PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE SZANSE I ZAGROŻENIA REGULACYJNE DLA ROZWOJU INFRASTRUKTURALNYCH PODSTAW GODPODARKI CYFROWEJ

PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE SZANSE I ZAGROŻENIA REGULACYJNE DLA ROZWOJU INFRASTRUKTURALNYCH PODSTAW GODPODARKI CYFROWEJ

RAPORT POWSTAŁY NA ZLECENIE POLSKIEJ IZBY KOMUNIKACJI ELEKTRONICZNEJ Październik 2018 r.

RAPORT 1 Spis treści Wstęp 1. Główne wnioski raportu 2. Aktualny stan rynku telekomunikacyjnego w Polsce. Ambicje i wyzwania rozwoju 2.1. Aktualny stan rynku telekomunikacyjnego 2.2. Rynek polski na tle rynków europejskich 2.3. Perspektywa i ambicje rozwoju 2.4. Wymagane obszary inwestycji 2.5. Wnioski 3. Rola regulatora w kształtowaniu rynku 3.1. Problematyka symetrycznych obowiązków regulacyjnych w zakresie dostępu do infrastruktury pasywnej i sposób ich egzekwowania przez Prezesa UKE 3.2. Podstawowa rola regulacji i regulatora 3.3. Nakładanie obowiązków regulacyjnych przesłanki i etapy postępowania 3.4. Analiza dotychczasowych uregulowań, w szczególności z art. 139 prawa telekomunikacyjnego jako wystarczających narzędzi regulacyjnych dla regulatora w analizowanym obszarze 3.5. Wnioski 4. Przegląd strategii i decyzji regulacyjnych w punktach zwrotnych kształtujących rynek 4.1. Specyfika polskiego rynku w pierwszych fazach demonopolizacji z uwzględnieniem roli odgrywanej przez operatorów CATV 4.2. Obowiązek dostępu 4.3. Asymetria rozliczeń 4.4. Praktyka na poziomie europejskim w odniesieniu do operatorów CATV 4.5. Ocena skutków regulacji 4.6. Wnioski 5. Analiza potencjalnych skutków regulacji kształtujących rynek CATV 5.1. Regulacja a poziom inwestycji w infrastrukturę telekomunikacyjną 5.2. Rola sektora CATV dla rozwoju rynku telekomunikacyjnego oraz inwestycji 5.3. Analiza zmian w bilansie dobrobytu społecznego w następstwie wprowadzenia rozważanych regulacji sektora kablowego 5.4. Wnioski Słownik skrótów Spis rysunków Spis tabel Załącznik 1. Stan rynku płatnej telewizji oraz szerokopasmowego dostępu do internetu (2006-2017) Z1.1. Rynek dostępu do telewizji Z1.2. Rynek dostępu do internetu Załącznik 2. Trendy rozwojowe rynku dostępu do telewizji i dostępu do internetu Z2.1. Rynek dostępu do telewizji Z2.2. Rynek dostępu do internetu Metodyka analizy oraz źródła danych O autorach 3 4 14 15 19 23 27 30 34 35 36 39 43 44 46 47 48 52 54 57 59 60 61 63 64 70 72 76 76 77 77 83 88 88 91 94 95 WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

2 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 3 Wstęp W czasach transformacji cyfrowej i coraz szybszej adopcji nowych technologii, jakość i dostępność infrastruktury telekomunikacyjnej odgrywać będzie istotny wpływ na konkurencyjność gospodarki. Stąd, zgodnie z Europejską Agendą Cyfrową (EAC), szerokopasmowy dostęp do internetu o przepustowości co najmniej 30 Mb/s ma być dostępny dla wszystkich obywateli EU do roku 2022. Połowa gospodarstw europejskich powinna w tym czasie korzystać już z przepustowości co najmniej 100 Mb/s. Dwa lata temu cele te zostały rozszerzone o gigabitowy dostęp dla miejsc stanowiących główną siłę napędową rozwoju społeczno-gospodarczego, ciągły dostęp do sieci 5G wszystkich obszarów miejskich oraz co najmniej 200 Mb/s (download) dla wszystkich gospodarstw domowych do roku 2025. Polski rynek telekomunikacyjny jest jednym z najbardziej konkurencyjnych rynków europejskich, jeśli chodzi o cenę usług oraz liczby operatorów telekomunikacyjnych, ale osiągnięcie celów zakładanych przez EAC oznacza wielomiliardowe nakłady inwestycyjne. Analizując wysokość osiąganego przez tych operatorów ARPU z jednej strony, istniejące bariery inwestycyjne oraz środowisko regulacyjne z drugiej strony, może okazać się, że brak długoterminowej, przewidywalnej oraz proinwestycyjnej polityki regulacyjnej okaże się przeszkodą na drodze do terminowej realizacji założeń EAC, a także na drodze skutecznej realizacji celów Strategii na rzecz odpowiedzialnego rozwoju i zaważy na rozwoju gospodarczym. Regulacje ex ante zostały w przeszłości wprowadzone jako element tymczasowy, mający służyć demonopolizacji europejskich rynków telekomunikacyjnych, w tym stworzeniu bodźców dla pojawienia się operatorów alternatywnych. Te cele zostały w większości osiągnięte. Mimo to, podejście do regulacji, w tym do regulacji ex ante zmieniło się nieznacznie. Jednocześnie, nadmierne rozdrobnienie europejskich operatorów telekomunikacyjnych, w połączeniu z bardzo restryktywną polityką w odniesieniu do ewentualnych połączeń i przejęć pomiędzy tymi operatorami, stanowią jedne z głównych przyczyn słabego tempa rozwoju inwestycji w nowoczesną infrastrukturę telekomunikacyjną w UE. Europa przegrywa wyścig ze Stanami Zjednoczonymi i czołowymi krajami Azji. Polska przegrywa wyścig z innymi krajami UE. Niniejszy raport opisuje aktualny stan rozwoju sieci telekomunikacyjnych w Polsce, analizuje potrzeby w odniesieniu do dalszych inwestycji infrastrukturalnych. To także podsumowanie wzajemnych zależności pomiędzy kształtem regulacji a ich wpływem na skłonność operatorów telekomunikacyjnych oraz innych potencjalnych inwestorów do dalszej rozbudowy sieci szerokopasmowych, ze szczególnym uwzględnieniem roli i pozycji operatorów telewizji kablowych. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

4 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE 1 Główne wnioski raportu AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 5 Stan Infrastruktury, potrzeby inwestycyjne i ambicje rozwojowe kraju >>> >>> Tempo rozwoju technologii spowodowało, że jeszcze przed upływem terminów realizacji celów Europejskiej Agendy Cyfrowej (EAC), ambicje dotyczące infrastruktury szerokopasmowej zostały rozszerzone do przepustowości gigabitowych. Przyjęty przez rząd Polski Narodowy Plan Szerokopasmowy NPS zakłada, że podstawowym medium budowy sieci przyszłości będzie światłowód, a łączny szacunkowy koszt realizacji jego celów zamknie się w przedziale od 28 mld zł do 43 mld zł. Z uwagi na fakt, że luka w finansowaniu NPS szacowana jest na co najmniej 14-15 mld zł, rządowe plany inwestycyjne wymagają zaangażowania sektora prywatnego. To zaś oznacza, że stworzenie przyjaznego środowiska regulacyjnego, przy utrzymaniu (a docelowo zwiększeniu) korzyści dostępnych dzisiaj dla konsumentów, będzie warunkiem dla aktywnego włączenia się Polski w europejską inicjatywę budowy społeczeństwa gigabitowego. Konkurencyjność polskiej gospodarki zależeć będzie w dużej mierze od stanu infrastruktury telekomunikacyjnej. Dzięki sieciom 5G, już w roku 2025 światowa gospodarka ma wzbogacić się o nowe usługi generujące 225 miliardów dolarów rocznie. Prawidłowe funkcjonowanie sieci 5G nie będzie jednak możliwe bez odpowiedniej infrastruktury stacjonarnej, której nam dziś brakuje. Potwierdzają to statystyki penetracji sieci o możliwościach szybkości transmisji powyżej 100 Mb/s. Nawet w obszarach miejskich, penetracja budynkowa sieci o możliwościach gigabitowych jest niewystarczająca dla spełnienia celów EAC oraz NPS. Także coroczna edycja raportu DESI nie pozostawia wątpliwości. 25 miejsce Polski w zakresie łączności wskazuje na to, że rozwój sieci 5G, a co za tym idzie, wdrożenie na ogólnopolską skalę projektów w zakresie budowy inteligentnych miast czy autonomicznych pojazdów może nastąpić później niż w pozostałych krajach UE. To z kolei stawia pod znakiem zapytania możliwość szybkiego wyrwania się przez Polskę z pułapki średniego rozwoju, a co za tym idzie osiągnięcia jednego z głównych celów rządowej Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju (SOR). WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

6 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE >>> Umożliwienie sprawnego wdrożenia sieci 5G w Polsce wymaga dalszych inwestycji w infrastrukturę stacjonarną. Sieci światłowodowe odgrywają nie tylko rolę jako dostęp szerokopasmowy dla użytkowników końcowych, ale również jako dosył dla sieci mobilnych, których gęstość w obszarach miejskich stale rośnie, a wzrośnie skokowo w związku z budową sieci 5G. Kluczem do nadrobienia dystansu, jaki dzieli Polskę od większości krajów UE na drodze do zbudowania społeczeństwa gigabitowego jest konkurencyjność infrastrukturalna, wspierana przez dobrowolną, opartą na komercyjnych zasadach, współpracę operatorów w zakresie dostępu wszędzie tam, gdzie powielanie sieci byłoby ekonomicznie nieuzasadnione. Współpracę taką podjęły ostatnio OPL, T-Mobile, Nexera, Netia, UPC czy Play. W takiej sytuacji, ewentualne rozszerzanie regulacji ex ante i obejmowanie nimi coraz to nowych kategorii operatorów telekomunikacyjnych, zamiast stopniowego odchodzenia od tych regulacji, może doprowadzić do tego, iż tempo rozwoju inwestycji telekomunikacyjnych nie pozwoli na zniwelowanie różnic w stosunku do innych krajów europejskich, co może przełożyć się na konkurencyjność polskiej gospodarki. Rola sektora kablowego w rozwoju usług szerokopasmowych >>> Obecna sytuacja na rynku telekomunikacyjnym może stanowić barierę do utrzymania wysokiego poziomu inwestycji. Ciągła presja na cenę usług, przy równoczesnym wzroście kosztów, brak długofalowej, zrównoważonej i stabilnej polityki regulacyjnej nakierowanej na rozwój infrastruktury, utrzymujące się od wielu lat bariery inwestycyjne to tylko niektóre elementy, które mogą wpłynąć na skłonności do podejmowania ryzyka inwestycyjnego przez operatorów. Należy tu wspomnieć, że oferta operatorów kablowych w zakresie szerokopasmowego dostępu do Internetu była jednym z kluczowych impulsów dla zwiększenia konkurencyjności w obszarze inwestycji infrastrukturalnych pozostałych operatorów, w tym operatora zasiedziałego. Nic zatem dziwnego, że w ramach dotychczasowych cyklów regulacyjnych, polski regulator nie znalazł podstaw do rozciągnięcia regulacji ex ante na obszar będący domeną działania operatorów kablowych. W niektórych państwach UE, operatorzy kablowi zostali poddani takiej regulacji. Cechą charakterystyczną tych państw, był jednakże praktycznie równy podział rynku pomiędzy operatorem zasiedziałym i wiodącym operatorem kablowym. Są to ponadto rynki gdzie penetracja dostępu do infrastruktury szerokopasmowej jest jedną z największych w Europie. Ten obraz zdecydowanie odbiega od kształtu rynku polskiego. AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 7 >>> Obserwując skutki regulacji w ostatnich latach, można zaobserwować, że wprowadzenie oferty BSA pobudziło jedynie rozwój sieci szkieletowych operatorów alternatywnych, nie wpływając na rozbudowę sieci dostępowej. Jest to jeden z powodów, dla których zmienia się model rynku hurtowych usług telekomunikacyjnych. W przypadku Grupy Netia, pozostającej największym alternatywnym operatorem sieci stacjonarnej, liczba usług świadczonych w oparciu o dostęp hurtowy (WLR, BSA, LLU) pomiędzy końcem 2013 r. a 2017r. spadła prawie o połowę. Stan rynku telekomunikacyjnego w Polsce i rola operatorów CATV >>> W czasach cyfrowej transformacji i coraz szybszej adopcji nowych technologii, jakość i dostępność infrastruktury telekomunikacyjnej odgrywać będzie istotny wpływ na konkurencyjność gospodarki oraz zwiększenie dobrobytu społecznego. Polski rynek telekomunikacyjny jest jednym z najbardziej konkurencyjnych rynków europejskich jeżeli chodzi o poziom cen (ceny usług telekomunikacyjnych we wszystkich segmentach rynku są poniżej średniej cen krajów UE*) i liczbę operatorów telekomunikacyjnych. Charakteryzuje go relatywnie duże rozdrobnienie i spadające ARPU (jedynie pomiędzy 2016 a 2017 rokiem ARPU spadło o 11%). Rozdrobnienie to jest szczególnie widoczne w sektorze kablowym, który od lat podkreśla konieczność konsolidacji sektora, wobec rosnącej siły konkurentów krajowych i globalnych. Ciągła presja na cenę usług, przy równoczesnym wzroście kosztów w połączeniu z utrzymującymi się od lat barierami inwestycyjnymi, nieprzewidywalnością oraz ekstensywnością regulacji tego rynku, stanowić mogą istotną przeszkodę na drodze do realizacji polityki rozwoju gospodarczego kraju sformułowanej w Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju. * Raport KE Digital Economy and Society Index DESI 2018 WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

8 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE >>> Polska ma jeden z większych w Europie udział technologii kablowych w dostępie szerokopasmowym w sieciach stacjonarnych, co potwierdza wysokie zaangażowanie inwestycyjne sektora kablowego. Wyniki analiz UKE z poziomu inwestycji różnych grup operatorów w latach 2006-2010 potwierdzają, że operatorzy kablowi wykazywali największą skłonność do przeznaczania swoich przychodów na inwestycje w całym badanym okresie ich wartość stanowiła aż 39,01% uzyskanych w tym okresie przychodów (zainwestowały 3,79 mld zł). Duża aktywność inwestycyjna operatorów kablowych uczyniła z nich jeden z motorów napędowych konkurencji na rynku usług dostępu szerokopasmowego do usług internetowych, a także innowacji w obszarze dostępu do treści w Polsce (np. pierwsza, ogólnopolska oferta z prędkością pobierania 100 Mb/s w UPC i Aster w 2010 r.). Także zasięg sieci NGA w Polsce bardzo silnie koreluje z zasięgiem sieci największych operatorów CATV. Ostatnimi laty, operatorzy CATV znaleźli się jednak pod silną presją ze strony operatorów OTT z jednej strony (jedynie w sierpniu 2018 r. z platform OTT skorzystało 21,14 mln użytkowników, generując 157,2 mln odsłon, z których każda trwała średnio 1 godzinę i 7 minut) oraz operatorów usług mobilnych oferowanych jako quasi-stacjonarne, z drugiej strony (parametry sieci 3G i 4G/LTE, zwłaszcza w ofertach nielimitowanych, są zasadniczo substytucyjne dla usług Internetu stacjonarnego o szybkościach poniżej 30Mb/s.). Dodatkowo, rynek operatorów CATV pozostaje w dalszym stopniu rynkiem rozproszonym. Konsolidacja pomogłaby osiągnąć lepszą efektywność operacyjną i ekonomię skali, a w rezultacie pozwoliłaby na zwiększenie inwestycji. Tymczasem, zwłaszcza w przypadku fuzji i przejęć angażujących zazębiające się w swoich sferach działania podmioty, konsolidacja napotyka na bariery regulacyjne. >>> Przewiduje się też, że rosnący udział Internetu szerokopasmowego NGA w latach 2019-2023 będzie w coraz większym stopniu stymulował rozwój gospodarczy, co będzie dawać coraz większe przychody do Skarbu Państwa oraz dla JST. Można przewidywać, że trend przechodzenia na łącza o coraz większej przepływności będzie kontynuowany, i że kolejny impuls wzrostowy będzie pochodził od spopularyzowania usług o przepływności powyżej 100 Mb/s (a docelowo powyżej 1 Gb/s), realizowanych w technologiach FTTH i DOCSiS 3.x. Wartość tego wpływu w roku 2023 w przypadku Skarbu Państwa jest szacowana (za pracą Batorskiego i innych) na kwotę ok. 19,6 mld zł**, natomiast przychody JST na poziomie ok. 430 mln zł (oszacowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Cyfryzacji). ** Tamże, str. 99 AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 9 Wątpliwości w związku z prowadzoną polityką regulacyjną >>> >>> Poza finansowaniem dostępnym w ramach POPC, najważniejszym elementem mającym stymulować dalsze inwestycje dla osiągnięcia EAC i ambicji społeczeństwa gigabitowego są zmiany środowiska regulacyjnego. Polska wdrożyła pakiet regulacji zgodnie z dyrektywą kosztową, zapewniony został również otwarty dostęp do infrastruktury budowanej przy wykorzystaniu środków publicznych. Krótki czas, który upłynął od wprowadzenia tych narzędzi regulacyjnych nie pozwala na pełną ocenę ich skuteczności, trudno jest również jednak twierdzić, że mogłyby być one niewystarczające. Przy wszystkich tych niedomaganiach rynku w zakresie dostępu do nowoczesnej infrastruktury szerokopasmowej, Polska pozostaje jednym z najbardziej regulowanych rynków w Europie. Jednocześnie rynki właściwe, kluczowe dla funkcjonowania usług szerokopasmowych, zostały do tej pory poddane jedynie dwóm cyklom regulacyjnym, co oznacza, że regulacje będące w obrocie odnoszą się do stanu rynku sprzed kilku lat. Regulacje natomiast powinny pozostawać w ścisłej korelacji ze wzrostem konkurencyjności rynku i zgodnie z filozofią przyświecającą twórcom Dyrektywy Ramowej, przesuwać się kierunku naturalnej dla rynków konkurencyjnych regulacji ex post. Konieczne jest zatem stałe dostosowanie tych regulacji, z tym jednakże zastrzeżeniem, że zmiany takie muszą opierać się o precyzyjne definicje rynków właściwych oraz aktualne analizy tych rynków. >>> Promowanie efektywnych inwestycji i innowacji musi gwarantować, że każdy przypadek obowiązku udzielenia dostępu uwzględnia ryzyko, jakie ponoszą inwestujące przedsiębiorstwa. Większe obowiązki regulacyjne nie będą także sprzyjać rozwojowi inwestycji i innowacji w zakresie nowej i rozszerzonej infrastruktury. W dążeniu do osiągnięcia założeń polityki, o których mowa w szczególności w art. 8 ust. 2 DR, krajowe organy regulacyjne stosują obiektywne, przejrzyste, niedyskryminacyjne i proporcjonalne zasady regulacyjne. Szczególnie ważne są w tym zakresie postanowienia, według których nałożenie ex ante obowiązków regulacyjnych możliwe jest tylko w przypadku braku skutecznej i zrównoważonej konkurencji. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

