negatywnie, wskazując, że współczesne przyrodoznawstwo nie podejmuje w ramach swego przedmiotu kwestii istnienia Boga, a próba unaukowienia klasycznej metafizyki, dokonanego w duchu scjentystycznym, uzależnia tę metafizykę od wyników nauk szczegółowych, przez co

Recenzja: Tadeusz Kuczyński Od poznania świata do poznania Boga,... traci ona właściwy sobie charakter. Z kontekstu rozważań poczynionych w omawianej pracy staje się jasne, że owo unaukowianie stanowi także przejaw odmawiania człowiekowi możliwości autonomicznego rozstrzygania kwestii właściwych metafizyce. Stawia też na niepewnym gruncie ludzkie pragnienie poznania Boga (s. 146-157). Tylko realistyczna filozofia, pojęta jako posiadająca autonomiczny względem innych nauk przedmiot, aspekt, aparat metodyczny i cel, jawi się w toku rozważań autora jako filozofia wykorzystująca pełnię zdolności poznawczych człowieka, akceptująca wszystkie te zdolności i uzasadniająca w sposób dostateczny jego maksymalistyczne tendencje poznawcze. Podkreśla to autor również w ostatnim rozdziale całej książki, zatytułowanym Zamiast zakończenia duchowe i moralne implikacje filozofii antyrealistycznych (s. 158-161), w którym zwraca uwagę, iż obecnie istnieją rozmaite intelektualne doktryny, które przesłaniają współczesnemu człowiekowi prawdziwą rzeczywistość i odstręczają od jej poznania, choć istnieje również wszechpotężny motyw nadziei przedarcia się człowieka przez wszelkie współczesne zapory i ograniczenia, którym jest sam Bóg-Stwórca, pragnący być przez człowieka poznanym, przyjętym i pokochanym, teraz i na wieczność (s. 161). 2. Uwagi krytyczne Oceniając strukturę całej pracy, zauważa się czytelny podział omawianych zagadnień na części i tworzące je rozdziały. Zastrzeżenia może budzić natomiast zróżnicowany układ treści w poszczególnych rozdziałach. Z pewnością wprowadzenie w ich strukturze podrozdziałów uczyniłoby tok rozważań bardziej klarownym. Zdarza się bowiem, że niektóre zagadnienia, składające się na problematykę poszczególnych rozdziałów, ujęte zostały w wyodrębnione punkty, mające nawet tytuły, natomiast inne zaledwie w akapity. Z uwagi na podjętą problematykę wątpliwości budzi adekwatność tytułu. Sugeruje on omówienie dróg poznania Boga na podstawie poznania świata. Tymczasem prezentowana książka traktuje o antyrealizmie. Ten właśnie temat sprawia, że stanowi ona interesującą pozycję. Nade wszystko dlatego, że wyodrębnia i określa niedostrzegany dotychczas problem, jakim jest trend antyrealistyczny we współczesnej filozofii i kulturze, a także naświetla jego wpływ na odrzucenie możliwości podejmowania i rozstrzygania w sposób racjonalny kwestii istnienia i natury Stwórcy wszechświata. Zazwyczaj doktryny i postawy antyrealistyczne były i są utożsamiane przez filozofów realistycznych z idealizmem filozoficznym, czego przykłady znajdujemy w omawianej pracy. Zidentyfikowanie i opisanie antyrealizmu jako osobnego kierunku stanowi 273