10 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE >>> Dotychczasowa polityka regulacyjna dostarcza zarówno pozytywnych jak i negatywnych przykładów korelacji pomiędzy regulacjami rynku, a zwiększeniem jego konkurencyjności, zarówno w aspekcie usługowym jak i infrastrukturalnym. Asymetria regulacji MTR i zastosowanie regulacji proporcjonalnie do siły rynkowej graczy, było jednym z kluczowych elementów, które pomogły we wprowadzeniu na stabilny rynek trzech równych i silnych graczy, nowego operatora co doprowadziło do otworzenia się tego rynku i wzrostu konkurencyjności usługowej oraz sieciowej. W przypadku rynku stacjonarnego, regulacja dostępu poskutkowała obniżeniem cen dla użytkowników końcowych. Nie pociągnęło to jednak za sobą zwiększenia ilości podmiotów zainteresowanych inwestowaniem w infrastrukturę, ani zwiększenia rozmiarów tych inwestycji do poziomu gwarantującego poprawę miejsca Polski w rankingach obejmujących kraje UE. Przy analizie kolejnych odsłon regulacji LLU zwraca uwagę fakt, że stawiane cele regulacyjne w poszczególnych etapach były jednokierunkowe. Początkowo, głównym i nadrzędnym celem było obniżenie cen usług. Najszybszym sposobem na osiągnięcie tego celu było pobudzenie konkurencji usługowej w oparciu o istniejącą infrastrukturę i ofertę WLR i BSA. Cel ten niewątpliwie został osiągnięty. Konkurencja więc, rozwijała się w dużym stopniu w oparciu o dzielenie w innych proporcjach tych samych zasobów infrastrukturalnych. Problemem rynku nie był jednak wyłącznie ograniczony wybór i dostępność cenowa usług, ale przede wszystkim (wtedy i nadal) niewystarczająca infrastruktura sieci stacjonarnych. Kolejne kroki otwierające dostęp do istniejącej infrastruktury zmieniły podział rynku i presję konkurencyjną, ale doprowadziły do spowolnienia inwestycji. Wprowadzane w kluczowych dla rozwoju rynku momentach regulacje były bezsprzecznie potrzebne, jednak sposób w jaki zostały wdrożone pod wieloma względami nie brał pod uwagę ich wpływu na skłonność rynku do inwestowania. >>> Krajowe organy regulacyjne są zobowiązane stosować obiektywne, przejrzyste, niedyskryminacyjne i proporcjonalne zasady regulacyjne. Prezes UKE jako organ regulacyjny jest zobowiązany w swoim działaniu uwzględniać cele Prawa telekomunikacyjnego, w szczególności w wydawaniu decyzji regulacyjnych. Realizacja celu zdefiniowanego w art. 1 ust. 2 punkt 1 p.t. tj. wspierania równoprawnej i skutecznej konkurencji w zakresie świadczenia usług telekomunikacyjnych, wymaga wcześniejszego ustalenia czy istnieje czy też nie skuteczna konkurencja na rynku właściwym. W dotychczasowej praktyce regulacyjnej, w szczególności w wydawanych decyzjach regulacyjnych, Prezes UKE rzadko odnosił do realizacji celów regulacyjnych, a polegających na wspieraniu efektywnego inwestowania w dziedzinie infrastruktury oraz promocji technologii innowacyjnych (art. 189 ust. 2 pkt 1 lit c p.t.).prezes UKE jest zobowiązany uwzględniać cele regulacyjne w stosowanych środkach regulacyjnych i wydawanych AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 11 decyzjach regulacyjnych w sposób adekwatny do zidentyfikowanych problemów rynkowych oraz w sposób proporcjonalny. Nałożenie obowiązków regulacyjnych musi być poprzedzone szeregiem działań, w tym ustaleniem rynku właściwego, badaniem konkurencyjności na tym rynku i wreszcie wyznaczeniem podmiotu posiadającego znaczącą pozycję rynkową. >>> Prowadzenie postępowań w oparciu art. 18 ust. 3 Megaustawy w zakresie dostępu do infrastruktury, gdy podmiotem zobowiązanym i uprawnionym będzie przedsiębiorca telekomunikacyjny budzi poważne wątpliwości. Prezes UKE nie powinien dokonywać tego rodzaju regulacji wyłącznie w oparciu o art. 18 ust. 3 Megaustawy, zwłaszcza że nie podejmuje tej regulacji z powodu braku porozumienia pomiędzy spornymi stronami (art. 22 Megaustawy), ale z urzędu. W przypadku ustalania warunków dostępu do infrastruktury technicznej operatora w zakresie kanalizacji kablowej oraz ustalania warunków dostępu do infrastruktury technicznej operatora w zakresie kanalizacji telekomunikacyjnej w budynku, Prezes UKE powinien w pierwszym rzędzie skorzystać z tych narzędzi, które mu przysługują na podstawie ustawy Prawo telekomunikacyjne, a w szczególności z art. 139 p.t., a w drugiej kolejności rozważyć skorzystanie z innych narzędzi przewidzianych w innych ustawach, w szczególności w Megaustawie (art. 18 tej Megaustawy). Nabiera to szczególnego znaczenia, gdyż według informacji uzyskanych w trybie dostępu do informacji publicznych wynika, że w przeciągu ostatniego roku Prezes UKE ani razu nie skorzystał z art. 139 p.t. >>> Nałożenie obowiązków regulacyjnych na zdefiniowanych rynkach jest możliwe po przeprowadzeniu postępowania określonego w art. 21-22 i n. p.t. oraz postępowania konsultacyjnego, w razie potrzeby postępowania konsolidacyjnego. Koniecznym warunkiem nałożenia obowiązków regulacyjnych jest stwierdzenie, że na danym rynku nie występuje skuteczna konkurencja. Z kolei brak skutecznej konkurencji to sytuacja, gdy na rynku właściwym występuje przedsiębiorca telekomunikacyjny o znaczącej pozycji rynkowej lub przedsiębiorcy telekomunikacyjni zajmujący kolektywną pozycję znaczącą. Regulacja jest więc możliwa wtedy, gdy zostanie stwierdzone, że na rynku występuje podmiot posiadający znaczącą pozycję rynkową. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

12 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE Skutki zakładanych regulacji sektora kablowego >>> Regulacja dostępu w sieciach HFC dla operatorów, którzy działają nie tylko na terenie dużych miast, ale również w mniejszych miejscowościach i na obszarach zabudowy rozproszonej może przełożyć się bezpośrednio na spadek możliwości oraz skłonności inwestycyjnych operatorów kablowych. Następstwami rynkowymi zmniejszenia tych inwestycji byłoby ograniczenie podaży nowych łącz NGA, zwłaszcza w segmencie powyżej 100 Mb/s oraz osłabienie konkurencji infrastrukturalnej na rynku usług szerokopasmowych w Polsce. Przeprowadzone w niniejszym raporcie modelowanie wpływu ewentualnych regulacji na dobrobyt społeczny pokazuje ryzyka, które winny być wzięte pod uwagę przy ocenie ewentualnych skutków regulacji oraz ich skalę. Bazując na tym modelu obliczono, że ewentualna regulacja operatorów kablowych w obszarze runku 3a i 3b, byłaby niekorzystna z punktu widzenia wszystkich interesariuszy: konsumentów, Skarbu Państwa, JST i przedsiębiorców. AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT Obniżenie poziomu planowanych inwestycji, będące prawdopodobnym następstwem regulacji, wywoła straty w dobrobycie społecznym w latach 2019-2023 w wysokości ponad 5,5-krotnie większej niż kwota utraconych inwestycji. Przy szacunkowej kwocie obniżenia inwestycji w okresie 2019-2023 o 1,4 mld zł, strata w dobrobycie połecznym wyniosłaby 7,73 mld zł Utrata przychodów Skarbu Państwa względem scenariusza bazowego w tym samym czasie wyniosłaby. 1,76 mld zł 4,07 mld zł, a strata w PKB. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018 13

14 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE 2 Aktualny stan rynku telekomunikacyjnego w Polsce Ambicje i wyzwania rozwoju AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 15 2.1. Aktualny stan rynku telekomunikacyjnego Opublikowany w czerwcu 2018 roku doroczny raport Prezesa UKE o stanie rynku telekomunikacyjnego w Polsce w 2017 roku 1, w znacznym stopniu potwierdził utrzymanie się trendów obserwowanych w latach poprzednich. Wartość rynku telekomunikacyjnego według raportu Prezesa UKE, wyłączając rynek płatnej telewizji, wyniosła w 2017 roku ok. 39,5 mld zł, nie zmieniając się znacząco w stosunku do wartości rok wcześniej. Wartość rynku w blisko 38% reprezentowana jest przez segment usług telefonii mobilnej, którego przychody spadły rok do roku o 10,5%. Segment usług telefonii stacjonarnej, podlegający silnej substytucyjności ze strony usług mobilnych jak i VoIP, zanotował kolejny rok spadku przychodów o 12,3% do wartości 2,3 mld zł. Najbardziej dynamicznie rozwijający się dotychczas pod względem zasięgu i penetracji rynek usług dostępu do internetu, pomimo zwiększenia penetracji usług o 2p.p. w przeliczeniu na gospodarstwa domowe, nieznacznie stracił na wartości, z 4,9 mld zł w 2016 r. do 4,7 mld zł w 2017 r. Po raz pierwszy, po wielu latach dynamicznych wzrostów, nie zmieniła się liczba klientów korzystających z dostępu do internetu mobilnego, pozostając na stałym od 2016 r. poziomie 7,4 mln użytkowników. Z dostępu do internetu za pośrednictwem dedykowanych urządzeń mobilnych korzystało w ostatnich dwóch latach ponad 51% użytkowników. Jedynymi technologiami dostępowymi internetu szerokopasmowego stacjonarnego i mobilnego, które odnotowały wzrost liczby użytkowników rok do roku były FTTH (z 3,6% do 5,2% wszystkich abonentów dostępu szerokopasmowego) oraz TVK (z 18,6% do 18,9%). Technologie te, w sposób oczywisty, najlepiej spełniają zwiększające się zapotrzebowanie użytkowników na pasmo, pozwalając jednocześnie na pełne (obejmujące usługi dostępu do internetu, telefonii, telewizji) i efektywne oferowanie usług wiązanych w sieci stacjonarnej. Jednak pomimo wzrostu liczby użytkowników, udział operatorów TVK w całkowitych przychodach usług dostępu do internetu nieznacznie spadł w 2017 roku (2016: 20,2% vs 2017: 19,9%). Warto również w tym miejscu zwrócić uwagę na udziały operatorów w liczbach użytkowników, korzystających z usługi dostępu do internetu za pośrednictwem tych dwóch technologii. W przypadku rynku FTTH poza czwórką operatorów o największych udziałach (Orange 27,8%, Inea 9,6%, Netia z Telefonią Dialog 3,8% oraz Multimedia 3,2%) rynek jest rozdrobniony. W przypadku rynku TVK najwięksi gracze (UPC 41,4%, Vectra 20,8% oraz Multimedia 13,6%) pozostawiają w rękach konkurencji 24,3% rynku. Tak, jak w przypadku FTTH, rozdrobnienie rynku jest wyraźnie widoczne, a udział w rynku operatora zasiedziałego nie przekracza 28%, tak w rynku sieci miedzianych (xdsl) rynek ma charakterystykę duopolu z wyraźną dominacją Orange (77,7% użytkowników) oraz Netią z Telefonią Dialog (odpowiednio 17,3% i 2,6%). 1 Raport o stanie rynku telekomunikacyjnego w 2017 roku, UKE. 2018 WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

16 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE Patrząc bliżej na publikowane wyniki wiodących operatorów można jednocześnie zauważyć, że zmienia się model rynku hurtowych usług telekomunikacyjnych. W przypadku Grupy Netia, pozostającej największym alternatywnym operatorem sieci stacjonarnej, liczba usług świadczonych w oparciu o dostęp hurtowy (WLR, BSA, LLU) pomiędzy końcem 2013 r. a 2017 r. spadła prawie o połowę. 2 2.1.1. Stagnacja wartości rynku Stagnacja wartości rynku telekomunikacyjnego ma dwojakie przyczyny. Silna konkurencja usługowa oraz preferencje klientów ukształtowały, wieloletnim trendem, ceny usług w Polsce na jednym z najniższych europejskich poziomów. Drugą znaczącą przyczyną stagnacji wartości rynku jest jego rosnące wysycenie. Penetracja usług w kluczowych segmentach przekracza 100%. W segmencie usług telefonii mobilnej penetracja powyżej 100% odnotowywana jest od 2007 r., osiągnąwszy w 2017 r. poziom 138,6%. 3 W zakresie usług dostępu do internetu w drugiej połowie 2015 r. została przekroczona penetracja 102% w przeliczeniu na gospodarstwa domowe, przy czym należy pamiętać, że w tym segmencie usług Prezes UKE ujmuje technologie dostępu stacjonarnego i mobilnego łącznie, potwierdzając ich częściową substytucyjność. Podczas gdy w zakresie dostępu do internetu mobilnego penetracja wyniosła 143,9% plasując Polskę na drugim miejscu w Europie. Wysycenie rynku usługami stacjonarnego dostępu do internetu wynosiło jedynie 18,4% i było najniższe w krajach europejskich, potwierdzając występujące nadal olbrzymie braki w infrastrukturze stacjonarnej. Wartość rynku usług dostępu do internetu spadła w 2017 roku o 4% w stosunku do roku 2016. Głównym polem walki konkurencyjnej jest w związku z tym pakietyzacja usług (usługi wiązane) oraz zwiększanie zasięgu usług w obszarach z luką inwestycyjną. Liczba użytkowników usług wiązanych zwiększyła się rok do roku o 29% osiągając liczbę 10,15 mln a 60% pakietów obejmowało usługi Telefonia ruchoma + internet mobilny. Drugim najbardziej popularnym pakietem był Internet stacjonarny + Telewizja, którego liczba użytkowników spadła z 13,9% w 2016 r. do 11,1% w 2017 r. Dwa kolejne pakiety to kombinacje 3P (Triple Play) Internet stacjonarny + Telewizja + Telefonia stacjonarna/voip. Parametry sieci 3G i 4G/LTE, zwłaszcza w ofertach nielimitowanych, są zasadniczo substytucyjne dla usług internetu stacjonarnego o szybkościach poniżej 30 Mb/s. Mimo, że w technologiach tych parametry transmisji są coraz bardziej zbliżone do wymagań sieci NGA, wartości opóźnienia, zmienność opóźnienia (jitter) oraz utrata pakietów, sprawiają, że sieci mobilne w dalszym ciągu nie zapewniają pełnej zamienności funkcji i parametrów sieci stacjonarnych dla przepustowości sieci wymaganych przez EAC czy przez strategię społeczeństwa gigabitowego. 4 Stagnacja wartości rynku zmienia perspektywę krótko- i średnioterminowych zwrotów z inwestycji infrastrukturalnych. Konkurencja w związku z tym koncentruje się na konkurencji cenowej. Spadek wartości powodowany przez walkę cenową jest tylko częściowo rekompensowany przez nowe źródła przychodów, których przykładem są usługi M2M czy też oferty płatnej telewizji. Przy nierosnącym poziomie wartości rynku, jego uczestnicy podlegają silnej presji związanej z konkurencją cenową i jakościową, poprawą efektywności operacyjnej oraz rosnącą dyscypliną inwestycyjną. 2 Źródło: skonsolidowane raporty roczne Netia S.A. 3 Według UKE na podstawie danych operatorów str 18 Raportu o stanie rynku telekomunikacyjnego w Polsce w 2017 r.; 134,1% UKE na podstawie bazy Telecom Market Matrix, Analysys Mason, str.19 tego samego raportu 4 Komunikat KE z dnia 14.09.2016 Łączność dla konkurencyjnego jednolitego rynku cyfrowego: w kierunku europejskiego społeczeństwa gigabitowego AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 17 2.1.2. Aktualny poziom i trendy cen usług Przeprowadzana od 2014 roku przez Prezesa UKE analiza cen usług stacjonarnego i mobilnego dostępu do internetu w Polsce 5 oraz wcześniejsze badania konsumenckie ofert dostępu do internetu 6 wskazują na, stały od dekady, trend spadku cen za dostęp oraz efektywnej ceny za 1GB danych. Szczególnie widoczne jest to w przypadku usług mobilnych, gdzie pomiędzy 2014 a 2017 ceny dla usług z transferem do 50 GB oraz do 100 GB zmniejszyły się odpowiednio o 46% i 38%. W przypadku usług z transferem do 50 GB efektywna cena za 1 GB spadła czternastokrotnie a w pozostałych przedziałach o 45 do 30%. W przypadku internetu stacjonarnego najwyższy spadek cen na przestrzeni ostatnich 4 lat odnotowany był w przedziale od 30 Mb/s do 100 Mb/s i obniżył średnie koszty usług o ok. 37% w 2018 r. w porównaniu do 2014 r. Należy w tym miejscu podkreślić, że ceny usług telekomunikacyjnych w Polsce we wszystkich segmentach rynku są poniżej średniej cen krajów UE 7, a średnie przychody na klienta (ARPU) spadają systematycznie od wielu lat pomiędzy 2016 a 2017 rokiem ARPU spadło o 11%. Spadek cen usług we wszystkich segmentach rynku na przestrzeni ostatniej dekady skorelowany był ze wzrostem konkurencyjności rynku. Wzrost konkurencyjności następował jednak w różnych warunkach regulacyjnych, a osiągnięty dzięki temu poziom konkurencyjności okazał się nie być równie trwały we wszystkich przypadkach. Regulacja dostępu do sieci Orange, uwolnienie rynków WRL, BSA i LLU, pobudziły konkurencyjność rynku. Koncepcja drabiny inwestycyjnej została jednak zaburzona poprzez dysproporcję opłat hurtowych pomiędzy poszczególnymi poziomami dostępu, a z biegiem czasu, w miarę nasilania się konkurencji cenowej na rynku detalicznym, regulowany mechanizm ustalania cen hurtowych zawęził znacznie marże operatorów. Na rynku mobilnym natomiast, wsparcie regulacyjne dla wchodzącego na rynek czwartego operatora, polegające na ustaleniu ograniczonej w czasie asymetrii stawek rozliczeń oraz możliwości stopniowego budowania własnej infrastruktury, zbudowało stały i trwały poziom konkurencyjności na rynku detalicznym. 2.1.3. Bariery inwestycyjne Pomimo szeregu rozwiązań legislacyjnych oraz programów finansowych przyjętych na poziomie krajowym, inwestycje w sieciach telekomunikacyjnych napotykają w dalszym ciągu na bariery administracyjno-prawne oraz finansowe. Wśród najważniejszych wymieniane są: procedury administracyjne z szerokim katalogiem zgód i pozwoleń koniecznych na etapie projektowania oraz realizacji inwestycji, wysokość opłat publiczno -prawnych, prawo drogi, a także związane z tym opłaty, dostęp do nieruchomości czy koordynacja inwestycji. Szczególne utrudnienie stanowi również brak spójnego podejścia do interpretacji przepisów prawa przez samorządy. Swoją rolę odgrywają także standardy techniczne przykładem są dyskutowane normy PEM dla sieci mobilnych czy też warunki, jakie powinny spełniać instalacje teletechniczne wewnątrz budynków. Bariery te są szczególnie uciążliwe w przypadku inwestycji w obszarach rzadko zaludnionych, gdzie wysokość opłat publiczno-prawnych ma fundamentalny wpływ na opłacalność inwestycji. Osobnym wyzwaniem jest pozyskiwanie finansowania na realizację inwestycji, nawet jeżeli są one dofinansowywane ze środków publicznych. W tym wypadku szczególnie przedsiębiorcy mniejsi, z kategorii małych i średnich, zmierzyć się muszą z dodatkowymi utrudnieniami. 8 5 Analiza cen usług mobilnego dostępu do Internetu w Polsce oraz Analiza cen usług mobilnego dostępu do Internetu w Polsce, UKE, 2018 6 Analiza cen mobilnego internetu w Polsce, UKE, 2013 7 Raport KE Digital Economy and Society Index DESI 2018 8 Raport dla Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji Inwestycje MŚP w sieci szerokopasmowe, Audytel S.A., październik 2016 WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

18 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE Niemałe znaczenie ma również stopień rozdrobnienia rynku. Raport Prezesa UKE wskazuje, że z 10 największych dostawców usług internetu szerokopasmowego, najmniejszy ma 3% udział w rynku, podczas gdy przeszło 17% udziałów rynku dzielonych jest pomiędzy innych, dużo mniejszych operatorów. Potencjał inwestycyjny przedsiębiorstw na rozdrobnionym rynku jest ograniczony. Główni gracze argumentują, że konsolidacja pomogłaby osiągnąć lepszą efektywność operacyjną i ekonomię skali, a w rezultacie pozwoliłaby na zwiększenie inwestycji. Tymczasem, zwłaszcza w przypadku fuzji i przejęć angażujących zazębiające się w swoich sferach działania podmioty, konsolidacja napotyka na bariery regulacyjne. Minimalizacja barier inwestycyjnych ma zostać osiągnięta między innymi przez przyjęte sukcesywnie od 2010 roku regulacje wspierające realizację celów Europejskiej Agendy Cyfrowej i Narodowego Planu Szerokopasmowego, w szczególności Megaustawę oraz zmiany w ustawie Prawo telekomunikacyjne. Według zapowiedzi Ministerstwa Cyfryzacji, procedowany obecnie rządowy plan budowy sieci 5G, pod roboczą nazwą Plan dla 5G w Polsce, może zostać wsparty przez specustawę o znoszeniu barier inwestycyjnych. 9 Niemniej jednak, od czasu powołania w 2012 roku Memorandum w sprawie współpracy na rzecz budowy i rozwoju pasywnej infrastruktury sieci szerokopasmowych oraz pierwszych rekomendacji sformułowanych przez grupę roboczą do spraw procesów i barier inwestycyjnych, wiele ze zidentyfikowanych barier inwestycyjnych w dalszym ciągu nie zostało zaadresowanych. Wśród nich w dalszym ciągu znajdują się na przykład stawki opłat ustalanych przez samorządy terytorialne za zajęcie pasa ruchu drogowego czy sposób naliczania podatku od nieruchomości w przypadku inwestycji telekomunikacyjnych oraz długotrwałość procesów administracyjnych. 9 Odpowiedź Ministerstwa Cyfryzacji na interpelację AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 19 2.2. Rynek polski na tle rynków europejskich 2.2.1. Usługi stacjonarne i mobilne pozycja na tle Europy W ramach polityki Jednolitego Rynku Cyfrowego, Komisja Europejska publikuje regularny roczny raport, podsumowujący postępy krajów członkowskich w osiąganiu celów agendy cyfrowej. Digital Economy and Society Index (DESI) indeks gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego jest złożonym wskaźnikiem, którego jednym z istotnych składników jest dostęp do łączności i usług (connectivity). 10 Polska oceniana jest w profilu krajowym, jako należąca do grupy państw osiągających niskie wyniki. 11 Rysunek 2-1. Indeks gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego (DESI) za 2018 r. Źródło: Digital Scoreboard. Według DESI, Polska jest w dalszym ciągu na końcu europejskiej stawki w zakresie penetracji internetu szerokopasmowego w dostępie stałym. Rysunek 2-2. Penetracja dostępu do internetu na obszarach słabo zurbanizowanych oraz średnia dla całego kraju (% gospodarstw domowych) w 2017 r. Źródło: DESI. 10 Connectivity. Broadband market developments in the EU, Komisja Europejska, 2018 11 Krajowy profil DESI dla Polski za 2017 rok WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

20 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE W Europie, dostęp mobilny jest głównie uzupełnieniem dla stacjonarnego dostępu do internetu. Średnio tylko 9,3 % gospodarstw domowych korzystało wyłącznie z mobilnego internetu, podczas gdy w Polsce było to ponad 16%, mniej jedynie niż w Finlandii, Włoszech i Austrii. Przykład Finlandii i Włoch, gdzie zasięg usług szerokopasmowych stacjonarnych jest gorszy niż w Polsce, ilustruje również zjawisko substytucyjności dostępu mobilnego. Rysunek 2-3. Penetracja mobilnego dostępu do internetu (aktywni użytkownicy jako % całej populacji) w 2017 r. Źródło: Digital Scoreboard. Polska ma jeden z większych w Europie udział technologii kablowych w dostępie szerokopasmowym w sieciach stacjonarnych, co potwierdza wysokie zaangażowanie inwestycyjne sektora kablowego w Polsce. Rysunek 2-4. Udział poszczególnych technologii dostępu do internetu w 2017 r. Źródło: DESI. AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 21 2.2.2. Specyfika polityki regulacyjnej rynku polskiego Regulacje rynku telekomunikacyjnego na poziomie europejskim zostały zainicjowane przez zalecenie KE w sprawie określenia rynków właściwych (2003/311/EC) idące w ślad za dyrektywą w sprawie wspólnych ram regulacyjnych usług i sieci łączności elektronicznej (dyrektywa ramowa 2002). Kolejnymi odsłonami były zalecenia z 2007 oraz 2014 roku. Przepisy unijne wymagają od krajowych organów regulacyjnych przeprowadzenia krajowych i unijnych konsultacji w sprawie projektów środków regulacyjnych, które zamierzają podjąć przed ich przyjęciem, a Komisja Europejska monitoruje na bieżąco stan regulacji poszczególnych rynków właściwych. 12 Stan regulacji poszczególnych rynków właściwych w krajach europejskich według stanu na początek 2018 roku ilustruje zestawienie poniżej. Zwraca uwagę, że Polska jest w grupie państw, w których wszystkie rynki właściwe według Zaleceń 2014 i 2007 są regulowane (w Polsce poza częściową deregulacją rynku 3b/2014 o czym więcej poniżej). Podczas gdy większość krajów europejskich przeprowadziła pierwszy tak zwany cykl regulacyjny związany z analizą rynków i określaniem pozycji dominujących w oparciu o zalecenie z 2003 roku, w Polsce intensywne działania regulacyjne rozpoczęły się w praktyce od 2006 roku. Ponadto, wszystkie regulowane rynki oprócz 3b/2014 przeszły do tej pory co najwyżej 2 cykle regulacyjne. Kluczowymi dla rozwoju konkurencyjności w usługach dostępu do internetu były decyzje regulujące hurtowy dostęp do sieci (WLR), uwalniające dostęp do pętli lokalnej (LLU), usług strumienia bitów (BSA), hurtowego zakańczania połączeń w sieciach komórkowych (MTR). Wprowadzenie w 2006 roku obowiązków regulacyjnych i określenie warunków dostępu do lokalnej pętli abonenckiej BSA z opłatami wyznaczanymi przez cenę detaliczną minus (R-) rozpoczęło w praktyce konkurencję na rynku dostępu do internetu szerokopasmowego, skutkując również natychmiastową obniżką cen 12 The state of play of the ex ante regulation in the electronic communications markets, Komisja Europejska, 2018 WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

22 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE detalicznych usług świadczonych przez TP. Niemniej jednak, wprowadzenie oferty BSA pobudziło jedynie rozwój sieci szkieletowych operatorów alternatywnych, nie wpływając na rozbudowę sieci dostępowej. Było to zgodne z założeniami pakietu dyrektyw o łączności elektronicznej z 2002 roku, opartego między innymi na koncepcji tzw. drabiny inwestycyjnej. Zgodnie z tą koncepcją, przedsiębiorca wchodzący na rynek może oprzeć swoje działanie nie angażując swojej infrastruktury dostępowej w pierwszym okresie, ale w kolejnym etapie powinien przejść do usług oferowanych przy wykorzystaniu LLU. W czerwcu i sierpniu 2006 roku Prezes UKE notyfikował projekty decyzji SMP na rynkach LLU i BSA 13 a następnie, wydał decyzje SMP odpowiednio w czerwcu i lutym 2007 roku. Kolejna runda regulacji była przeprowadzona zgodnie z Zaleceniem KE dotyczącym rynków właściwych z 2007 roku. Kluczowym wydarzeniem regulacyjnym 2009 roku było podpisanie porozumienia pomiędzy Prezesem UKE a TP. Porozumienie zmieniło diametralnie środowisko regulacyjne i zasady współpracy TP z operatorami alternatywnymi, jednocześnie zobowiązując TP do realizacji szczegółowego harmonogramu inwestycji celem uruchomienia lub modernizacji 1,2 mln linii szerokopasmowych w obszarach białych. W ramach zawartego Porozumienia, UKE zadeklarowało utrzymanie stałego poziomu stawek hurtowych do 2012 roku i odstąpienie od planu podziału strukturalnego TP. W 2010 roku rozpoczęta została druga runda regulacji rynku BSA (R5/2007) oraz LLU (R4/2007) zgodnie z zaleceniem NGA, mającym na celu określenie zasad dostępu do sieci dostępowej w całości lub części opartej na światłowodach. Jednocześnie Prezes UKE zidentyfikował 11 rynków lokalnych na poziomie obszarów gmin, w których uznał istnienie efektywnej konkurencji w usługach dostępu do internetu. Kolejna analiza rynku LLU (4/2007) została zakończona decyzją w czerwcu 2014 roku, a następnie analiza i projekt decyzji na odpowiadającym według nowego zalecenia z 2014 roku rynku LLU (3a/2014) została notyfikowana do Komisji Europejskiej w sierpniu 2016 roku i wycofana, w związku ze zgłoszonymi miesiąc później przez Komisję wątpliwościami. Obydwa rynki BSA i LLU (3a,3b/2014) są w tej chwili ponownie analizowane. Oferta ramowa w zakresie kanalizacji kablowej (ROI 2006) weszła decyzją Prezesa UKE w czerwcu 2006 14 roku, jeszcze w oparciu o przepisy przejściowe, a zatem bez decyzji regulacyjnej SMP, nakładającej obowiązek przygotowania oferty. Kolejne odsłony regulacji z 2010 i 2012 roku ugruntowały funkcjonowanie tej oferty również jako wzoru w zakresie procedur czy struktury opłat, nie tylko we współpracy z Orange, ale również pomiędzy innymi operatorami, nie podlejącymi dotychczas obowiązkowi oferty ramowej. W początkowej fazie regulacji rynku, ROI stanowiło również w wielu punktach odniesienie dla sposobów korzystania z oferty LLU. Wyjątkowe w skali europejskiej były natomiast konsekwencje przyjętej strategii regulacyjnej na rynku mobilnym. Prezes UKE wydał pierwsze decyzje określające maksymalne stawki rozliczeń za zakańczanie połączeń w sieciach komórkowych (MTR) w 2006 roku. W maju 2009 roku Komisja wydała natomiast wytyczne dla regulatorów w sprawie stosowania opartej na kosztach metody ustalania stawek za zakańczanie połączeń w sieciach stacjonarnych i komórkowych (Zalecenie MTR/FTR). Aby zapewnić wsparcie dla nowych, wchodzących na rynek ze znacznym opóźnieniem w stosunku do pozostałych trzech sieci, Prezes UKE wprowadził asymetrię stawek za zakańczanie połączeń w sieciach nowych operatorów. Poziomy asymetrii zostały ustalone w zależności od roku działalności nowych graczy a zgodnie z Zaleceniem MTR/FTR w 2010 roku UKE zapowiedział wprowadzenie symetrii z dniem 1 stycznia 2013 roku dla operatów będących na rynku dłużej niż 4 lata. W efekcie P4/Play jest jednym z nielicznych w Europie operatorów, który pomimo dużo późniejszego wejścia na rynek, osiągnął równorzędną pozycję z trzema operatorami zasiedziałymi. 13 Notyfikacje: PL/2006/0418, PL/2006/0472; Decyzje DRTH-SMP-6043-8/06 (31), DRTH-SMP-6043-23/05 (33) 14 Decyzja Prezesa UKE z 30.06.2006 DTK-WSB-6062-1/04 (249) AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 23 2.3. Perspektywa i ambicje rozwoju 2.3.1. Europejska Agenda Cyfrowa Europejska Agenda Cyfrowa (EAC) powstała jako element strategii Europa 2020 w maju 2010 roku określając rolę technologii informacyjno-komunikacyjnych dla realizacji tej strategii. EAC zawiera podstawowe cele w zakresie sieci szerokopasmowych, które powinny zostać osiągnięte do 2020 roku: szerokopasmowy dostęp do internetu o przepustowości co najmniej 30 Mb/s ma być dostępny dla wszystkich obywateli UE; 50 % europejskich gospodarstw domowych powinno korzystać z przepustowości powyżej 100 Mb/s. Cele EAC zostały we wrześniu 2016 roku dodatkowo rozszerzone. W komunikacie Łączność dla konkurencyjnego jednolitego rynku cyfrowego: w kierunku europejskiego społeczeństwa gigabitowego Komisja Europejska zaproponowała zamiany tych celów na gigabitowy dostęp do internetu w 2025 r. dla wszystkich miejsc stanowiących główną siłę napędową rozwoju społeczno-gospodarczego takich jak szkoły, węzły transportowe i główne miejsca świadczenia usług publicznych, a także dla przedsiębiorstw prowadzących intensywną działalność w internecie, ciągły dostęp do sieci 5G wszystkich obszarów miejskich i głównych szlaków komunikacyjnych i dostęp do internetu o prędkości łącza w dół wynoszącej co najmniej 100 Mb/s, z możliwością jej zwiększenia do prędkości mierzonej w gigabitach, dla wszystkich gospodarstw domowych. 15 Większość państw europejskich przygotowała narodowe plany szerokopasmowe adresując inicjatywy, w szczególności wsparcie finansów publicznych, konieczne w kierunku realizacji celów EAC. Warto zauważyć, że 11 krajów postawiło wyżej poprzeczkę, zakładając bądź wcześniejsze osiągnięcie założeń, bądź większą docelową penetrację usług. W związku z propozycją założeń dla społeczeństwa gigabitowego Komisja oczekiwała aktualizacji narodowych planów do końca 2017 roku. W Polsce cele EAC odzwierciedla zaakceptowany w styczniu 2014 Cele Europejskiej Agendy Cyfrowej 2025» Gigabitowy internet dla szkół, węzłów transportowych i głównych miejsc świadczenia usług publicznych oraz przedsiębiorstw działających w internecie» Ciągły dostęp do sieci 5G wszystkich obszarów miejskich i głównych szlaków komunikacyjnych» Dostęp do internetu o prędkości co najmniej 100 Mb/s, z możliwością jej zwiększenia do prędkości gigabitowej dla wszystkich gospodarstw domowych roku Narodowy Plan Szerokopasmowy (NPS). NPS definiuje trzy obszary działań, które mają służyć budowie infrastruktury szerokopasmowej: zachęty inwestycyjne, inwestycje z wykorzystaniem środków publicznych oraz stymulowanie popytu. W sierpniu 2018 roku Ministerstwo Cyfryzacji opublikowało do konsultacji projekt zaktualizowanego NPS 16. Łączny szacunkowy koszt realizacji celów NPS miałby się zamknąć w przedziale od 28 mld zł do 43 mld zł, a szacowana łączna luka w finansowaniu z największym prawdopodobieństwem będzie na poziomie 14-15 mld zł. Kwoty te uwzględniają z jednej strony już poniesione nakłady, z drugiej przewidują osobne wartości dla budowy sieci gigabitowych (oraz 5G) w rozszerzonym horyzoncie czasowym do 2025 roku. Na poziomie europejskim, realizacja EAC została wsparta przez szereg regulacji w tym zalecenie w sprawie regulowanego dostępu do sieci nowej generacji 2010/572/UE 17 i dyrektywę nr 2014/61/UE w sprawie środków mających na celu zmniejszenie kosztów realizacji szybkich sieci łączności elektronicznej (Dyrektywa Kosztowa). Dyrektywa Kosztowa została w pełni zaimplementowana w ostatniej nowelizacji Megaustawy. 15 Komunikat Łączność dla konkurencyjnego jednolitego rynku cyfrowego: w kierunku europejskiego, Komisja Europejska, 2016 16 Projekt aktualizacji Narodowego Planu Szerokopasmowego, Ministerstwo Cyfryzacji, 2018 17 Zalecenie Komisji z dnia 20 września 2010 r. w sprawie regulowanego dostępu do sieci dostępu nowej generacji, Komisja Europejska, 2010, pozycja w dzienniku UE 2010/572/UE WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

24 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE 2.3.2. Strategia innowacyjności Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju, przyjęta przez Rząd w lutym 2017 roku szeroko odnosi się do obszaru cyfryzacji, przede wszystkim w kontekście nowego etapu rozwoju gospodarki Przemysł 4.0, opierającego się na sieciach telekomunikacyjnych. Wykorzystanie technologii cyfrowych zostało wskazane jako warunek osiągnięcia celów w każdym obszarze Strategii. Podkreślono, że Polska powinna kłaść większy nacisk na techniczną agendę cyfrową a cyfryzacja i innowacyjność potrzebują odpowiedniej infrastruktury telekomunikacyjnej. W głównych obszarach koncentracji działań, cyfryzacja jest wymieniona jako koło zamachowe re-industrializacji w ramach uruchamiania Polskiej Platformy Przemysłu 4.0, która ma wspierać proces transformacji przemysłowej, w tym cyfryzacji procesów. Strategia zakłada interwencję państwa dla stworzenia warunków cyfryzacji przemysłu, między innymi dla rozwoju rynku Internetu Rzeczy, zarządzania sieciami elektro-energetycznymi smart-grid, elektromobilności, przetwarzania w chmurze obliczeniowej czy technologii big data. Wykorzystanie w szczególności szybkich sieci telekomunikacyjnych będzie krytyczne dla realizacji działań dotyczących e-państwa, inteligentnych systemów transportowych i systemów autonomicznych pojazdów, inteligentnej sieci energetycznej, komunikacji kryzysowej, bezpieczeństwa finansów, polityk wyrównywanie szans rozwojowych oraz poprawy konkurencyjności na rynkach globalnych. Wzmocnienie cyfrowego rozwoju kraju zgodnie z celami EAC oraz założeń kierunku rozwoju europejskiego społeczeństwa gigabitowego do 2025 roku jest pierwszym wymienionym obszarem działań w obszarze cyfryzacji. Strategia podkreśla znaczenie sieci stacjonarnych NGA opartych na światłowodach oraz konieczność dalszego rozwoju technologii mobilnych w kierunku sieci 5G. 2.3.3. POPC Program operacyjny Polska Cyfrowa (POPC) 18 jest głównym narzędziem interwencji ze środków publicznych, służącym realizacji strategii Europa 2020 i NPS na poziomie krajowym. Na realizację POPC, przeznaczonych zostało w sumie 2.172,5 mln EUR ze środków EFRR, przy minimalnym zaangażowanym wkładzie środków krajowych na poziomie 394,3 mln EUR. Program realizuje cztery osie priorytetowe z następującą, przybliżoną alokacją finansowania: Oś I Powszechny dostęp do szybkiego internetu 1 205,3 mln EUR; Oś II E-administracja i otwarty rząd 1 122 mln EUR; Oś III Cyfrowe kompetencje społeczeństwa 171,3 mln EUR; Oś IV Pomoc techniczna 68,1 mln EUR. Komisja Europejska zaakceptowała pierwszą wersję POPC w grudniu 2014 roku oraz ponownie w lutym 2017 roku, po zmianach, które dotyczyły przede wszystkim wprowadzenia możliwości wykorzystania poza dotacjami, instrumentów finansowych w realizacji celów osi I programu, wprowadzenie trybu pozakonkursowego w osi II POPC E-administracja i otwarty rząd oraz wprowadzenia możliwości sfinansowania dużego projektu w osi II POPC II etapu projektu Elektroniczna Platforma Gromadzenia, Analizy i Udostępniania Zasobów Cyfrowych o Zdarzeniach Medycznych. Oś I POPC wspiera budowę infrastruktury szerokopasmowego internetu, zgodnych z założeniami EAC i NPS, na obszarach z tzw. luką inwestycyjną. Są to obszary białe, w których w chwili realizacji programu nie istniała sieć dostępowa NGA i w których inwestycje w taką infrastrukturę, ze względu na ich koszty oraz ograniczony popyt są szczególnie nieefektywne ekonomicznie. 18 POPC dokument główny, Centrum Projektów Polska Cyfrowa, wersja po zmianach luty 2017 AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 25 Obszary interwencji identyfikowane są na podstawie danych inwentaryzacji usług i infrastruktury telekomunikacyjnej oraz modelu analizy opłacalności inwestycji przygotowywanych przez Prezesa UKE. Analiza przeprowadzona została z dokładnością do poszczególnych budynków i na tej podstawie zidentyfikowano ponad 3,2 mln adresów białych. Obszary interwencji określone zostały poprzez agregację adresów białych w obszarach administracyjnych powiatów. Instytucja pośrednicząca programu CPPC przeprowadziła do chwili obecnej 3 konkursy w ramach osi I POPC. Tabela 2-1. Podsumowanie efektów konkursów przeprowadzonych w ramach I osi POPC Działanie 1.1. Źródło: CPPC. PODSUMOWANIE I, II i III NABORU Obszary konkursowe Alokacja Pokrytych obszarów Liczna gospodarstw domowych do objęcia zasięgiem na obszarach wyłonionych do dofinansowania I NABÓR II NABÓR III NABÓR I RUNDA 24% powierzchni kraju 229 cała Polska 79 ponad 3 mld 147 mln zł cała Polska *** 33 ponad 1 mld 936 mln zł 600 mln zł 34% 63% 100% 118 085 (tj. 129% minimalnego zobowiązania pokryciowego) Liczba szkół 179 placówek oświatowych 1 118 455 (tj. 168% minimalnego zobowiązania pokryciowego) 6 283 punktów adresowych placówek oświatowych 654 714 (tj. 142% minimalnego zobowiązania pokryciowego) 2 579 punktów adresowych placówek oświatowych 9 241 placówek oświatowych 3 826 placówek oświatowych W ramach trzech konkursów zadeklarowano objęcie zasięgiem sieci prawie 2 mln gospodarstw domowych (270% celu programu). Obowiązek zapewnienia dostępu hurtowego do sieci szerokopasmowych wybudowanych w ramach I Osi POPC jest warunkiem przyznania pomocy. UKE nie tylko opracował zasady dostępu hurtowego do sieci zrealizowanych w ramach poszczególnych konkursów, ale również cenniki usług przyłączenia do sieci dla jednostek oświatowych (dla 2 i 3 konkursu). Jakkolwiek operatorzy sieci POPC mają swobodę określenia szczegółowych warunków dostępu hurtowego, oferty zatwierdzane są przez Prezesa UKE. Obowiązek dostępu do sieci POPC dotyczy zarówno dostępu do infrastruktury jak i dostępu aktywnego, w tym BSA, LLU oraz VULA. Zasady dostępu do sieci POPC wzorowane są na zapisach ramowych ofert obowiązujących Orange (ROI oraz SOR). Podobnie jest w przypadku określania opłat za usługi hurtowe, gdzie UKE proponuje pełen wachlarz metod od uzasadnienia kosztowego do szczegółowych zasad przeprowadzania testów zawężania marży. Trzeba zwrócić uwagę, że te szczególne kompetencje UKE jako instytucji specjalistycznej, określone są jedynie w dokumentacji konkursowej. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

26 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE 2.3.4. Strategia 5G Po raz pierwszy w historii tworzenia standardów telekomunikacyjnych, rozwój sieci 5G ma charakter ewolucyjny. Sieci 5G definiowane są przede wszystkim parametrami wydajności. 5G ma być przygotowane do obsługi o trzy rzędy wielkości większej liczby urządzeń mobilnych, do gigabitowych szybkości transmisji (1 10 Gb/s), opóźnień poniżej 5 ms, obsługi średnio 100 urządzeń na m 2 powierzchni, przy jednoczesnej redukcji zużycia energii w sieci o 90%. Wydatki UE związane z budową sieci 5G do 2025 roku szacowane są na 500 mld Euro. 3.5 mld Euro Unia przeznaczy na udział w przedsięwzięciach publiczno prywatnych z tym związanych, jednak, pomijając pośrednie korzyści wynikające ze zwiększenia europejskiego PKB, przychody w sieciach 5G w tym horyzoncie czasowym szacowane są na 225 mld Euro. Wyzwaniem będzie zatem zapewnienie wymaganych inwestycji przy tak znacząco dłuższym okresie zwrotu. Spójna strategia rozwoju sieci 5G w Polsce jest w trakcie przygotowania i dyskusji. Projekt Strategii 5G dla Polski został przygotowany i opublikowany przez Ministerstwo Cyfryzacji w styczniu 2018 roku. Prezes UKE uwzględnił w szerokim zakresie rozwój sieci 5G w swojej strategii regulacyjnej. Scenariusze budowy sieci 5G są również opisane w projekcie zaktualizowanego NPS. W dotychczas przedstawionych wizjach strategii rozwoju sieci 5G pojawiły się konkretne założenia, również związane z tempem i kosztami budowy niezbędnej infrastruktury. Dokument Strategia 5G opracowany przez Ministerstwo Cyfryzacji bezpośrednio mówi o wadze, jaką dla rozwoju sieci 5G mają sieci stacjonarne: Światłowód jest szczególnie ważnym elementem infrastruktury, ponieważ stanowi podstawę nie tylko stałego dostępu szerokopasmowego, ale także sieci mobilnych i WiFi. Ponieważ ruch danych w sieciach mobilnych wzrasta i oferowane są usługi szybszej transmisji, operatorzy sieci komórkowych będą coraz częściej potrzebować dostępu do wszechstronnej infrastruktury światłowodowej, aby jak najlepiej wykorzystać dostępne i cenne widmo radiowe. W projekcie aktualizacji NPS zakłada się budowę czterech sieci 5G w trzech modelach: budowy równoległej przez czterech operatorów, budowy infrastruktury, która byłaby współdzielona przez operatorów oraz budowy narodowej sieci szkieletowej backhaul, do której operatorzy dobudowywaliby infrastrukturę mobilną piko- i femto-komórek. Projekt szacuje również wartość inwestycji niezbędnych do zbudowania części wspólnej infrastruktury 5G z sieciami szerokopasmowymi. Z opracowania wynika, że prawie połowa średniorocznych nakładów na budowę stacjonarnych sieci szerokopasmowych w latach 2021-25 związana byłaby z budową sieci 5G. Także BEREC odniósł się do potrzeby zapewnienia światłowodowych łączy dosyłowych dla sieci 5G w kontekście przeglądu rynków właściwych. 19 19 Assessment of the need to review the BEREC Common Positions on Markets 3a, 3b and 4 BoR (18) 24 AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 27 2.4. Wymagane obszary inwestycji 2.4.1. Potrzeby inwestycyjne Oceniając aktualny stan rynku telekomunikacyjnego w Polsce, stagnację jego wartości, silną konkurencję skoncentrowaną na walce cenowej, dużą penetrację usług szerokopasmowych w sieciach mobilnych i konfrontując go z pozycją Polski w europejskich rankingach cyfryzacji oraz ambitnych celach rozwoju, należy zadać sobie pytanie, czy oznacza to, że istnieje już wystarczająca baza infrastruktury telekomunikacyjnej dla zapewnienia dalszego rozwoju usług. Projekt aktualizacji NPS 20 szacuje nakłady inwestycyjne niezbędne do osiągnięcia jedynie celu EAC, które mogą wynieść w latach 2017 2020 od 11,13 mld do 17,3 mld zł. Uwzględniając dodatkowo całkowite koszty budowy infrastruktury zgodnie z celami społeczeństwa gigabitowego oraz związane z rozwojem sieci 5G nakłady wynosić będą 27,95 mld zł do 43,1 mld zł, a szacowana łączna luka w finansowaniu, z największym prawdopodobieństwem, będzie na poziomie 14-15 mld zł. Realizacja EAC w latach 2017-2020 może wynieść od 11,13 mld do 17,3 mld zł, a dodatkowe koszty budowy infrastruktury zgodnie z celami społeczeństwa gigabitowego oraz rozwojem sieci 5G wynosić będą 27,95 mld zł do 43,1 mld zł. Oczekuje się też, że inwestycje operatorów w sieciach dostępowych koncentrować się będą na technologiach, zapewniających możliwość korzystania z usług o przepustowościach przekraczających 100 Mb/s. Szacowana łączna luka w finansowaniu to poziom 14-15 mld zł. Zakładając, że do 2020 roku zostaną osiągnięte cele podstawowe EAC, dalsze zwiększenie możliwości sieci do przepustowości co najmniej 100 Mb/s może wymagać dodatkowych 5,5 mld zł inwestycji w okresie kolejnych 5 lat. Trzeba pamiętać również, że potrzeby sektorów wertykalnych związane z infrastrukturą szerokopasmową (zwłaszcza w powszechnym zastosowaniu, np. autonomicznych pojazdów, telemedycyny, energetyki, itd.) wymagają jednolitego, krajowego zasięgu infrastruktury. Aby więc osiągnąć wymagany efekt transformacji, duża część wymaganych inwestycji będzie musiała być skierowana na obszary o niższej opłacalności. 2.4.2. Zaspokojenie popytu na infrastrukturę Według Raportu Prezesa UKE o stanie rynku telekomunikacyjnego w Polsce w 2017 roku, w dalszym ciągu w blisko 90% miejscowości do 100 mieszkańców oraz 50% miejscowości do 500 mieszkańców nie ma ani jednego operatora, który zadeklarowałby obecność własnego węzła telekomunikacyjnego. Jednocześnie, w miejscowościach powyżej 100 tys. mieszkańców obecność własnej infrastruktury deklarowało 10 lub więcej operatorów. Średnio, jedynie co drugi węzeł dostępowy (czyli urządzenia zapewniające fizyczne podłączenie sieci dostępowej użytkowników końcowych do sieci agregującej) zinwentaryzowany w systemie SIIS (System Informacyjny o Infrastrukturze Szerokopasmowej) jest węzłem światłowodowym. Ponadto, obecność węzła dostępowego nie gwarantuje jeszcze dostępności usług stacjonarnych klasy NGA dla klientów końcowych. Średnia dla całego kraju penetracja budynkowa dostępem do usług internetu stacjonarnego o przepustowości co najmniej 30 Mb/s wynosi jedynie 33%. W przypadku usług o przepustowości 100 Mb/s, jedynie 10% budynków miało takie możliwości. 20 Projekt aktualizacji Narodowego Planu Szerokopasmowego, Ministerstwo Cyfryzacji, 2018 WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