Tomasz Pawlikowski 274 więc zdecydowane novum w literaturze przedmiotu. Wydaje się, że teza o istnieniu takiego kierunku znajduje podstawę w opisanych konsekwencjach płynących z niektórych propozycji filozoficznych, tj. w wyraźnym i zdecydowanym przeciwstawianiu się zarówno zdroworozsądkowemu, jak i filozoficznemu realizmowi, przypisywaniu mu np. naiwności i podobnych pejoratywnie kojarzących się cech. Właśnie w tych propozycjach filozoficznych, określanych tu jako antyrealizm, formułuje się apriorycznie i z nieuzasadnionym obiektywnymi przesłankami naciskiem rozmaite tezy o niemożności przekroczenia mostu między poznaniem a rzeczywistością. Nie jest to zatem jedynie idealizm. Należy tu mówić właśnie o antyrealizmie. Istotne dla oceny wartości merytorycznej pracy jest poza tym to, że podejmuje ona problem żywy i autentyczny, a nie istniejący tylko i wyłącznie w rozprawach akademickich. Nie jest dyskusją nad historycznymi faktami, które zaistniały co prawda w filozofii, ale nie mają istotnego wpływu na ludzkie poglądy i postawy. Antyrealizm jest problemem faktycznym i dotykającym konkretnych ludzi, zakorzenionym w mentalności współczesnej, w której jak również wykazuje autor pracy coraz mniej pozostaje miejsca na akceptację tego, co przekracza rzeczywistość doświadczaną zmysłami, a jeśli już jakaś akceptacja Transcendencji się pojawia, to często zostaje zakorzeniona w sferze mitycznej i irracjonalnej. To wszystko jest przejawem niedostatku myślenia kategoriami realistycznymi. Realizm wskazuje bowiem naturalną drogę do poznania rzeczywistości będącej przedmiotem bezpośredniego ludzkiego doświadczenia w kontekście przyczyn, a te okazują się w niektórych przypadkach tkwić ponad tą sferą rzeczywistości. W następstwie analizy filozoficznej dochodzi się też do poznania Przyczyny Pierwszej, czyli Boga-Stwórcy. Potrzeba jednak swoistej zgody na rzeczywistość, by wyrazić zgodę na uznanie ostatecznej racji uzasadniającej istnienie bytów przygodnych. Część współczesnych filozofii i ideologii pełnej zgody na uznanie istnienia bytów przygodnych lub istnienia ich Stwórcy nie wyraża, zdecydowanie zwalczając poglądy realistyczne w tych podstawowych kwestiach. Nadmienić należy, iż przy publikacji wprowadzającej nowe pojęcie i związaną z nim tezę można by oczekiwać szerszego wykorzystania literatury filozoficznej. Kłóci się to jednak z zamysłem autora, w którego zamiarze omawiana książka jest adresowana do czytelnika niekoniecznie będącego specjalistą w dziedzinie filozofii, a jedynie o czym świadczy pierwszy z rozdziałów, utrzymany w formie dialogu toczonego między realistą i antyrealistą skłonnego do podejmowania kwestii o charakterze filozoficznym. Przy takim zamierzeniu przytoczona w przypisach literatura wystarczająco dokumentuje źródła formułowanych tez i umożliwia bardziej dociekliwemu odbiorcy dotarcie do wartościowych filozoficznie publikacji, stanowiących kontekst doktrynalny podejmowanych w książce rozważań. Niejednokrotnie są to publikacje wybitnych polskich filozofów (szczególnie często przywoływane są dzieła autorów z Lubelskiej Szkoły Filozoficznej: Mie-

Recenzja: Tadeusz Kuczyński Od poznania świata do poznania Boga,... czysława A. Krąpca, Zofii J. Zdybickiej czy Wojciecha Chudego) lub uznane w rodzimym środowisku opracowania o charakterze słownikowym lub encyklopedycznym. 3. Podsumowanie Jak już wyżej stwierdzono, wprowadzenie przez ks. T. Kuczyńskiego pojęcia antyrealizm jest istotnym novum w badaniach kierunków filozoficznych. Wydaje się, że autor broni go skutecznie, zarówno w perspektywie historycznej, jak i czysto filozoficznej typologii. Książka stanowi przede wszystkim rozprawę z kierunkami myślowymi, określanymi w niej jako antyrealistyczne. Współczesna kultura umysłowa zdaje się brnąć w ideologie, mitologie, namiastki religii, przyjmować chętnie takie formy filozofowania, które mają więcej wspólnego ze sztuką niż z klasycznie rozumianą filozofią. Odrzuca jednak myśl o zdolności człowieka do poznania rzeczywistości w jej ostatecznych bytowych podstawach, co jest efektem trwającego od czasów Kartezjusza narastania tendencji antyrealistycznych. W wielu przypadkach filozofowie, którzy je krzewili, negowali w ogóle zdolność poznania rzeczywistości jako takiej. Te właśnie zjawiska identyfikuje praca ks. T. Kuczyńskiego, wskazując przy okazji na ich niebezpieczeństwo dla zachowania integralności chrześcijańskiego poglądu na świat. 275