28 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE Rysunek 2-5. Penetracja budynkowa zasięgami internetu o prędkości co najmniej 30 Mb/s (lewa mapka) oraz 100 Mb/s (prawa mapka) Źródło: Raport o stanie rynku telekomunikacyjnego w 2017 r., UKE, czerwiec 2018. Z drugiej strony już w 2016 roku UKE stwierdził, że możliwość skorzystania z usług o prędkości 100 Mb/s posiadało ponad 50% gospodarstw domowych, a głównym problemem dla osiągnięcia celu EAC jest brak popytu na duże przepustowości. Niemniej jednak zaktualizowany NPS zakłada, że o ile utrzymany zostanie obecny trend intensywnie rosnącego wolumenu ruchu, w 2020 roku 66% gospodarstw domowych będzie korzystało z usług o przepustowości co najmniej 100Mb/s. Rysunek 2-6. Prognoza popytu gospodarstw domowych w Polsce na łącza o przepustowości co najmniej 30 Mb/s, co najmniej 100 Mb/s oraz co najmniej 1Gb/s (model logistyczny) Źródło: Analiza uwarunkowań w procesie aktualizacji Narodowego Planu Szerokopasmowego, InfoStrategia i GWW, 2018. Konsekwentnie więc, główny nacisk i wsparcie inwestycji powinno dotyczyć infrastruktury zapewniającej przepustowość 100Mb/s, która mogłaby w przyszłości zostać zwiększona do przepustowości gigabitowych. NPS wskazuje w związku z tym, że podstawowym medium budowy sieci przyszłości będzie światłowód oraz sieci HFC (DOCSIS/EURODOCSIS), również jako uzupełnienie technologii 5G. AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 29 Rynek zdaje się potwierdzać te założenia. Operatorzy podkreślają konieczność dalszego inwestowania w infrastrukturę. Znajduje to odzwierciedlenie nie tylko w deklarowanych wartościach inwestycji, ale również w podejmowanych działaniach strategicznych. Dobrowolną i szeroką współpracę w zakresie dostępu do infrastruktury i sieci podjęły w ostatnim roku między innymi OPL, T-Mobile, Nexera, Netia, UPC, Play. 2.4.3. Klasyfikacja potrzeb w kategoriach inwestycji wymaganych w obszarach z luką dochodową oraz w obszarach gęsto zaludnionych Gruntowna analiza potrzeb inwestycyjnych na obszarach białych NGA była podstawą do określenia zasad interwencji ze środków publicznych w ramach POPC. W toku przygotowania programu zbudowane zostały szczegółowe modele kosztowe i popytowe, za pomocą których oceniana była rentowność inwestycji i na tej podstawie, wysokość niezbędnego dofinansowania, które umożliwiłoby budowę oraz działalność operatora. Przeprowadzone analizy wskazały, że istnieją takie obszary białe NGA, w których z racji na lukę dochodową, nie tylko nie osiągnięto by zwrotu inwestycji, ale nawet przychodów gwarantujących zwrot kosztów operacyjnych. Potrzeby w zakresie rozbudowy infrastruktury w obszarach wiejskich i podmiejskich podsumowuje raport o stanie infrastruktury. Według UKE największy udział węzłów światłowodowych znajduje się w miejscowościach o wielkości od 20 tys. do 50 tys. mieszkańców. Wiele z tych lokalizacji zostało zbudowanych w ramach programów wparcia budowy sieci realizowanych w perspektywie finansowej 2007-2014. W ramach natomiast nowej perspektywy oraz kolejnych konkursów POPC, dofinansowanie dotyczy budowy infrastruktury dostępowej w znakomitej większości w miejscowościach poniżej 5 tys. mieszkańców tam bowiem występuje większość obszarów białych, których wypełnienie jest mało prawdopodobne ze względu na wielkość luki dochodowej. Podkreślić należy, że istnienie samych węzłów światłowodowych nie zapewnia jeszcze dostępu użytkowników końcowych do usług szerokopasmowych. W obszarach rzadziej zaludnionych dostęp ten może zostać w pewnym stopniu zapewniony przez sieci radiowe. Ponadto, w obszarach gęsto zaludnionych, również znajdują się obszary białe NGA. Pomimo, że nie znalazły się one w zakresie interwencji ze środków publicznych z uwagi na lepszy potencjał dochodowy, sieci dostępowe nawet na terenach miejskich i podmiejskich wymagają rozbudowy, modernizacji i poprawy parametrów. Na terenach aglomeracji, infrastruktura światłowodowa ponadto odgrywa nie tylko rolę jako dostęp szerokopasmowy o możliwościach gigabitowych dla użytkowników końcowych ale również jako dosył dla sieci mobilnych, których gęstość w obszarach miejskich stale rośnie a wzrośnie skokowo w związku z budową sieci 5G. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

30 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE 2.5. Wnioski Aktualny stan rynku telekomunikacyjnego w Polsce. Ambicje i wyzwania rozwoju 01 Obserwacje rozwoju rynku w ciągu ostatnich 3 lat wyraźnie wskazują na cztery wiodące zjawiska:» stagnacja całkowitej wartości rynku i jego relatywne rozdrobnienie;» dysproporcja penetracji usług dostępu do internetu stacjonarnego i mobilnego, wskazująca na potrzebę zmiany generacyjnej technologii dostępowych w sieciach stacjonarnych;» malejące znaczenie usług dostępu do internetu stacjonarnego świadczonych na infrastrukturze operatorów trzecich;» zwiększające się znaczenie i wartość usług związanych z dostarczaniem treści telewizyjnych i wideo. 02 Zwiększanie zasięgu sieci i usług szerokopasmowych, stała poprawa ich parametrów i poszerzanie oferty oraz związane z tym inwestycje są niezbędne, aby zbudować i wzmocnić nowe źródła przychodów i pobudzić rynek do wzrostów. Spadek wartości rynku powodowany obniżką przychodów, wymuszaną przez konkurencję cenową w usługach podstawowych, jest tylko częściowo rekompensowany przez nowe źródła przychodów. Ten trend, w sposób oczywisty, wpływa negatywnie na perspektywę zwrotów z inwestycji infrastrukturalnych. 03 Polski rynek jest jednym z najbardziej konkurencyjnych cenowo w Europie. Ograniczenia popytu oraz dotychczasowe preferencje wyborów konsumentów kierujących się ceną sprawiają, że pomimo zwiększania się oferty usług, poprawy ich zasięgu i jakości, zarówno w sieciach stacjonarnych jak i ruchomych, w dalszym ciągu obserwuje się spadek średniego ARPU we wszystkich segmentach rynku. 04 Wśród barier inwestycyjnych utrzymują się niezmiennie bariery administracyjno-prawne, brak standardów, długotrwałość procesów administracyjnych, dostępność finansowania. AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 31 05 Raport DESI podkreśla asymetryczność rozwoju Polski w dziedzinie łączności z penetracją usług mobilnych plasującą Polskę w czołówce EU28 oraz ogólną pozycją w zakresie łączności, gdzie Polska utrzymuje się na dalekim, 25 miejscu w UE. Podkreśla się jednocześnie szybszy w ciągu ostatnich dwóch lat rozwój sieci nowej generacji i mobilnego dostępu szerokopasmowego. Raport odnotowuje również specyfikę warunków geograficznych, dużych obszarów o małej gęstości zaludnienia podkreślając, że koszty rozwoju sieci są stosunkowo wysokie, popyt ograniczony, a wiele obszarów białych NGA jest nieopłacalnych. 06 Polska jest w dalszym ciągu jednym z najbardziej regulowanych rynków w UE. Rynki właściwe, kluczowe dla funkcjonowania usług szerokopasmowych zostały do tej pory poddane tylko dwóm cyklom regulacyjnym. Można zatem wnioskować, że regulacje będące w obrocie, odnoszą się do stanu rynku sprzed kilku lat, za wyjątkiem rynku 3b/2014. Asymetria regulacji MTR jest przykładem pozytywnego wpływu regulacji zastosowanej proporcjonalnie do siły rynkowej graczy, który pozwolił na wykształcenie się silnej konkurencji. 07 Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju szeroko adresuje obszar cyfryzacji oraz wyraźnie podkreśla, że u podstaw budowy społeczeństwa cyfrowego, innowacji w kluczowych sektorach wertykalnych i transformacji do Przemysłu 4.0 jest budowa infrastruktury szerokopasmowej o możliwościach gigabitowych. Wskazując kierunki działania, strategia innowacyjności nie jest jednak wsparta niezbędnymi narzędziami, poza wdrożonymi dotychczas w ramach NPS i POPC. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

32 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE 08 Tempo rozwoju technologii spowodowało, że jeszcze przed upłynięciem terminów realizacji celów EAC, ambicje dotyczące infrastruktury szerokopasmowej zostały rozszerzone do przepustowości gigabitowych. Został też zaproponowany pierwszy kalendarz wdrażania sieci 5G w Europie. Przepustowości gigabitowe wymagają, aby architektura budowanych i modernizowanych sieci była w większym zakresie, niż to dotychczas zakładano, oparta na światłowodach. Idące w ślad za celami EAC, Narodowy Plan Szerokopasmowy i podstawowe narzędzie wsparcia finansowego ze środków publicznych przewidziane w NPC, Program Operacyjny Polska Cyfrowa są obecnie aktualizowane, niemniej zwiększyła się luka finansowa konieczna do osiągnięcia nowych celów rozwoju infrastruktury. Nie zwiększyły się natomiast środki publiczne przeznaczone na te cele. Zakłada się, że luka zostanie wypełniona przez fundusze prywatne, inwestycje pochodzące bezpośrednio od operatorów. Poza finansowaniem dostępnym w ramach POPC, najważniejszym elementem mającym stymulować dalsze inwestycje dla osiągnięcia EAC i ambicji społeczeństwa gigabitowego są zmiany środowiska regulacyjnego. Polska wdrożyła pakiet regulacji zgodnie z dyrektywą kosztową, zapewniony został również otwarty dostęp do infrastruktury budowanej przy wykorzystaniu środków publicznych. Krótki czas, który upłynął od wprowadzenia tych narzędzi regulacyjnych nie pozwala na pełną ocenę ich skuteczności, trudno jest również twierdzić, że mogłyby być one niewystarczające. 09 Strategia 5G nie może być traktowana jedynie jako ewolucja nowego standardu sieci mobilnych. Ewolucja sieci w kierunku zapewniającym parametry 5G wymaga dalszych inwestycji w infrastrukturę stacjonarną. Będzie to zwłaszcza kluczowe na obszarach miejskich o maksymalnej przyszłej gęstości komunikujących się urządzeń, jak największego zbliżenia światłowodowych sieci dosyłowych do elementów dostępu radiowego. Dlatego też, według pierwszych szacunków, prawie połowa średniorocznych nakładów na budowę sieci szerokopasmowych w latach 2021-2025 związana będzie z budową sieci 5G. AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 33 10 Statystyki penetracji sieci o możliwościach szybkości transmisji powyżej 100Mb/s świadczą, że istniejąca infrastruktura jest niewystarczająca. Nawet w obszarach miejskich, penetracja budynkowa sieci o możliwościach gigabitowych jest niewystarczająca dla spełnienia celów EAC i NPS oraz Strategii Odpowiedzialnego Rozwoju. Operatorzy intensywnie inwestujący w budowę sieci gigabitowych, zdają się już efektywnie korzystać z istniejących możliwości i środowiska regulacyjnego, dobrowolnie nawiązując współpracę w zakresie wykorzystania istniejącej infrastruktury czy też dostępu do sieci budowanych przy wykorzystaniu środków publicznych. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

34 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE 3 Rola regulatora w kształtowaniu rynku AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 35 3.1. Problematyka symetrycznych obowiązków regulacyjnych w zakresie dostępu do infrastruktury pasywnej i sposób ich egzekwowania przez Prezesa UKE Zgodnie z art. 22 ust. 2 Megaustawy, Prezes UKE, wydając decyzję w sprawie dostępu do infrastruktury technicznej przedsiębiorcy telekomunikacyjnego musi uwzględniać szereg wymagań określonych w tym przepisie. Przede wszystkim te, określone w art. 8 DR (Dyrektywa Ramowa). Przepis art. 8 ust. 1 DR zobowiązuje krajowe organy regulacyjne do podejmowania proporcjonalnych środków dla osiągniecia celów regulacyjnych. Zgodnie z kolei art. 8 ust. 5 DR, krajowe organy regulacyjne są zobowiązane stosować obiektywne, przejrzyste, niedyskryminacyjne i proporcjonalne zasady regulacyjne, w tym celu m.in.: Zapewniając, aby w podobnych okolicznościach nie występowała dyskryminacja w traktowaniu przedsiębiorstw udostępniających sieci i usługi łączności elektronicznej; Chroniąc konkurencję z korzyścią dla konsumentów oraz promując w odpowiednich przypadkach konkurencję opartą na infrastrukturze; Promując efektywne inwestycje i innowacje w zakresie nowej i rozszerzonej infrastruktury, w tym poprzez zagwarantowanie, że każdy przypadek obowiązku udzielenia dostępu uwzględnia ryzyko, jakie ponoszą inwestujące przedsiębiorstwa; Nakładając ex ante obowiązki regulacyjne tylko w przypadku braku skutecznej i zrównoważonej konkurencji, a także łagodząc lub znosząc takie obowiązki, kiedy tylko spełniony jest ten warunek. Przestrzeganie zasady proporcjonalności oznacza, że zastosowane środki regulacyjne muszą być adekwatne do wielkości przedsiębiorstwa, zakresu świadczonych usług, jego pozycji na rynku i zidentyfikowanych problemów. Nakładane obowiązki nie mogą więc być takie same (symetryczne). Przemawia za tym także wymóg, aby nakładane obowiązki były niedyskryminacyjne. Przepis art. 8 ust. 5 DR wprost nakazuje, aby w podobnych okolicznościach nie występowała dyskryminacja w traktowaniu przedsiębiorstw udostępniających sieci i usługi łączności elektronicznej. A contrario dyskryminacja będzie więc występować, gdy w różnych okolicznościach będą stosowane takie same obowiązki. Nie będzie także chroniona konkurencja, jeżeli takie same obowiązki będą nakładane, np. na podmiot posiadający silniejszą pozycję rynkową i na podmiot, który ma słabszą pozycję rynkową. Nie będzie to sprzyjać ochronie praw konsumentów i wspieraniu rozwoju konkurencji. Większe obowiązki regulacyjne nie będą także sprzyjać rozwojowi inwestycji i innowacji w zakresie nowej oraz rozszerzonej infrastruktury. Promowanie efektywnych inwestycji czy innowacji musi jednocześnie gwarantować, że każdy przypadek obowiązku udzielenia dostępu uwzględnia ryzyko, jakie ponoszą inwestujące przedsiębiorstwa. Oznacza to, że należy w sposób indywidualny oceniać każdy przypadek udzielania dostępu. Nie może więc występować taka sytuacja, że przedsiębiorcy, niezależnie od tego, jakie ryzyka inwestycyjne ponoszą, otrzymają decyzje w zakresie dostępu na takich samych warunkach. Tego rodzaju decyzje byłyby dyskryminujące oraz nieproporcjonalne. Prezes UKE musi więc w sposób indywidulany oceniać każdy przypadek i podejmować odpowiednie do tego przypadku decyzje. W przeciwnym razie, tj. nie uwzględniając wskazanych zasad, decyzje mogą zostać uznane za wadliwe. Poza obowiązkami wynikającymi z art. 8 ust. 5 DR, przepis art. 22 ust. 2 Megaustawy nakazuje, aby Prezes UKE wydając decyzję w sprawie dostępu do infrastruktury technicznej przedsiębiorcy telekomunikacyjnego, brał także pod uwagę, aby opłaty z tego tytułu umożliwiały zwrot poniesionych przez przedsiębiorcę telekomunikacyjnego kosztów, oraz wpływ dostępu do infrastruktury technicznej na plan biznesowy tego przedsiębiorcy telekomunikacyjnego, w szczególności na realizowane przez niego inwestycje dotyczące szybkich sieci telekomunikacyjnych. Przepisy wymagają także indywidualnego podejścia zapewniającego zwrot poniesionych przez przedsiębiorcę telekomunikacyjnego kosztów oraz uwzględnienie jego planów biznesowych. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

36 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE 3.2. Podstawowa rola regulacji i regulatora 3.2.1. Realizacja celów polityki regulacyjnej określonych w art. 189 ust. 2 prawa telekomunikacyjnego Zgodnie z art. 189 ust. 1 i 2 p.t., organy właściwe w sprawach telekomunikacji, czyli minister właściwy do spraw informatyzacji oraz Prezes UKE, zostali zobowiązani do prowadzenia polityki regulacyjnej. Polityka regulacyjna jest definiowana poprzez określenie celów sformułowanych w punktach 1-4 art. 189 ust. 2 p.t. Sformułowane w art. 189 ust. 2 p.t. cele regulacyjne są zbieżne z celami regulacyjnymi określonymi w dyrektywie 2002/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 7 marca 2002 r. w sprawie wspólnych ram regulacyjnych sieci i usług łączności elektronicznej. Związane jest to z koniecznością zapewnienia w sposób jednolity realizacji celów regulacyjnych sformułowanych w DR przez poszczególne państwa członkowskie UE. Przepis art. 8 ust. 1 DR zobowiązuje państwa członkowskie do zapewnienia, aby krajowe organy regulacyjne przy wykonywaniu zadań przewidzianych Dyrektywą Ramową podejmowały wszelkie uzasadnione, ale jednocześnie proporcjonalne środki, dla osiągnięcia w szczególności celów określonych w art. 8 DR. Cele regulacyjne powinny być uwzględniane nie tylko w stanowieniu prawa, ale także w prowadzonych sprawach regulacyjnych. Powinny być materialnoprawną podstawą wszelkich decyzji regulacyjnych wydawanych przez Prezesa UKE, w szczególności projektów rozstrzygnięć regulacyjnych. Powinny być także uwzględniane w procesie wykładni wszystkich przepisów p.t. Wyjaśniają bowiem czym kierował się ustawodawca przygotowując przepisy dotyczące zadań i kompetencji administracji telekomunikacyjnej. W strategii Prezesa UKE w latach 2017-2021 zachęty w zakresie inwestycji są ograniczone do podmiotów posiadających SMP. Brak jest odniesienia do zapewnienia efektywnego inwestowania w dziedzinie infrastruktury czy promocji technologii innowacyjnych, które przyczynią się do wzrostu konkurencyjności. Także przewidywalność regulacyjna nie jest zapewniona, jeżeli na początku okresu strategii regulacyjnej są jednocześnie podejmowane działania regulacyjne, o których mówią strategiczne kierunki działania Prezesa UKE. Postanowienia art. 8 ust. 2 DR nakładają na krajowe organy regulacyjne obowiązek wspierania konkurencji w dziedzinie udostępniania sieci i usług łączności elektronicznej oraz urządzeń towarzyszących i usług. Postanowieniom art. 8 ust. 2 DR odpowiadają w części postanowienia art. 189 ust. 2 pkt 1 lit a-e p.t. Wskazać należy także na postanowienia art. 8 ust. 5 lit. a, d i f DR. Zgodnie z tymi przepisami, w dążeniu do osiągnięcia założeń polityki, o których mowa w szczególności w art. 8 ust. 2 DR, krajowe organy regulacyjne stosują obiektywne, przejrzyste, niedyskryminacyjne i proporcjonalne zasady regulacyjne. Szczególnie ważne są w tym zakresie postanowienia, według których nałożenie ex ante obowiązków regulacyjnych możliwe jest tylko w przypadku braku skutecznej i zrównoważonej konkurencji. Uszczegółowieniem celów polityki regulacyjnej są przygotowywane przez Prezesa UKE strategie regulacyjne. W strategii Prezesa UKE zatytułowanej: Strategiczne kierunki działania Prezesa UKE w latach 2017-2021 jest wprawdzie mowa o promowaniu i rozwoju infrastruktury, ale ewentualne zachęty w zakresie inwestycji są ograniczone tylko do podmiotów posiadających SMP. Brak odniesienia się do zapewnienia efektywnego inwestowania w dziedzinie infrastruktury czy promocji technologii innowacyjnych (art. 189 ust. 2 pkt 2 lit c) p.t.). Prezes UKE chce zapewnić rozwój konkurencji poprzez regulacje (jeden z rozdziałów jest zatytułowany Konkurencja dzięki optymalnym regulacjom ). Tymczasem popieranie konkurencji powinno się odbywać poprzez wspieranie nowych inwestycji infrastrukturalnych i innowacyjności. Powinna być także zapewniona przewidywalność regulacyjna (art. 189 ust. 2 pkt 2 lit e) p.t.). Działania w tym zakresie powinny być podejmowane przez Prezesa UKE w taki sposób, aby przedsiębiorcy mogli w perspektywie kilkuletniej dostosować swoje plany do przewidywanych nowych warunków rynkowych, tj. AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 37 powinni być z odpowiednim, kilkuletnim wyprzedzeniem poinformowani o tych planach. Wymagania te nie będą spełnione, jeżeli na początku okresu strategii regulacyjnej są jednocześnie podejmowane działania regulacyjne, o których mówią strategiczne kierunki działania Prezesa UKE. Wskazać należy także, że Prezes UKE jest obowiązany jako organ regulacyjny realizować cele regulacyjne wskazane w art. 189 p.t. stanowiące politykę regulacyjną nie tylko podejmując działania na podstawie ustawy Prawo telekomunikacyjne, ale także działając na podstawie ustawy o wspieraniu rozwoju usług i sieci telekomunikacyjnych z dnia 7 maja 2010 r. Polityka regulacyjna jest bowiem związana z konkretnym organem regulacyjnym tj. Prezesem UKE oraz ministrem właściwym do spraw informatyzacji. Prezes UKE powinien więc uwzględniać wszystkie cele regulacyjne sformułowane w art. 189 p.t. oraz art. 8 DR w zależności od konkretnego przypadku, dokonując ich właściwej oceny. Odpowiednia ich ocena pozwoli zastosować właściwe środki sprzyjające inwestycjom w rozwój infrastruktury oraz promowaniu nowych technologii, ale także zrealizować inne cele wynikające z polityki regulacyjnej Prezesa UKE. 3.2.2. Realizacja celów ustawy Prawo telekomunikacyjne określonych w art. 1 ust. 2 prawa telekomunikacyjnego Wskazane w art. 189 ust. 2 p.t. cele polityki regulacyjnej są ściśle związane z ogólnymi celami ustawy Prawo telekomunikacyjne, określonymi w art. 1 ust. 2 p.t. i w znacznym zakresie się z nimi pokrywają. Cele ustawy Prawo telekomunikacyjne określone w art. 1 ust. 2 p.t. są zobowiązane realizować wszystkie podmioty wykonujące czynności na podstawie ustawy Prawo telekomunikacyjne. Prezes UKE jako organ regulacyjny jest zobowiązany w swoim działaniu uwzględniać cele Prawa telekomunikacyjnego 21, w szczególności w wydawaniu decyzji regulacyjnych. Zgodnie z art. 1 ust. 2 punkty 1 i 2 p.t. celem ustawy p.t. jest stworzenie warunków dla: wspierania równoprawnej i skutecznej konkurencji w zakresie świadczenia usług telekomunikacyjnych oraz rozwoju i wykorzystania nowoczesnej infrastruktury telekomunikacyjnej. Realizacja celu zdefiniowanego w art. 1 ust. 2 punkt 1 p.t. tj. wspierania równoprawnej i skutecznej konkurencji w zakresie świadczenia usług telekomunikacyjnych, wymaga wcześniejszego ustalenia, czy istnieje, czy też nie skuteczna konkurencja na rynku właściwym. Ustalenie to jest jednak zawsze uzależnione od oceny konkretnego przypadku. Skuteczna konkurencja jest to bowiem taki poziom intensywności na danym rynku, który nie jest równoznaczny z istnieniem konkurencji doskonałej, ale pozwala stwierdzić, że uzyskiwane są w stopniu wystarczającym korzyści związane z konkurencją między przedsiębiorcami. 22 Analizować konkurencję, czy jest ona skuteczna czy też nie, można natomiast dopiero po wcześniejszym określeniu rynku właściwego, gdyż tylko na takim rynku można analizować konkurencję. Prezes UKE powinien więc realizować ten cel ustawy, ale wcześniej musi ustalić rynek i zbadać, czy konkurencja jest skuteczna czy też nie. Analogicznie przedstawia się kwestia analizy równoprawnej konkurencji. W tym zakresie pojawia się jeszcze kwestia kryteriów zaliczenia podmiotów do określonej grupy, charakteryzujących się pewną szczególną cechą. Celem ustawy Prawo telekomunikacyjne jest także zapewnienie rozwoju i wykorzystania nowoczesnej infrastruktury telekomunikacyjnej (art. 1 ust. 2 punkt 2 p.t.). Prezes UKE powinien stosować takie środki regulacyjne, które będą skłaniać operatorów do budowy lub modernizacji swojej infrastruktury. Stosowane środki regulacyjne powinny zapewnić operatorom stabilność warunków inwestowania oraz możliwość uzyskania zwrotu zaangażowanych środków, z uwzględnieniem ponoszonego ryzyka inwestycyjnego. 21 Zob. wyrok WSA w Warszawie z dnia 12 marca 2007 r., VI SA/Wa 2190/06 22 Zob. T. Skoczny [w:] T. Skoczny, A. Jurkowska, D. Miąsik, Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów. Komentarz, Warszawa 2009, s. 39. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

38 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE 3.2.3. Dotychczasowe doświadczenia w zakresie realizacji celów regulacyjnych W dotychczasowej praktyce regulacyjnej, w szczególności w wydawanych decyzjach regulacyjnych, Prezes UKE rzadko odnosił się do realizacji celów regulacyjnych, a polegających na wspieraniu efektywnego inwestowania w dziedzinie infrastruktury oraz promocji technologii innowacyjnych (art. 189 ust. 2 pkt 1 lit c p.t.). Rzadko także były przywoływane w decyzjach cele ustawy Prawo telekomunikacyjne polegające na rozwoju i wykorzystaniu nowoczesnej infrastruktury telekomunikacyjnej (art. 1 ust. 2 punkt 2 p.t.). Brak w decyzjach tych postanowień oznaczał z jednej strony, że adresaci tych decyzji, tj. przedsiębiorcy telekomunikacyjni, nie byli zobowiązani do realizacji obowiązków wynikających z tych przepisów. Z drugiej strony, nie były stworzone trwałe i skuteczne mechanizmy zapewniające rozwój nowoczesnej infrastruktury telekomunikacyjnej. W dotychczasowym modelu regulacyjnym nierzadko prezentowane było wybiórcze realizowanie tylko niektórych celów regulacyjnych (celów ustawy Prawo telekomunikacyjne), z pominięciem innych. Podejście to opierało się na uznaniowości organu regulacyjnego. Najlepszym tego przejawem oraz przykładem było skoncentrowanie się głównie na zapewnieniu użytkownikom osiągnięcia maksymalnych korzyści w zakresie cen z pominięciem realizacji innych celów o charakterze inwestycyjnym i innowacyjnym. Prezes UKE jest zobowiązany uwzględniać cele regulacyjne w stosowanych środkach regulacyjnych i wydawanych decyzjach regulacyjnych w sposób adekwatny do zidentyfikowanych problemów rynkowych oraz w sposób proporcjonalny. Nie może w sposób wybiórczy, bez właściwego uzasadnienia, uwzględniać tylko niektóre cele a pomijać inne. Realizacja omawianych celów w postaci zapewnienia efektywnego wspierania inwestowania, rozwoju i wykorzystaniu nowoczesnej infrastruktury telekomunikacyjnej, jest szczególnie ważna i nie powinna być pominięta w przypadku rynków, na których usługi są świadczone w oparciu o rozwiniętą technologię, w szczególności światłowodową. Nieuwzględnienie tych celów będzie prowadzić do regulacji, która będzie wadliwa, gdyż nie będzie uwzględniać wszystkich celów wymaganych przepisami prawa. Przede wszystkim jednak powinno być zbadane, z uwagi na brzmienie art. 8 DR, czy w ogóle jest uzasadniona regulacja ex ante, a więc czy występuje brak skutecznej i zrównoważonej konkurencji. Badanie w tym zakresie powinno być prowadzone zarówno wtedy, gdy jest badany rynek geograficzny obejmujący cały kraj, jak i poszczególne jego obszary, stanowiące np. gminy czy powiaty. AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 39 3.3. Nakładanie obowiązków regulacyjnych przesłanki i etapy postępowania 3.3.1. Konieczność wyczerpania przez regulatora etapów: ustalania rynku właściwego, badania konkurencyjności na tym rynku, wyznaczenia podmiotu posiadającego znaczącą pozycję rynkową i nakładania obowiązków regulacyjnych Nałożenie obowiązków regulacyjnych musi być poprzedzone szeregiem działań, w tym ustaleniem rynku właściwego, badaniem konkurencyjności na tym rynku i wreszcie wyznaczeniem podmiotu posiadającego znaczącą pozycję rynkową. Regulowanie rynku telekomunikacyjnego, w szczególności nakładanie obowiązków regulacyjnych jest określone w ustawie Prawo telekomunikacyjne. Rozpoczyna go analiza przeprowadzona przez Prezesa UKE w zakresie wyrobów i usług telekomunikacyjnych (art. 21 ust. 1 p.t.). Prezes UKE powinien w tym trybie, realizując cele określone w art. 189 ust. 2 pkt 1 p.t., w oparciu o art. 192 ust. 1 p.t. w zw. z art. 6 p.t. przeprowadzić analizę rynku, w celu zebrania odpowiedniej ilości informacji i danych, które pozwolą na podjęcie właściwych, dalszych środków zaradczych, które pozwolą na rozwiązanie zidentyfikowanych problemów. Nie zawsze może to oznaczać konieczność nałożenia obowiązków regulacyjnych, gdyż zidentyfikowane problemy mogą być rozwiązane przy pomocy innych narzędzi, którymi dysponuje Prezes UKE. Zawsze muszą to być jednak środki niedyskryminujące, proporcjonalne i adekwatne do zidentyfikowanych problemów. Zgodnie z art. 22 ust. 1 p.t., po przeprowadzeniu analizy, o której mowa w art. 21 ust. 1 p.t., Prezes UKE przeprowadza postępowanie w celu: 1. określenia rynku właściwego, zgodnie z prawem konkurencji, uwzględniając uwarunkowania krajowe oraz w największym możliwie stopniu zalecenie Komisji i wytyczne Komisji Europejskiej w sprawie analizy rynku i ustalania znaczącej pozycji rynkowej, w zakresie wyrobów i usług telekomunikacyjnych (dalej rynek właściwy ); 2. ustalenia, czy na rynku właściwym występuje przedsiębiorca telekomunikacyjny o znaczącej pozycji rynkowej lub przedsiębiorcy telekomunikacyjni zajmujący kolektywną pozycję znaczącą; 3. wyznaczenia przedsiębiorcy telekomunikacyjnego o znaczącej pozycji rynkowej lub przedsiębiorców telekomunikacyjnych zajmujących kolektywną pozycję znaczącą, w przypadku stwierdzenia, że na rynku właściwym nie występuje skuteczna konkurencja oraz nałożenia na tego przedsiębiorcę lub przedsiębiorców telekomunikacyjnych zajmujących kolektywną pozycję znaczącą obowiązków regulacyjnych; 4. utrzymania, zmiany albo uchylenia obowiązków regulacyjnych nałożonych na przedsiębiorcę telekomunikacyjnego o znaczącej pozycji rynkowej lub przedsiębiorców telekomunikacyjnych zajmujących kolektywną pozycję znaczącą przed przeprowadzeniem analizy rynku. Prezes UKE jako krajowy organ regulacyjny, zgodnie z art. 15 ust. 3 DR, definiuje rynki stosownie stosownie do okoliczności występujących w danym państwie. Powinien uwzględniać zalecenia i wytyczne Komisji w określaniu rynku. Przepis art. 19 ust. 3 p.t. zobowiązuje natomiast Prezesa UKE do uwzględniania przy stosowaniu ustawy Prawo telekomunikacyjne w największym możliwie stopniu wytycznych Komisji Europejskiej w sprawie analizy rynku i ustalania znaczącej pozycji rynkowej oraz zalecenie Komisji w ich aktualnym brzmieniu, a w przypadku odstąpienia od ich stosowania jest obowiązany powiadomić Komisję Europejską, uzasadniając swe stanowisko. Zgodnie z Zaleceniami Komisji z dnia 9 października 2014 r. w sprawie rynków właściwych w zakresie produktów i usług telekomunikacyjnych w sektorze łączności elektronicznej podlegających regulacji ex ante zgodnie z dyrektywą 2002/21/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w spra- WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

40 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE wie wspólnych ram regulacyjnych sieci i usług łączności elektronicznej 23, Komisja określiła m.in. rynki: 3 a) hurtowy rynek usługi lokalnego dostępu w stałej lokalizacji; 3 b) hurtowy rynek usługi centralnego dostępu w stałej lokalizacji dla produktów rynku masowego. Prezes UKE zamierzając więc wprowadzić regulację na rynkach 3a i 3b powinien działać zgodnie z przepisami art. 21 i nast. p.t. Przede wszystkim powinien przeprowadzić analizę zdefiniowanych rynków właściwych w celu ustalenia czy występuje na tych rynkach skuteczna konkurencja. Przepis art. 22 ust. 1 pkt 3 p.t. wyjaśnia, że skuteczna konkurencja oznacza sytuację, gdy na rynku właściwym nie występuje przedsiębiorca zajmujący znaczącą pozycję rynkową lub przedsiębiorcy zajmujący kolektywnie znaczącą pozycję rynkową. Znacząca pozycja rynkowa odpowiada pozycji dominującej zdefiniowanej w art. 4 pkt 10 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów. 24 Zgodnie z tym przepisem, pod pojęciem pozycji dominującej rozumie się przez to pozycję przedsiębiorcy, która umożliwia mu zapobieganie skutecznej konkurencji na rynku właściwym przez stworzenie mu możliwości działania w znacznym zakresie niezależnie od konkurentów, kontrahentów oraz konsumentów. Domniemywa się, że przedsiębiorca ma pozycję dominującą, jeżeli jego udział w rynku właściwym przekracza 40%. Stwierdzenie więc, że na danym rynku nie występuje podmiot posiadający znaczącą pozycję rynkową (pozycję dominującą), oznacza, że na tym rynku występuje skuteczna konkurencja i nie może ten rynek podlegać regulacji. Stanowi o tym wprost art. 23 ust. 1 p.t. Zgodnie z tym przepisem, po przeprowadzeniu postępowania, o którym mowa w art. 22 ust. 1 p.t., Prezes UKE, w przypadku ustalenia, że na rynku właściwym nie występuje przedsiębiorca telekomunikacyjny o znaczącej pozycji rynkowej lub przedsiębiorcy telekomunikacyjni zajmujący kolektywną pozycję znaczącą wydaje postanowienie, w którym określa rynek właściwy oraz stwierdza, że na tym rynku właściwym występuje skuteczna konkurencja. Z kolei przepis art. 24 p.t. określa konsekwencje prawne i postępowanie Prezesa UKE w razie stwierdzenia w toku postępowania w oparciu o art. 22 p.t., że na danym rynku występuje przedsiębiorca lub przedsiębiorcy posiadający pozycję znaczącą. Równoznaczne jest to ze stwierdzeniem, że na tym rynku nie występuje skuteczna konkurencja. Należy także rozważyć prowadzenie przez Prezesa UKE postępowania w celu ustalania warunków dostępu do infrastruktury technicznej operatora w zakresie kanalizacji kablowej oraz w celu ustalania warunków dostępu do infrastruktury technicznej operatora w zakresie kanalizacji telekomunikacyjnej w budynku w oparciu o ustawę o wspieraniu rozwoju usług i sieci telekomunikacyjnych. Zgodnie z art. 18 ust. 3 Megaustawy, po przedstawieniu przez operatora sieci informacji w sprawie warunków zapewnienia dostępu do infrastruktury technicznej Prezes UKE, kierując się kryteriami określonymi w art. 22 ust. 1 i 2 Megaustawy, może, w drodze decyzji, określić warunki zapewnienia dostępu do infrastruktury technicznej. Obowiązek zapewnienia przedsiębiorcom telekomunikacyjnym dostępu do infrastruktury technicznej, w tym współkorzystania z niej, w celu realizacji szybkiej sieci telekomunikacyjnej spoczywa na operatorze sieci (art. 17 ust. 1 Megaustawy). Operator sieci oznacza natomiast przedsiębiorcę telekomunikacyjnego lub podmiot wykonujący zadania z zakresu użyteczności publicznej, w tym jednostkę samorządu terytorialnego (art. 2 ust. 1 pkt 8 Megaustawy). Uwzględniając definicję operatora sieci, obowiązek zapewnienia przedsiębiorcom telekomunikacyjnym dostępu do infrastruktury technicznej będzie spoczywał na przedsiębiorcy telekomunikacyjnym lub podmiocie wykonującym zadania z zakresu użyteczności publicznej, w tym jednostce samorządu terytorialnego. Nie budzi wątpliwości tak sformułowany zakres obowiązku dostępu do infrastruktury technicznej dla przedsiębiorcy telekomunikacyjnego, który powinien zapewnić przede wszystkim podmiot wykonujący zadania z zakresu użyteczności publicznej (zob. definicja tego podmiotu art. 2 ust. 1 pkt 3 Megaustawy), w tym jednostka samorządu terytorialnego. Wskazuje na to przebieg prac legislacyjnych i wynika z uzasadnienia projektu ustawy o wspieraniu rozwoju usług i sieci telekomunikacyjnych z dnia 23 Dz. Urz. UE z dnia 11 października 2014 r., L 295/79 24 Tj. Dz. U. z 2018 r., poz. 798 ze zm. AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 41 7 maja 2010 r. W uzasadnieniu do tej ustawy wskazano m.in., że infrastruktura techniczna, której dysponentami są podmioty wykonujące zadania z zakresu użyteczności publicznej w rozumieniu ustawy, została zbudowana ze środków publicznych i bez przeszkód może być wykorzystywana na potrzeby realizowania inwestycji telekomunikacyjnych, co pozwoli na osiągnięcie synergii w zakresie infrastruktury. Z Uzasadnienia projektu ustawy wynika ponadto, że nie bez znaczenia była okoliczność, iż podmioty wykonujące zadania z zakresu użyteczności publicznej posiadają bogate doświadczenie w zakresie prowadzenia inwestycji liniowych i w ramach swojej podstawowej działalności prowadzą liczne inwestycje w zakresie bodowy oraz modernizacji infrastruktury technicznej, a przy tej okazji mogą jednocześnie realizować inwestycje na potrzeby telekomunikacji, zwłaszcza w zakresie infrastruktury pasywnej, co ma pozwolić na osiągnięcie synergii w zakresie prowadzonych robót budowlanych. Jak dalej wskazano w Uzasadnieniu, efekt synergii infrastrukturalnej i realizacyjnej oznacza niższe koszty budowy infrastruktury telekomunikacyjnej oraz istotne zwiększenie podaży tej infrastruktury, a nadto przynosi korzyści dla tak istotnych sfer życia publicznego, jak ład przestrzenny czy ochrona środowiska. Analogiczne jest rozumienie pomiotów zobowiązanych na gruncie art. 17 ust. 1 p.t. w doktrynie 25, Prezes UKE, jako organ regulacyjny odpowiedzialny za rynek telekomunikacyjny, powinien więc nakładać obowiązki na podmioty wykonujące zadania z zakresu użyteczności publicznej, w tym jednostki samorządu terytorialnego, aby zapewnić przedsiębiorcom telekomunikacyjnym dostęp do infrastruktury technicznej, a nie na przedsiębiorców telekomunikacyjnych. O ile prowadzenie postępowań w oparciu art. 18 ust. 3 Megaustawy, gdy pomiotami zobowiązanymi w stosunku do przedsiębiorców telekomunikacyjnych w zakresie dostępu do infrastruktury będą pomioty wykonujące zadania z zakresu użyteczności publicznej jest uzasadnione, to prowadzenie postępowań w oparciu art. 18 ust. 3 Megaustawy w zakresie dostępu do infrastruktury, gdy podmiotem zobowiązanym i uprawnionym będzie przedsiębiorca telekomunikacyjny budzi już poważne wątpliwości. Prezes UKE reguluje bowiem w ten sposób w znaczeniu przedmiotowym wyłącznie rynek telekomunikacyjny, a w znaczeniu podmiotowym, jego decyzje dotyczą wyłącznie przedsiębiorców telekomunikacyjnych. Prezes UKE nie powinien dokonywać tego rodzaju regulacji wyłącznie w oparciu o art. 18 ust. 3 Megaustawy, zwłaszcza że nie podejmuje tej regulacji z powodu braku porozumienia pomiędzy spornymi stronami (art. 22 Megaustawy), ale z urzędu. Przede wszystkim jednak Prezes UKE powinien najpierw zidentyfikować istniejące problemy rynkowe pomiędzy przedsiębiorcami telekomunikacyjnymi, a zwłaszcza ustalić, czy występuje skuteczna konkurencja. W zależności od wyniku tego badania, Prezes mógłby podejmować dalsze środki zaradcze o charakterze regulacyjnym. Zgodnie z art. 22 ust. 1 Megaustawy, Prezes UKE wydając decyzję w sprawie dostępu do infrastruktury technicznej, powinien w szczególności, brać pod uwagę, w szczególności konieczność zapewnienia niedyskryminacyjnych i proporcjonalnych warunków dostępu. Zagadnienia te są niezwykle istotne i dlatego powinny być uwzględniane w ewentualnej decyzji poprzez ich zidentyfikowanie oraz opisanie. Szczególnie ważna jest kwestia zachowania proporcjonalności. Przyjmuje się, że środek proporcjonalny powinien spełniać trzy kryteria. Po pierwsze, środek musi być użyteczny do osiągnięcia założonego, uprawnionego celu. Po drugie, środek musi być konieczny do osiągnięcia tego celu. Wymaga zatem ustalenia, czy nie byłby wystarczający inny środek, który mniej ogranicza swobodę działalności podmiotu zobowiązanego. Po trzecie wreszcie, należy ocenić, czy zastosowanie środka nie wywoła nadmiernych negatywnych efektów ubocznych, a w szczególności, czy relacja między tymi ubocznymi efektami a osiągniętymi wynikami regulacyjnymi może być akceptowana. 26 W decyzji powinno być wyjaśnione dlaczego zastosowany środek będzie proporcjonalny. W szczególności powinno być sprawdzone czy nie byłby wystarczający inny środek, którym dysponuje Prezes UKE oraz czy zastosowanie środka nie wywoła nadmiernych negatywnych efektów ubocznych. 25 Zob. T. Grossmann, W. Knopkiewicz, J. Sebzda-Załuska, M. Szydło, J. Wilczewski, Ustawa o wspieraniu rozwoju usług i sieci telekomunikacyjnych. Komentarz, Warszawa 2013, Legalis, teza 3 do art. 17. 26 Zob. S. Piątek, Prawo telekomunikacyjne. Komentarz, Warszawa 2013, s. 212. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

42 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE Zgodnie z art. 22 ust. 2 Megaustawy, Prezes UKE wydając decyzję w sprawie dostępu do infrastruktury technicznej przedsiębiorcy telekomunikacyjnego, powinien brać także pod uwagę, aby opłaty z tego tytułu umożliwiały zwrot poniesionych przez przedsiębiorcę telekomunikacyjnego kosztów, w szczególności uwzględniać cele określone w art. 8 DR oraz wpływ dostępu do infrastruktury technicznej na plan biznesowy tego przedsiębiorcy telekomunikacyjnego, na realizowane przez niego inwestycje dotyczące szybkich sieci telekomunikacyjnych. Podkreślić wreszcie należy, że art. 22 ust. 2 Megaustawy odwołuje się także do celów określonych w art. 8 DR. Pozostaje to więc w ścisłym związku z celami polityki regulacyjnej Prezesa UKE określonymi w art. 189 ust. 2 p.t. 3.3.2. Konieczność stosowania postępowania konsultacyjnego i konsolidacyjnego Nie ulega wątpliwości, że w przypadku prowadzenia regulacji rynków 3a i 3b powinny być przeprowadzone postępowania konsultacyjne i konsolidacyjne. Wynika to wprost z przepisów Prawa telekomunikacyjnego. Zgodnie bowiem z art. 15 pkt 1 p.t., Prezes UKE przed podjęciem rozstrzygnięcia w sprawach określenia rynku właściwego, o którym mowa w art. 22 ust. 1 pkt 1, a także jego analizy i wyznaczenia przedsiębiorcy telekomunikacyjnego o znaczącej pozycji rynkowej lub przedsiębiorców telekomunikacyjnych zajmujących kolektywną pozycję znaczącą, lub uchylenia decyzji w tej sprawie, przeprowadza postępowanie konsultacyjne, umożliwiając zainteresowanym podmiotom wyrażenie na piśmie w określonym terminie stanowiska do projektu rozstrzygnięcia. Zgodnie natomiast z art. 18 ust. 1 p.t., jeżeli rozstrzygnięcia, o których mowa w art. 15 p.t., mogą mieć wpływ na stosunki handlowe między państwami członkowskimi, Prezes UKE, niezwłocznie po zakończeniu postępowania konsultacyjnego i rozpatrzeniu stanowisk uczestników tego postępowania, rozpoczyna postępowanie konsolidacyjne, przesyłając Komisji Europejskiej, Organowi Europejskich Regulatorów Łączności Elektronicznej, ( BEREC ) i organom regulacyjnym innych państw członkowskich projekty rozstrzygnięć wraz z ich uzasadnieniem. Z uwagi na charakter międzynarodowy działalności niektórych przedsiębiorców telekomunikacyjnych, którzy działają na rynkach mogących być zdefiniowane jako rynki właściwe przez Prezesa UKE (rynki 3a i 3b), w zakresie określenia tych rynków jako rynki właściwe powinno być prowadzone przez Prezesa UKE także postępowanie konsolidacyjne z uwagi na możliwy wpływ tych rozstrzygnięć na stosunki handlowe między państwami członkowskimi (art. 18 ust. 2 p.t.). Wskazać wreszcie należy, że zgodnie z art. 23 Megaustawy, do decyzji w sprawie dostępu do infrastruktury technicznej stosuje się odpowiednio przepisy działu I rozdziału 3 p.t., a więc przepis dotyczący postępowania konsultacyjnego (art. 15-17b p.t.). AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 43 3.4. Analiza dotychczasowych uregulowań, w szczególności z art. 139 prawa telekomunikacyjnego jako wystarczających narzędzi regulacyjnych dla regulatora w analizowanym obszarze W przypadku ustalania warunków dostępu do infrastruktury technicznej operatora w zakresie kanalizacji kablowej oraz ustalania warunków dostępu do infrastruktury technicznej operatora w zakresie kanalizacji telekomunikacyjnej w budynku, Prezes UKE powinien w pierwszym rzędzie skorzystać z tych narzędzi, które mu przysługują na podstawie ustawy Prawo telekomunikacyjne, a w szczególności z art. 139 p.t.. W drugiej kolejności, powinien rozważyć skorzystanie z innych narzędzi przewidzianych w innych ustawach, w szczególności w Megaustawie (art. 18 tej Megaustawy). Nabiera to szczególnego znaczenia, gdyż według informacji uzyskanych w trybie dostępu do informacji publicznych wynika, że w przeciągu ostatniego roku Prezes UKE ani razu nie skorzystał z art. 139 p.t. Infrastruktura techniczna oznacza każdy element infrastruktury lub sieci, który może służyć do umieszczenia w nim lub na nim elementów infrastruktury lub sieci telekomunikacyjnej, nie stając się jednocześnie aktywnym elementem tej sieci telekomunikacyjnej, taki jak rurociągi, kanalizacja, maszty, kanały, komory, studzienki, szafki, budynki i wejścia do budynków, instalacje antenowe, wieże i słupy, z wyłączeniem: a) kabli, w tym włókien światłowodowych, b) elementów sieci wykorzystywanych do zaopatrzenia w wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi, c) kanałów technologicznych w rozumieniu art. 4 pkt 15a ustawy z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (Dz.U. z 2016 r. poz. 1440, 1920, 1948 i 2255 oraz z 2017 r. poz. 191 i 1089) (art. 2 ust. 1 pkt 6 Megaustawy). Częścią więc tak zdefiniowanej infrastruktury technicznej jest m.in. kanalizacja, w tym kablowa i telekomunikacyjna. Przepis art. 139 p.t. ust. 1 pkt 1 p.t. odnosi się wprost do infrastruktury telekomunikacyjnej, która w art. 2 pkt 8 p.t. jest zdefiniowana jako urządzenia telekomunikacyjne, oprócz telekomunikacyjnych urządzeń końcowych, oraz w szczególności linie, kanalizacje kablowe, słupy, wieże, maszty, kable, przewody oraz osprzęt, wykorzystywane do zapewnienia telekomunikacji. Wyliczenie elementów jest tylko przykładowe, ale wskazuje się wprost na kanalizację kablową. Przepis art. 139 p.t. określa szereg warunków, od spełnienia których uzależniona jest ingerencja Prezesa UKE. Pozwala to lepiej zweryfikować konieczność podjęcia decyzji, w szczególności warunek w postaci zapewnienia skutecznej konkurencji. Jest to zgodne z postanowieniami art. 8 ust. 5 lit. f DR. Zgodnie z tym przepisem, krajowe organy regulacyjne obowiązane są stosować obiektywne, przejrzyste, niedyskryminacyjne i proporcjonalne zasady regulacyjne. W przypadku zastosowania art. 18 Megaustawy Prezes UKE nie spełni tych warunków. Nie będzie bowiem badał i wyjaśniał czy zastosowane zasady regulacyjne są obiektywne, przejrzyste, niedyskryminacyjne i proporcjonalne. Przede wszystkim jednak środek regulacyjny, który zamierza zastosować Prezes UKE niezależnie czy na podstawie art. 139 p.t. czy art. 18 Megaustawy jest środkiem ex ante i może być zastosowany tylko w przypadku braku konkurencji. Prezes UKE powinien więc najpierw sprawdzić, czy występuje skuteczna i zrównoważona konkurencja a dopiero później stosować wskazane środki regulacyjne. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

44 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE 3.5. Wnioski Rola regulatora w kształtowaniu rynku 11 12 13 Zgodnie z art. 8 ust. 1, 5 DR oraz art. 22 ust. 2 Megaustawy, Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej, wydając decyzję w sprawie dostępu do infrastruktury technicznej przedsiębiorcy telekomunikacyjnego musi stosować obiektywne, przejrzyste, niedyskryminacyjne i proporcjonalne zasady regulacyjne. Przestrzeganie zasady proporcjonalności oznacza, że zastosowane środki regulacyjne muszą być adekwatne do wielkości przedsiębiorstwa, zakresu świadczonych usług, jego pozycji na rynku i zidentyfikowanych problemów. Na przedsiębiorców telekomunikacyjnych różnej wielkości i w różnej sytuacji regulacyjnej nie mogą być nakładane takie same lub podobne obowiązki regulacyjne. Naruszenie tych zasad będzie prowadzić do sytuacji, gdy wydawane decyzje będą nakładać obowiązki, które w tej konkretnej sytuacji regulacyjnej, nie znajdują oparcia prawnego. Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej jest obowiązany stosować cele regulacyjne określone w art. 189 ust. 2 p.t. i cele ustawy Prawo telekomunikacyjne sformułowane w art. 1 ust. 2 p.t. oraz przewidziane w art. 8 DR, w szczególności przestrzegać zasadę, że nałożyć można ex ante obowiązki regulacyjne, tylko w przypadku braku skutecznej i zrównoważonej konkurencji (art. 8 ust. 5 DR). Nałożenie obowiązków regulacyjnych na zdefiniowanych rynkach jest możliwe po przeprowadzeniu postępowania określonego w art. 21-22 i n. p.t. oraz postępowania konsultacyjnego, w razie potrzeby postępowania konsolidacyjnego. Koniecznym warunkiem nałożenia obowiązków regulacyjnych jest stwierdzenie, że na danym rynku nie występuje skuteczna konkurencja. Z kolei brak skutecznej konkurencji to sytuacja, gdy na rynku właściwym występuje przedsiębiorca telekomunikacyjny o znaczącej pozycji rynkowej lub przedsiębiorcy telekomunikacyjni zajmujący kolektywną pozycję znaczącą. Regulacja jest więc możliwa wtedy, gdy zostanie stwierdzone, że na rynku występuje podmiot posiadający znaczącą pozycję rynkową. AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 45 14 W przypadku ustalania warunków dostępu do infrastruktury technicznej operatora w zakresie kanalizacji kablowej oraz ustalania warunków dostępu do infrastruktury technicznej operatora w zakresie kanalizacji telekomunikacyjnej w budynku, Prezes UKE powinien w pierwszym rzędzie skorzystać z tych narzędzi, które mu przysługują na podstawie ustawy Prawo telekomunikacyjne, a w szczególności z art. 139 p.t., a w drugiej kolejności rozważyć skorzystanie z innych narzędzi przewidzianych w innych ustawach, w szczególności w Megaustawy (art. 18 tej Megaustawy). WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

46 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE 4 Przegląd strategii i decyzji regulacyjnych w punktach zwrotnych kształtujących rynek AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 47 4.1. Specyfika polskiego rynku w pierwszych fazach demonopolizacji z uwzględnieniem roli odgrywanej przez operatorów CATV Duża aktywność inwestycyjna operatorów kablowych uczyniła z nich prekursorów szerokopasmowych usług internetowych i innowacji w obszarze dostępu do treści. W 2006 roku, kiedy rozpoczęła się regulacja obowiązków dostępu, raport UKE wskazał, że jedynymi podmiotami, które osiągnęły powyżej 1% udziału w wartości przychodów telefonii stacjonarnej były Netia, Telefonia Dialog oraz Tele2 Polska a operatorzy alternatywni mieli łącznie niecałe 11% całkowitej liczby łączy (w tym Netia z udziałem 3,5%). W tym samym roku 23% użytkowników internetu korzystało z dostępu za pośrednictwem sieci TVK a ich liczba wynosiła łącznie 750 tys. odnotowując największy wśród ówczesnych technologii, 45% wzrost w stosunku do roku 2005. W kolejnych latach operatorzy kablowi przejawiali bardzo dużą aktywność na rynku telekomunikacyjnym, zarówno w obszarze inwestycji, pozyskiwania abonentów (zob. rozdziały 4.1 i 4.2) oraz wprowadzania nowych rozwiązań i usług: Operatorzy kablowi jako pierwsi zaczęli sprzedaż trójpakietów (telewizja, internet i telefon), czteropakietów i pięciopakietów (dodatkowo usługi mobilne); Byli oni prekursorami w zakresie usług typu VoD (Multimedia Polska w 2007 r., UPC Polska w 2009 r.) oraz nagrywarek PVR; Oferty dostępu do internetu budowały świadomość rynkową w zakresie szybkości łącza (np. pierwsza, ogólnopolska oferta z prędkością pobierania 100 Mb/s w UPC i Aster w 2010 r.). WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

48 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE 4.2. Obowiązek dostępu 4.2.1. Kluczowe decyzje regulacyjne W pierwszym cyklu regulacyjnym w 2006 roku, Prezes UKE wydał decyzje realnie otwierające konkurencję w stacjonarnych sieciach telefonicznych wprowadzając regulacje hurtowego dostępu do sieci (WLR). W tym samym roku została wprowadzona oferta ramowa połączenia sieci (RIO). Warto przypomnieć te wczesne etapy regulacji dostępu LLU i BSA, ponieważ stały się one jednym z głównych czynników kształtujących rynek usług szerokopasmowych. Oferta BSA z 2006 roku została wydana jako uzupełnienie regulacji z 2005 roku, zatwierdzającej Ofertę RUO 2005 (z 28.02.2005 z późniejszą zmianą 9.08.2015), której przedmiotem był dostęp do pętli abonenckiej. W ocenie Prezesa UKE, oferta RUO nie przyniosła spodziewanych efektów, natomiast oferta BSA miała odpowiedzieć na potrzebę tańszego i łatwiejszego we wprowadzeniu dostępu do istniejącej infrastruktury. Oferta ramowa została zatwierdzona przez Prezesa UKE jeszcze na podstawie przepisów przejściowych i otworzyła ostry spór pomiędzy regulatorem a TP. W czerwcu i sierpniu 2006 roku Prezes UKE notyfikował projekty decyzji SMP na rynkach LLU i BSA 27 a następnie, wydał decyzje SMP odpowiednio w czerwcu i lutym 2007 roku. Kolejna runda regulacji była przeprowadzona zgodnie z Zaleceniem KE dotyczącym rynków właściwych z 2007 roku. Warto w tym miejscu się zatrzymać i przypomnieć jak wyglądał poziom konkurencyjności rynku dostępu do internetu i usług operatorów alternatywnych świadczonych w oparciu o dostęp LLU/BSA. W pierwszej decyzji BSA, Prezes UKE ustalił również sposób wyznaczania opłat hurtowych na zasadzie cena detaliczna minus, określając różnicę pomiędzy ceną detaliczną TP a ceną hurtową na poziomie 51%, a dla ofert promocyjnych TP 41%. Prezes UKE w podsumowaniu swojej kadencji 2006 2011 podkreślała, że na koniec 2010 r. liczba łączy BSA, na których operatorzy alternatywni świadczyli usługi detaliczne, wyniosła prawie 526 tys. A liczba lokalnych pętli abonenckich uwolnionych w oparciu o postanowienia oferty ramowej, opisującej zasady dostępu do lokalnej pętli abonenckiej (LLU) 130 tys. pętli. Kluczowym wydarzeniem regulacyjnym 2009 roku było podpisanie porozumienia pomiędzy Prezesem UKE a TP. Porozumienie zmieniło diametralnie środowisko regulacyjne i zasady współpracy TP z operatorami alternatywnymi jednocześnie zobowiązując TP do realizacji szczegółowego harmonogramu inwestycji celem uruchomienia lub modernizacji 1,2 mln linii szerokopasmowych w obszarach białych. W ramach zawartego Porozumienia UKE zadeklarowało utrzymanie stałego poziomu stawek hurtowych do 2012 roku i odstąpienie od planu podziału strukturalnego TP. W 2010 roku rozpoczęta została druga runda regulacji rynku BSA (R5/2007) oraz LLU (R4/2007) zgodnie z zaleceniem NGA, mając na celu określenie zasad dostępu do sieci dostępowej w całości lub części opartej na światłowodach. Jednocześnie Prezes UKE zidentyfikował 11 rynków lokalnych na poziomie obszarów gmin, w których uznał istnienie efektywnej konkurencji w usługach dostępu do internetu. KE zaakceptowała decyzję SMP dotyczącą obowiązków regulacyjnych na obszarze całej Polski, jednocześnie zakwestionowała postanowienie znoszące cześć tych obowiązków na obszarach konkurencyjnych. Dopiero w kolejnej rundzie uporządkowana została kwestia obowiązków regulacyjnych na rynku 5/2007. 27 Notyfikacje: PL/2006/0418, PL/2006/0472; Decyzje DRTH-SMP-6043-8/06 (31), DRTH-SMP-6043-23/05 (33) AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 49 Kolejna analiza rynku LLU (4/2007) została zakończona decyzją w czerwcu 2014 roku, a określone na jej podstawie opłaty za w pełni uwolnioną pętlę zostały utrzymane na poziomie 22 zł. Kolejna analiza i projekt decyzji na odpowiadającym według nowego zalecenia z 2014 roku rynku LLU (3a/2014) została notyfikowana do Komisji Europejskiej w sierpniu 2016 i wycofana, w związku ze zgłoszonymi przez Komisję wątpliwościami we wrześniu 2016. Obydwa rynki BSA i LLU (3a,3b/2014) są w tej chwili ponownie analizowane. 4.2.2. Studium przypadku regulacji LLU Rysunek 4-1. Sprzedaż oferty Netia S.A. na bazie usług regulowanych w latach 2008-2017 Źródło: Raporty finansowe Netia S.A. Po początkowym sukcesie oferty opartej na usługach regulowanych, w 2012 roku, zaobserwowany został spadek dostępów BSA i LLU w sieci Netii. Wzrost dostępów LLU został osiągnięty poprzez migracje z BSA do LLU. Jednocześnie odejścia z sieci Netii odbywały się głównie do operatorów sieci kablowych, natomiast odejścia klientów z usług regulowanych głównie do sieci TP. Operator wyraźnie zaznaczał w tym czasie, że jest to efekt zawężania marży, zmiany polityki przeprowadzania testów MS/PS i rozluźnienia polityki regulacyjnej. Netia postulowała wtedy trzy główne działania, które pomogłyby zwiększyć zasięg NGA: dostęp do ciemnego włókna, możliwość kolokacji w szafach ulicznych, ale przede wszystkim, obniżkę ceny za dostęp LLU. Netia szacowała wówczas, że przy określonych ułatwieniach kolokacyjnych i wprowadzeniu opłaty za podpętlę na poziomie 13 zł (w porównaniu do obowiązującej wówczas 17zł). WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

50 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE Rysunek 4-2. Podstawowe dane finansowe dla Netia S.A. za lata 2008-2017 Źródło: Raporty finansowe Netia S.A. Operator uważał, że inwestycje w dostęp LLU na poziomie podpętli stymulowałyby inwestycje TP w NGA, pod warunkiem, że utrzymany zostanie efekt skali przychodów z usług świadczonych na LLU i zadziała drabina inwestycyjna. Przy analizie kolejnych odsłon regulacji LLU zwraca uwagę fakt, że stawiane cele regulacyjne w poszczególnych etapach były jednokierunkowe. Początkowo, głównym i nadrzędnym celem było obniżenie cen usług. Najszybszym sposobem na osiągnięcie tego celu było pobudzenie konkurencji usługowej w oparciu o istniejącą infrastrukturę i ofertę WLR i BSA. Cel ten niewątpliwie został osiągnięty. Netia odniosła duży sukces rynkowy zdobywając w ciągu pierwszych trzech lat funkcjonowania oferty hurtowej przeszło 1,3 mln klientów WLR i BSA w 2011 roku oraz znacząco zwiększając przychody i poziom EBITDA. Operator inwestował jednocześnie intensywnie w rozwój infrastruktury i w ciągu 4 lat zbudował bazę klientów w oparciu o ofertę LLU od zera do 184 tys. Można więc powiedzieć, że w tym czasie spełnione zostały warunki i przesłanki do przejścia operatora na kolejny szczebel drabiny inwestycyjnej. A jednak, w tym samym czasie, ze względu na stały spadek cen usług oraz utrzymanie opłat hurtowych na stałym poziomie, zmniejszyła się gwałtownie marża na usługach regulowanych. Co więcej, pomimo inwestycji operatora alternatywnego w rozwój infrastruktury w kierunku zbliżenia do uwolnionej pętli lokalnej, w dalszym ciągu nie było wystarczających inwestycji w rozbudowę i rozwój sieci dostępowej. Konkurencja więc rozwijała się w dużym stopniu w oparciu o dzielenie w innych proporcjach tych samych zasobów infrastrukturalnych. TP, pozostając w ostrym sporze z regulatorem i mierząc się z ryzykiem strukturalnej separacji, wprost mówiła, że w obliczu niepewności regulacyjnej, nie zamierza intensyfikować inwestycji. W tym punkcie więc, strategia regulacyjna, pomimo dalszego nacisku na obniżkę cen detalicznych, zwróciła się w stronę poszukiwania impulsu do pobudzenia inwestycji. I tak, w wyniku podpisanego w 2010 roku porozumienia pomiędzy Prezesem UKE a TP, opłaty hurtowe zostały zamrożone na dalsze trzy lata w zamian za zobowiązania inwestycyjne związane z budową i modernizacją sieci szerokopasmowych. Spadek cen detalicznych, zamrożenie opłat hurtowych i utrwalenie dysproporcji opłat pomiędzy BSA i LLU w kolejnych latach zmieniły ekonomiczny wymiar działania operatorów alternatywnych. Ten zwrot polityki regulacyjnej doprowadził w krótkim terminie do znaczącego spadku opłacalności inwestycji w dalszy rozwój usług regulowanych LLU i faktycznie uniemożliwił ostateczne przejście na kolejny szczebel drabiny inwesty- AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 51 cyjnej. Z perspektywy czasu można postawić tezę, że przyjęcie jednostronnych celów regulacyjnych jedynie krótkoterminowo i częściowo zaadresowało problemy rynkowe. Problemami rynku nie były bowiem jedynie ograniczony wybór i dostępność cenowa usług ale przede wszystkim (wtedy i nadal) niewystarczająca infrastruktura sieci stacjonarnych. Kolejne kroki otwierające dostęp do istniejącej infrastruktury zmieniły podział rynku i presję konkurencyjną, ale doprowadziły do spowolnienia inwestycji. Odwrócenie tej strategii, co więcej, nie w oparciu o analizę rynku i decyzję regulacyjną a o formułę porozumienia rynkowego, spowodowało z kolei zaburzenie początkowo dobrze i zgodnie z koncepcją drabiny inwestycyjnej, rozwijającej się pozycji operatorów alternatywnych. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

52 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE 4.3. Asymetria rozliczeń 4.3.1. Historia sukcesu czwarty operator mobilny Pierwsze próby regulacji sieci mobilnych zostały zapoczątkowane w sierpniu 2005 roku. Prezes URTiP rozpoczął konsultacje projektu postanowienia stwierdzającego brak skutecznej konkurencji na rynku dostępu i rozpoczynania połączeń jako wstęp do przygotowania decyzji SMP oraz nałożenia obowiązków regulacyjnych między innymi w zakresie roamingu krajowego. Na rynku działali wtedy 3 operatorzy, których udziały wynosiły: Polkomtel 31.02%, PTK Centertel 34,01% oraz PTC 34,97%. Telefonia ruchoma miała 29,2 mln użytkowników co stanowiło 76,4% penetracji rynku (przy europejskiej średniej 91%). P4 udostępniła usługi komercyjne w marcu 2007 roku, korzystając w tym celu z infrastruktury Polkomtela. 27 kwietnia 2007 roku wydane zostały pierwsze decyzje MTR (MTR 2007). Prezes UKE nałożył obowiązek stosowania od dnia 1 maja 2007 roku stawki za zakańczanie połączeń głosowych (MTR) Polkomtel, PTK Centertel ora PTC zobowiązując ich do stosowania stawki 40 gr/min i uzasadniania wysokości stosowanej stawki w oparciu o ponoszone koszty. Ponadto w decyzjach został określony harmonogram obniżenia stawek MTR do poziomu 21,62 gr/min do dnia 1 maja 2010 roku. Weryfikacja stawek MTR w oparciu o przedstawione przez operatorów koszty w 2008 roku wypadła negatywnie i w efekcie Prezes UKE wydał decyzje nakazujące dostosowanie opłat do poziomu 16,77 gr/min od 1 lipca 2009 roku (MTR 2008). W czerwcu 2009 roku natomiast wydane zostały decyzje w zakresie zmiany stawki MTR w sieci P4 dla trzech MNO i TP. Decyzja miała doprowadzić do stopniowego zrównania asymetrii stawek MTR pomiędzy P4 a operatorami zasiedziałymi i określała szczegółowy harmonogram zmian. Równomierne obniżanie o 15- -16% stawek pozostały MNO co pół roku miało pozwolić P4 na utrzymanie poziomu inwestycji w infrastrukturę ale również do stopniowej redukcji kosztów bez konieczności ciągłej ingerencji ze strony regulatora. Nie wnikając w tym miejscu w intensywne debaty rynku wokół kolejnych odsłon decyzji MTR oraz kwestie stabilności prawnej wydanych decyzji, trzeba zwrócić uwagę na osiągnięty dzięki wprowadzonej asymetrii efekt rynkowy. Asymetria MTR została wykorzystana jako sposób obniżenia barier wejścia na rynek dla nowego operatora MNO, związanych z długim okresem i wysokimi kosztami związanymi z wybudowaniem własnej infrastruktury. Asymetria stawek pozwoliła na zwiększenie opłacalności działania operatora, ale jednocześnie związana była ze zobowiązaniami inwestycyjnymi. Dodatkowym elementem stymulującym inwestycje było wzmocnienie konkurencji pomiędzy operatorami zasiedziałymi. Jak podsumował Audytel w raporcie przygotowanym dla UKE 28, wdrożenie asymetrii MTR dało efekty wzrostu konkurencji w sektorze i pozwoliło na wejście nowego operatora infrastrukturalnego na rynek. P4 zbudowało w ciągu pierwszych 3 lat działania 10% udział w rynku a zintensyfikowanie konkurencji pozwoliło na obniżenie cen detalicznych przy jednoczesnym pojawieniu się nowych usług i zwiększenia inwestycji. W maju 2009 roku Komisja wydała wytyczne dla regulatorów w sprawie stosowania opartej na kosztach metody ustalania stawek za zakańczanie połączeń w sieciach stacjonarnych i komórkowych (Zalecenie MTR/ FTR). Aby zapewnić wsparcie dla nowych, wchodzących na rynek ze znacznym opóźnieniem w stosunku 28 Audytel Analiza wpływu dotychczasowej regulacji telefonii ruchomej w Polsce (2006 2010) w zakresie ustalania stawek MTR ( ) AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 53 do pozostałych trzech sieci, Prezes UKE wprowadził asymetrię stawek za zakańczanie połączeń w sieciach nowych operatorów. Poziomy asymetrii zostały ustalone w zależności od roku działalności nowych graczy a zgodnie z Zaleceniem MTR/FTR w 2010 roku UKE zapowiedział wprowadzenie symetrii z dniem 1 stycznia dla operatów będących na rynku dłużej niż 4 lata. W efekcie P4 jest jednym z nielicznych w Europie operatorów, który pomimo dużo późniejszego wejścia na rynek osiągnął równorzędną pozycję z trzema operatorami zasiedziałymi. Tabela 4-1. Procent pokrycia powierzchni kraju infrastrukturą 3G oraz łączne zatrudnienie u MNO w Polsce w zależności od efektywnej wysokości MTR w latach 2006-2009 Źródło: Analiza wpływu dotychczasowej regulacji telefonii ruchomej w Polsce (2006 2010) w zakresie ustalania stawek MTR ( ), Audytel, 2010. MTR efektywne (dynamika) Średni procent pokrycia powierzchni kraju infrastrukturą 3G Łączne zatrudnienie (dynamika) 2006 2007 2008 2009 0,540 zł 0,410 zł 0,358 zł 0,222 zł -12,6% -24,1% -12,8% -38,1% 1,7% 4,4% 10,8% 15,8% 11 357 11 930 13 507 14 854-5,0% 13,2% 10,0% WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

54 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE 4.4. Praktyka na poziomie europejskim w odniesieniu do operatorów CATV Od 2006 do 2010 roku jedynie Portugalia 29 i Wielka Brytania 30 notyfikowały decyzje dotyczące Rynku 4, których analiza w zakresie dostępu do sieci dotyczyłaby CATV. Ani jednak ANACOM ani Ofcom nie wykazały, że sieci kablowe mogą bezpośrednio ograniczać sieci telekomunikacyjne. Analizy uwzględniające łącza szerokopasmowe CATV dotyczyły ograniczeń pośrednich, a obydwaj regulatorzy założyli, że margines pomiędzy opłatą hurtową a ceną detaliczną jest na tyle niewielki (odpowiednio 50% i 54 75%), że wzrost opłat na poziomie hurtowym może mieć wpływ na poziom cen detalicznych. Mogłoby to potencjalnie doprowadzić do nieopłacalności usług hurtowych i przechodzenie klientów detalicznych na platformy CATV. Komisja Europejska zakwestionowała te analizy, ponieważ jednak obydwaj regulatorzy wskazali ostatecznie operatorów zasiedziałych jako SMP, KE nie zakwestionowała ostatecznie analizy ani środków zaradczych. Nieco inaczej wyglądała sytuacja na Rynku 5 w analogicznym okresie. Z technicznego punktu widzenia możliwość dwukierunkowej transmisji w sieciach kablowych klasyfikuje je do zawarcia w definicji rynku 5. ERG (poprzednik BEREC) w 2005 roku uznał możliwości techniczne zapewnienia hurtowego dostępu szerokopasmowego w warstwie 2 i 3. Ponadto w 2010 roku dostęp przez CATV był skomercjalizowany w Austrii, Francji, Holandii, Rumunii i na Węgrzech. Pomimo, że w zaleceniu dotyczącym rynków właściwych z 2007 roku Komisja Europejska postawiła bardzo wysoko wymagania odnośnie przeprowadzenia dowodu na objęcie definicją rynku 5 sieci CATV, do 2010 roku notyfikowanych zostało 12 decyzji, które włączały do definicji rynku 5 CATV: Austrią, Danią, Estonią, Finlandią, Niemcami, Węgrami, Łotwą, Maltą, Holandią, Portugalią, Słowacją i Wielką Brytanią. Tylko w jednym z tych przypadków, w Danii, pozycja SMP została określona dla miedzi, światłowodu oraz CATV a na sieci kablowe został nałożony obowiązek dostępu operator zasiedziały był również operatorem sieci CATV. Komisja Europejska kwestionowała wszystkie te analizy, jednak w żadnym przypadku nie zgłosiła weta do proponowanych rozstrzygnięć regulacyjnych. 4.4.1. Studium przypadku wybranych decyzji regulacyjnych dla sektora CATV w Europie W miarę jednak zwiększającej się konwergencji sieci, technologicznego postępu i inwestycji w sieciach CATV, a także postępującej konsolidacji na niektórych rynkach, w kolejnych przeglądach rynku wyłania się inny obraz. Również Komisja Europejska, wraz z nowym Zaleceniem dotyczącym rynków właściwych z 2014 roku, przyjmuje nieco większą elastyczność i akceptuje łatwiej uzasadnione odstępstwa regulatorów narodowych od ścisłych definicji rynków przyjętych w zaleceniu. W ciągu ostatniego roku, charakterystyczne są zwłaszcza przypadki rynków w Belgii i Holandii. Warto przy tym od razu zwrócić uwagę, że na obydwu tych rynkach o stosunkowo małej rozpiętości i dużej gęstości geo-demograficznej, penetracja usług i sieci szerokopasmowych jest jedną z największych w Europie. Ponadto, co prawda w różnych zakresach geograficznych, rynki te są w praktyce podzielone równo pomiędzy dwóch operatorów, przy niewielkim udziale innych przedsiębiorców. Regulator belgijski CRC notyfikował decyzje dotyczące rynków 3a i 3b oraz rynku usług nadawczych 27 kwietnia 2018 roku. 31 Poprzedni przegląd tych rynków przeprowadzony został w 2011 roku. W 2011 roku CRC notyfikował również decyzję dla rynku hurtowego dostępu do telewizji rozsiewczej (wholesale TV broadcasting) definiując ten rynek jako rynek dostarczania analogowego i cyfrowego sygnału TV za pomocą technologii kablowych oraz DSL (IPTV). Telewizja satelitarna oraz cyfrowa telewizja naziemna zostały włączone do tak zdefiniowanego rynku właściwego. CRC ponadto określił rynki geograficzne, zdefiniowane jako rynki zasięgu sieci poszczególnych operatorów w Belgii. 29 Notyfikacje: PT/2008/0850-51 30 Notyfikacje: UK/2010/1064-65 31 Notyfikacja: BE/2018/2073 oraz BE/2018/2074 AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 55 CRC stwierdził pozycję dominującą każdego z operatorów kablowych we własnej sieci i zobowiązał ich do re-dystrybucji sygnału analogowego TV, określając również obowiązek wyznaczania opłat hurtowych na zasadzie cena detaliczna minus. W obecnej regulacji CRC łączy analizę rynków szerokopasmowego i nadawczego, argumentując, że ich zwiększająca się konwergencja zarówno techniczna (dystrybucja w tej samej sieci) jak i komercyjna (oferty łączone) uzasadnia w pełni takie podejście. Rynek belgijski jest silnie skonsolidowany na poziomie regionalnym. Konkurencja w poszczególnych regionach odbywa się jedynie pomiędzy Proximus (dawniej Belgacom) czyli operatorem zasiedziałym a alternatywnym operatorem obecnym w danym regionie. We wszystkich częściach kraju łączny udział w rynku Proximus i alternatywnego operatora kablowego przekracza 95%. Ponadto ceny usług detalicznych w Belgii w przeciwieństwie do trendów europejskich rosły na przestrzeni ostatnich kilu lat (powyżej wskaźnika wzrostu cen detalicznych CPI). CRC zdefiniował rynek 3a jako rynek dostępu do pasywnej infrastruktury oraz VULA w sieciach miedzianych oraz światłowodowych (z zakresu rynku wyłączony został dostęp FttO pętla światłowodowa w lokalizacjach komercyjnych). Na rynku tym Proximus będąc jedynym dostawcą usług hurtowych został wyznaczony SMP. W przypadku BSA rynek został podzielony na 3b-1 dla dostępu w sieciach miedzianych i światłowodowych z SMP Proximusa oraz 3b-2 dla sieci kablowych. Ten ostatni, geograficznie został ograniczony do zasięgu sieci poszczególnych operatorów i każdy z nich został SMP w swojej sieci. Ponadto operatorzy kablowi zostali wyznaczeni jako SMP na rynku nadawczym. KE zgłosiła uwagi do przeprowadzonej analizy rynku, wskazując między innymi, że CRC mogło zbyt pochopnie stwierdzić substytucyjność technologii kablowych i miedziano-światłowodowych i powinno pogłębić analizę zwłaszcza w zakresie homogeniczności usług, powszechności elementów sieci, podobieństw w strukturach kosztów oraz poziomu innowacyjności. Niemniej, przyjęta przez CRC definicja rynku została zaakceptowana. Holenderski regulator ACM notyfikował decyzje na rynku 3a/3b(2014) 31 lipca 2018 roku. 32 Poprzedni przegląd rynku 3a w 2015 roku zakończył się określeniem pozycji dominującej KPN, holenderskiego operatora zasiedziałego, ale dopiero przy drugiej propozycji decyzji. W stosunku do notyfikowanego NL/2015/1727 przeglądu rynku 3a, w którym ACM włączył do analizy sieci kablowe, Komisja wyraziła poważne wątpliwości i pomimo opinii BEREC, który nie zgodził się z Komisją, ACM wycofał notyfikację. Komisja zaakceptowała natomiast bez uwag kolejny przegląd rynku 3a notyfikowany w tym samym roku NL/2015/1794, tym razem wyłączający z analizy CATV: ACM nałożył na KPN obowiązek dostępu pętli i pod-pętli LLU, VULA, ODF -FttH. Rynek 3b był w Holandii zderegulowany od maja 2012 roku. W obecnym przeglądzie rynku ACM stwierdził, że te same wiązane usługi detaliczne telefonii stacjonarnej, telewizji i internetu mogą być oferowane w technologiach kablowych, miedzianych i światłowodowych. Oceniając indywidualną pozycję dominującą (udziały w rynku detalicznym, możliwość oferowania usług wiązanych fix-mobile, przewagi technologicznej oraz ekonomii skali), ACM stwierdził, że ani KPN ani VodafoneZiggo nie mają indywidualnej pozycji dominującej. Biorąc jednak pod uwagę ryzyka rynkowe deregulacji, ACM stwierdził, że występuje ryzyko kolektywnej pozycji dominującej. W nowej definicji rynku hurtowego ACM zawarł następujące usługi: dostęp do miedzianych przełącznic oraz łączy światłowodowych dla budynków mieszkalnych (ODF FttH), VULA i dostęp do sieci miedzianych, światłowodowych i kablowych (również na poziomie centralnym). Należy jednak zwrócić uwagę, że analiza udziałów w rynku holenderskim (ilości dostępów) wskazuje, że poza KPN (udziały szacowane 40 45%) oraz VodafoneZiggo (40-45%) konkurencja ze strony innych podmiotów 32 Notyfikacje: NL/2018/2099 oraz NL/2018/2100 WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

56 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE jest bardzo ograniczona. Konkurencja działająca na własnej sieci nie przekracza 5% udziałów, a działająca na sieci KPN 5-10%. Na rynku działa więc głównie dwóch operatorów. Dodatkowo ACM twierdzi, że VodafoneZiggo nie będzie skłonny otworzyć dostępu do własnej sieci dobrowolnie, opierając to twierdzenie na fakcie, że jeden z operatorów konkurencyjnych wystąpił z wnioskiem o dostęp do sieci i wniosek ten został odrzucony (maj 2017 roku). Biorąc pod uwagę bardzo zbliżone pozycje KPN i VodafoneZiggo i ryzyko zachowań antykonkurencyjnych, ACM skonkludował, że obowiązek dostępu do sieci przyniesie korzyści dla rynku oraz doprowadzi do lepszego wyboru oraz jakości usług zarówno na poziomie detalicznym jak i hurtowym. Komisja Europejska 33 zgodziła się z przyjętą definicją rynku pomimo, że Zalecenie 2014 rozróżnia wyraźnie rynki 3a i 3b, zwracając uwagę, że rynek holenderski jest specyficzny ze względu na praktycznie 100% penetrację sieci miedzianych/światłowodowych i kablowych i nie zgłosiła zastrzeżeń do określenia kolektywnej pozycji SMP przez obydwu operatorów. Komisja Europejska wyraziła też wątpliwość czy i w jaki sposób przyjęte środki zaradcze, zmuszające de facto obydwu operatorów do maksymalizacji zwrotów z inwestycji w przypadku klientów indywidualnych korzystających z usług z wysoką marżą, miałyby zwiększyć presję konkurencyjną i zwiększenie inwestycji. Ponadto KE zwróciła uwagę odnośnie do przyjętego przez ACM mechanizmu kontroli opłat hurtowych opartego o test ekonomicznej odtwarzalności. Zgodnie z art. 7 DR ACM powinien w najwyższym stopniu uwzględnić uwagi Komisji, innych regulatorów i BEREC, niemniej jednak nie ma przeszkód, aby wydał proponowaną decyzję. 33 Uwagi KE z dnia 31.08.2018 AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 57 4.5. Ocena skutków regulacji Analizując studium przypadków zarówno w Polsce jak i w krajach UE, trzeba zwrócić uwagę, że w przypadku podjęcia kolejnego cyklu regulacyjnego rzadko przeprowadzana jest gruntowna ocena skutków regulacji ex post, podsumowująca stopień osiągnięcia celów regulacyjnych założonych w poprzednich decyzjach regulacyjnych. 34 35 Z formalnego punktu widzenia, metodyka oceny skutków regulacji zgodna z zaleceniami OECD i UE, w polskich uwarunkowaniach jest stosowana w procesie legislacyjnym stanowienia aktów normatywnych a zasady przygotowania oceny skutków regulacji (OSR) opisane są w Regulaminie pracy Rady Ministrów. 36 OSR ma za zadanie wiązać zmiany otoczenia prawnego z osiąganiem celów gospodarczych, społecznych i ekologicznych w ramach polityki rozwoju kraju. Opierając proces wypracowywania aktów prawnych na dowodach, OSR służy poprawie skuteczności i stabilności przyjmowanych rozwiązań. Decyzje regulacyjne nie stanowią jednak aktów normatywnych i jako takie nie muszą być poparte usystematyzowaną oceną skutków regulacji. Nie oznacza to jednak, że regulatorzy nie powinni przeprowadzać analizy o analogicznym do OSR charakterze. Analizy rynków właściwych są między innymi miejscem, w których powinna się znaleźć gruntowna ocena wpływu ex post stosowanych wcześniej rozwiązań regulacyjnych, podsumowanie w jaki sposób i w jakim zakresie przyczyniły się one do osiągnięcia założonych celów regulacji. Podsumowanie i ocena osiągniętych celów regulacyjnych ma szczególne znaczenie w regulacjach ex ante. Pomimo, że regulator przygotowuje dokumenty stanowiące analizy wpływu dotychczasowych regulacji na rozwój rynku telekomunikacyjnego (czego przykładem są analizy Audytel, przywoływane we wcześniej przedstawionych studiach przypadków), nie są to praktyki systematyczne i uporządkowane, nie są też wiązane bezpośrednio z planowanymi, kolejnymi cyklami regulacji. Niestety, w praktyce regulacyjnej, nawet analizy rynków właściwych stanowią jedynie odzwierciedlenie aktualnego stanu rynku, rzadko sięgając do rzetelnej oceny czy, w jaki sposób i w jakim stopniu do takiego stanu rynku przyczyniły się uprzednio podejmowane decyzje regulacyjne. Brak takiej oceny podważa zaufanie do jakości procesu stanowienia regulacji i w efekcie powoduje wzrost ryzyka regulacyjnego, które to z kolei ma duży wpływ na podstawowe parametry opłacalności funkcjonowania przedsiębiorstw, przekładając się między innymi bezpośrednio na koszt kapitału, a zatem opłacalność inwestycji. Oceniając skutki regulacji trzeba podkreślić, że równie ważne jak dobór narzędzi regulacyjnych są szczegóły ich implementacji. Wprowadzane w kluczowych dla rozwoju rynku momentach regulacje były bezsprzecznie potrzebne, jednak sposób w jaki zostały wdrożone pod wieloma względami nie brał pod uwagę ich wpływu na skłonność rynku do inwestowania. Otwarcie dostępu do sieci operatora zasiedziałego pozwoliło na rozwój konkurencyjności, a co za tym idzie, zwiększenia wyboru i dostępności cenowej usług dla konsumentów. Jednocześnie jednak zahamowało inwestycje. W przypadku MTR ów z kolei, pomimo bezsprzecznie pozytywnego wpływu na pobudzenie i utrwalenie konkurencyjności rynku, dyskusyjna jest skokowa obniżka stawek MTR w pierwszej fazie regulacji. Obniżenie w ten sposób wartości rynku mierzonej przychodami zwiększyło niepewność regulacyjną i poprzez to miało generalnie negatywny wpływ na skłonność do inwestowania. 34 Poprawa jakości stanowienia prawa jako narzędzie ograniczania ryzyka regulacyjnego, Urszula Malinowska, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 862 Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia nr 75 (2015), 35 Ocena skutków regulacji jako element procesu regulacyjnego, Renata Śliwa, Renata Żaba-Nieroda, Rocznik Administracji Publicznej 2017(3) 36 Uchwała Nr 190 Rady Ministrów, Regulamin pracy Rady Ministrów, par. 28, (M.P. 2016 poz. 1006) WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

58 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE Wreszcie, regulacje, które w największym stopniu miały wpływ na pobudzenie inwestycji w sieci stacjonarnej w wyniku podpisania Porozumienia w 2009 roku, ustawiły zbyt nisko wymagania techniczne w zobowiązaniach inwestycyjnych. Podczas gdy w Europie realizowane już były inicjatywy NGN/NGA a w 2010 roku określone zostały cele EAC, zobowiązania inwestycyjne Orange określone w Porozumieniu dotyczyły budowy i modernizacji sieci o niskich przepustowościach. AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 59 4.6. Wnioski Przegląd strategii i decyzji regulacyjnych w punktach zwrotnych kształtujących rynek 15 Wymuszanie ostro regulowanych cen hurtowych wywołało zwiększoną konkurencję cenową ofert detalicznych opartych o usługi regulowane. Koncentracja strategii regulacyjnej na obniżeniu kosztów usług dla użytkowników, obniżeniu cen usług hurtowych oraz zwiększeniu konkurencji usługowej w sieci TP i pozostałych operatorów nie stymulowała jednak inwestycji. Efekt przejścia na wyższe szczeble drabiny inwestycyjnej nie zadziałał między innymi ze względu na dysproporcję cen pomiędzy WLR i BSA a LLU. 16 Ograniczona w czasie asymetria stawek pozwoliła na zwiększenie opłacalności działania wchodzącego na rynek operatora, ale jednocześnie związana była ze zobowiązaniami inwestycyjnymi. Dodatkowym elementem stymulującym inwestycje było wzmocnienie konkurencji pomiędzy operatorami zasiedziałymi. Równie ważne jak dobór narzędzi regulacyjnych są szczegóły ich implementacji. Wprowadzane w kluczowych dla rozwoju rynku momentach regulacje były bezsprzecznie potrzebne, jednak sposób w jaki zostały wdrożone pod wieloma względami nie brał pod uwagę ich wpływu na skłonność rynku do inwestowania. 17 Analizując próby i regulacje dostępu CATV trzeba wyraźnie podkreślić charakter rynków, na których CATV są objęte obowiązkami na rynkach 3a/3b. Wspólną ich cechą jest praktycznie równy podział rynku pomiędzy dominującym operatorem zasiedziałym i wiodącym operatorem CATV oraz ogólnokrajowy zasięg ich sieci. Obserwowany jest również utrzymujący się wysoki poziom cen detalicznych, wynikający z braku konkurencji wzajemnej i obrony przychodów. Są to rynki, gdzie penetracja dostępu do infrastruktury szerokopasmowej jest jedną z największych w Europie. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

60 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE 5 Analiza potencjalnych skutków regulacji kształtujących rynek CATV AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 61 5.1. Regulacja a poziom inwestycji w infrastrukturę telekomunikacyjną Podstawowym zadaniem podejmowanych przez regulatora interwencji jest wsparcie rozwoju konkurencji na rynku, na którym ona nie występuje (por. rozdział 2.3). Przykładowo, regulacja stawek MTR była narzędziem, które pomogło nowo wchodzącemu operatorowi (P4), chcącemu budować własną sieć radiową. 37 Wybudowanie własnej infrastruktury jest procesem długotrwałym i kosztownym. W teorii ekonomii stwierdza się, że wysoki koszt wstępnych inwestycji stanowi barierę do wejścia 38 mogącą zniechęcić część podmiotów do wejścia na rynek. Dane za lata 2011-2017 wskazują, że inwestycje w sieci NGA w Polsce w ostatnich dwóch latach zwolniły w porównaniu do średniej unijnej (por. Rysunek 4-1). Wyprzedziły nas w tej dziedzinie m.in. Włochy i Chorwacja, przez co Polska spadła w rankingu na trzecie miejsce od końca w całej Unii Europejskiej. Powolny wzrost zasięgu NGA to prawdopodobnie wynik powolnego rozkręcania się inwestycji po regulacjach z przełomu pierwszej dekady 2000 r. Netia oraz Orange Polska ogłosiły programy inwestycyjne dopiero w latach 2015-2016 r., a więc z wieloletnim opóźnieniem w stosunku do reszty krajów UE. Wyniki tych inwestycji będą widoczne dopiero w danych za 2018 r. Rysunek 5-1. Zasięg dostępu do internetu NGA w wybranych krajach Unii Europejskiej w latach 2011-2017 Źródło: Opracowanie własne na bazie danych z Digital Scoreboard. Oczywistym celem każdego inwestora jest minimalizowanie ryzyka poprzez ograniczenie poziomu inwestycji do niezbędnego minimum, wymaganego dla osiągnięcia zakładanego celu (np. poziomu zysku). Przy dużej awersji do ryzyka inwestor zaakceptuje nawet mniejszy poziom zysku, byleby był on obarczony mniejszym ryzykiem (np. regulacyjnym). Stąd tak ważnym elementem polityki regulatora jest nakładanie obowiązków regulacyjnych w sposób wspierający inwestycje, a nie je ograniczający w przypadku przeregulowania rynku. Dowodem na powyższą tezę mogą być wyniki analiz UKE z poziomu inwestycji różnych grup operatorów w latach 2006-2010. 39 Operatorzy kablowi wykazywali największą skłonność do przeznaczania swoich przychodów na inwestycje w całym badanym okresie ich wartość stanowiła aż 39,01% uzyskanych w tym okresie przychodów (zainwestowały 3,79 mld zł). W tym samym czasie operatorzy stacjonarni inwestowali 17,91% swoich przychodów, a komórkowi tylko 15,19%. 37 Analiza wpływu dotychczasowej regulacji telefonii ruchomej w Polsce (od 2006 r. do 22 września 2010 r.) w zakresie ustalania stawek MTR (...), Auytel, 2010 r. 38 Bain, Joe S., Barriers to New Competition, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1956 39 Analiza inwestycji operatorów telekomunikacyjnych w latach 2006 2010, UKE, 2011 r. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

62 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE Wyniki analiz UKE z poziomu inwestycji różnych grup operatorów w latach 2006-2010 potwierdzają, że operatorzy kablowi wykazywali największą skłonność do przeznaczania swoich przychodów na inwestycje w całym badanym okresie ich wartość stanowiła aż 39,01% uzyskanych w tym okresie przychodów (zainwestowały 3,79 mld zł). W tym samym czasie operatorzy stacjonarni inwestowali 17,91% swoich przychodów, a komórkowi tylko 15,19%. Rysunek 5-2. Łączny udział inwestycji z lat 2006-2010 w przychodach w podziale na główne sektory rynku telekomunikacyjnego Źródło: Analiza inwestycji operatorów telekomunikacyjnych w latach 2006 2010, UKE, 2011 r. Skłonność do inwestycji korelowała z poziomem nałożonych obowiązków regulacyjnych: operatorzy komórkowi w tym okresie byli regulowani w zakresie harmonogramu obniżek MTR, zaś największy operator stacjonarny Orange w zakresie dostępu do infrastruktury oraz Karty Równoważności. W kolejnych latach poziom inwestycji utrzymywał się na zbliżonym poziomie. Ich skutkiem było zwiększenie zasięgu NGA w stosunku do liczby gospodarstw domowych z 36,8% w 2011 r. do 66,7% w 2017 r., a także LTE z 25,0% do 98,5%. Rysunek 5-3. Inwestycje całkowite operatorów telekomunikacyjnych oraz pokrycie zasięgiem NGA oraz LTE gospodarstw domowych w latach 2011-2017 Źródło: analiza własna na bazie danych Digital Scoreboard. Utrzymanie inwestycji w infrastrukturę szerokopasmową jest szczególne istotne dla budżetu państwa oraz generalnie dla rozwoju polskiej gospodarki. Analiza na zlecenie Ministerstwa Cyfryzacji wskazuje, że upowszechnianie się szerokopasmowego dostępu do internetu w Polsce spowoduje, że dochody budżetu państwa do 2023 roku wzrosną o 20 mld zł, a dodatkowo budżet państwa mógłby zaoszczędzić dzięki cyfryzacji rocznie prawie 3 mld zł. 40 Dodatkowy wzrost PKB w Polsce wynikający z tego tytułu będzie na poziomie 0,8%. 40 Raport końcowy z badania dotyczącego wpływu rozwoju Internetu szerokopasmowego na społeczeństwo i gospodarkę w Polsce D. Batorski et all, 2015 AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 63 5.2. Rola sektora CATV dla rozwoju rynku telekomunikacyjnego oraz inwestycji W tabeli poniżej przedstawiono historyczny udział największych operatorów CATV (w tym Netii) w rozwoju rynku telekomunikacyjnego oraz poziomie inwestycji. Z ich analizy można wyciągnąć następujące wnioski: Zasięg sieci NGA w Polsce bardzo silnie koreluje z zasięgiem sieci największych operatorów CATV; Ten segment operatorów dużo silniej niż reszta rynku odpowiada za zwiększenie rzeczywistej penetracji NGA. W latach 2013-2017 udział łączy NGA w Polsce wzrósł z 20,2% do 52,1%, podczas gdy u wskazanych operatorów z 48% do 72%; Pomimo spadku całkowitych inwestycji na rynku telekomunikacyjnym w Polsce (z 6,1 mld zł w 2013 r. do 5,7 mld zł w 2017 r.), sektor CATV zwiększył swoje inwestycje w wartościach bezwzględnych, przez co ich udział wzrósł z 20,2% do 24,0%. Tabela 5-1. Liczba HP, HC z uwzględnieniem dostępów NGA oraz inwestycje wiodących operatorów CATV (INEA, Multimedia Polska, Netia, UPC, Toya i Vectra) na tle całego rynku w latach 2003-2017 Źródło: opracowanie własne Audytel na podstawie danych przekazanych przez operatorów, danych Digital Scoreboard oraz analiz własnych. Kategoria danych 2013 2014 2015 2016 2017 Liczba HP u wiodących operatorów CATV (mln) 15,06 15,32 15,79 16,13 16,48 Udział HP NGA u wiodących operatorów CATV 50,5% 54,5% 57,6% 61,0% 63,5% Liczba HC u wiodących operatorów CATV (mln) 5,05 4,92 4,85 4,73 4,58 Udział HC NGA u wiodących operatorów CATV 50,9% 56,3% 62,2% 69,3% 73,7% Inwestycje u wiodących operatorów CATV (mln zł) 1 298 1 420 1 502 1 276 1 439 Łączne inwestycje telekomunikacyjne w Polsce (mln zł) 6 101 5 793 5 818 5 549 5 705 Udział wiodących operatorów CATV w inwestycjach całkowitych w Polsce 21,3% 24,5% 25,8% 23,0% 25,2% Łączny udział HC NGA w Polsce (wszyscy operatorzy) 20,2% 23,1% 37,8% 47,2% 57,0% WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

64 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE 5.3. Analiza zmian w bilansie dobrobytu społecznego w następstwie wprowadzenia rozważanych regulacji sektora kablowego Niniejszy rozdział zawiera analizę możliwych skutków ekonomiczno-społecznych hipotetycznej regulacji polegającej na nałożeniu na operatorów alternatywnych (głównie operatorów CATV, w tym Netii) obowiązku dostępu hurtowego do ich infrastruktury sieciowej i kanalizacji technicznej. Regulacje takie występują, jak wskazano w rozdz. 3.4.1, w przypadku niektórych krajów, w których u operatorów tych stwierdzono SMP. W związku z tym, że rozważana regulacja dotyczyłaby w największym stopniu rynku dostępu do internetu szerokopasmowego, w dalszej części raportu przeanalizowano konsekwencje wynikające ze zmian na tym rynku. 5.3.1. Wpływ internetu szerokopasmowego na PKB i dobrobyt społeczny Jak wynika z badań zarówno polskich 41 jak i międzynarodowych 42, dostępność internetu szerokopasmowego stymuluje rozwój gospodarki i wzrost dobrobytu społecznego. Wśród mierzalnych miar wzrostu dobrobytu wymienia się przede wszystkim wzrost PKB, jednak analizuje się także jakościowy i ilościowy wpływ na poszczególnych interesariuszy rynku szerokopasmowego (konsumentów, przedsiębiorców, Skarbu Państwa i JST). Przykładowo, w badaniach rynku amerykańskiego zmierzono, że w 2006 r. korzyści konsumentów w USA z tytułu korzystania z broadbandu wyniosły 7.5 mld USD 43, co stanowiło 27% całkowitych korzyści ekonomicznych z dostarczenia tych usług. Z badań międzynarodowych, realizowanych w latach 2000-2012 wynika, że wzrost penetracji internetu szerokopasmowego o 10% zwiększa PKB kraju o od 0,25% do 1,38%, w zależności od zakresu geograficznego i metodyki badania. 44 Badacze analizując grupy krajów, które prezentują różne szczeble rozwoju w zakresie internetu szerokopasmowego, podkreślają, że kraje o wyższej penetracji internetu osiągają coraz większe korzyści dla swojego PKB. 45 Wnioski te pokrywają się z innymi wynikami, cytowanymi w analizie zleconej prze Ministra Cyfryzacji w 2015 r. 46, poświęconej badaniu pod tym samym kątem rynku polskiego. Raport z tego ostatniego badania zawiera oszacowanie makroekonomiczne wpływu penetracji internetu szerokopasmowego na PKB Polski: Wyniki analiz pokazują, że dzięki internetowi szerokopasmowemu wzrost PKB był w Polsce wyższy o 0,5-0,6 pkt. proc. w latach 2003-2008 i o 0,7-0,9% w latach 2009-2014. 47 41 Raport końcowy z badania dotyczącego wpływu rozwoju Internetu szerokopasmowego na społeczeństwo i gospodarkę w Polsce D. Batorski et all, 2015 42 ITU (2012), Impact of Broadband on the Economy: Research to Date and Policy Issues, Broadband Reports, International Telecommunication Union, Geneva 43 Greenstein and McDevitt (2009) The Broadband Bonus: Accounting for Broadband Internet s Impact on US GDP (NBER Working Paper 14758) 44 ITU (2012), str. 5 45 Katz, R.L. (2009c) Estimating the Economic Impact of the Broadband Stimulus Plan (Columbia Institute for Tele_information Working Paper) 46 Batorski, D. et all (2015) 47 tamże, str 2 AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 65 Rysunek 5-4. Dostęp do szerokopasmowego internetu (średnia dla lat 2009-2014) a PKB (% względem USA na koniec 2008 r.) Źródło: Raport końcowy z badania dotyczącego wpływu rozwoju Internetu szerokopasmowego na społeczeństwo i gospodarkę w Polsce D. Batorski et all, 2015. Raport ten zawiera także wyniki modelowania ekonometrycznego wpływu usług internetowych na przepływy finansowe za pomocą analizy sektorowej w modelu BOUDICA, wykorzystującym szereg czynników ekonomicznych opisujących stan gospodarki, jej konkurencyjność i tempo wzrostu gospodarczego w połączeniu z parametrami penetracji usług szerokopasmowych. W efekcie uzyskano oszacowanie wysokości dodatkowych przychodów dla Skarbu Państwa wynikających ze wzrostu penetracji usług szerokopasmowych. Na Rysunku 4-5 poniżej pokazano, jak przychody te, wyrażone jako % PKB, korelują z penetracją usług szerokopasmowych wśród gospodarstw domowych. Rysunek 5-5. Liczba usług stacjonarnego internetu szerokopasmowego w vs dodatkowe przychody Skarbu Państwa Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS (2018), Digital Agenda Scoreboard Key Indicators (2018), Batorski (2015), Audytel (2018). WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

66 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE Patrząc na powyższy rysunek możemy wyróżnić dwa okresy rozwoju internetu szerokopasmowego w Polsce: Okres pomiędzy rokiem 2003 a 2009, gdy budowała się baza użytkowników internetu szerokopasmowego (definiowanego jako łącza stacjonarne o przepływności powyżej 2 Mb/s) a korzyści ekonomiczne z internetu były jeszcze relatywnie małe; Okres 2010-2017, gdy liczba łącz stacjonarnych zaczęła się nasycać (wzrost penetracji następował tylko w segmencie mobilnym) natomiast nastąpił skok jakościowy: wzrost penetracji internetu szerokopasmowego NGA (o przepływności powyżej 30 Mb/s) z ok. 1% w 2010 r. do 24,6% w 2017. Wiązało się to z popularyzacją coraz to nowszych zastosowań internetu (VOD, IPTV, aplikacje biznesowe w modelu XaaS), co dało impuls rozwojowy gospodarce i zwiększyło wkład internetu do PKB. Można przewidywać, że trend przechodzenia na łącza o coraz większej przepływności będzie kontynuowany i że kolejny impuls wzrostowy będzie pochodził od spopularyzowania usług o przepływności powyżej 100 Mb/s (a docelowo powyżej 1 Gb/s), realizowanych w technologiach FTTH i DOCSiS 3.x). 5.3.2. Metodyka analizy Dla potrzeb zbadania wpływu hipotetycznej regulacji zastosowano analizę scenariuszową, to jest znalezienie mierzalnych różnic pomiędzy dwoma scenariuszami: jednym, zakładającym, że rynek rozwinie się zgodnie z dotychczasowymi prognozami (AS_IS) i drugim, uwzględniającym dodatkowo skutki regulacji (TO_BE). Obie prognozy wykonano w horyzoncie 5 lat tj. do roku 2023. W obu scenariuszach obliczane są następujące parametry wynikowe: Korzyści konsumentów; Korzyści przedsiębiorców; Korzyści Skarbu Państwa; Korzyści JST. Zestawienie różnic pomiędzy w/w parametrami w obu scenariuszach stanowi bilans dobrobytu rozważanej regulacji. Wartość bilansu dobrobytu stanowi ważną wskazówkę przy ocenie skutków regulacji. 5.3.3. Scenariusz bazowy Scenariusz bazowy (scenariusz braku dodatkowych regulacji w sektorze CATV) zbudowany jest na aktualnych prognozach rynku internetu stacjonarnego, zakładających stagnację liczby łącz stacjonarnych i stopniowy wzrost przepustowości tych łącz. Docelowy poziom penetracji (liczony na poziomie gospodarstw domowych) łącz o przepływności powyżej 100 Mb/s wyniesie w tym scenariuszu 24,2% a łącz powyżej 30 Mb/s 41,7%. Przewiduje się też, że rosnący udział internetu szerokopasmowego NGA w latach 2019-2023 (patrz rys. 4-5) będzie w coraz większym stopniu stymulował rozwój gospodarczy, co będzie dawać coraz większe przychody do Skarbu Państwa oraz dla JST. Wartość tego wpływu w roku 2023 w przypadku Skarbu Państwa jest szacowana (za pracą Batorskiego i innych) na kwotę ok. 19,6 mld zł 48, natomiast przychody JST na poziomie ok. 430 mln zł (oszacowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Cyfryzacji). 48 Tamże, str. 99 AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 67 Tabela 5-2. Dodatkowe wpływy budżetu centralnego dzięki internetowi szerokopasmowemu w roku 2023 w scenariuszu bazowym Źródło: Batorski et all (2015). Rodzaj podatku Dodatkowe wpływy w skali roku [mln zł] PIT 5 366 CIT 2 158 VAT 8 625 Akcyza 3 157 Podatek od gier 183 Cła 137 Ogółem 19 626 Dla oszacowania korzyści pozostałych interesariuszy rynku wykorzystano dane z w/w tabeli oraz stawki podatków na poziomie 2018r: W przypadku konsumentów: korzyści = PIT/0,18 (zakładamy, że dodatkowe przychody indywidualne zostały opodatkowane średnią efektywną stawką PIT na poziomie 18%, bez odliczeń); 49 W przypadku przedsiębiorców: korzyści = VAT/0,23 - CIT (kwota korzyści zostaje pomniejszona o kwotę podatku CIT, nie uwzględniamy zmian w kosztach i amortyzacji). Jednocześnie przyjęto założenie upraszczające, że korzyści wszystkich interesariuszy pozostają w latach 2019-2023 w stałych proporcjach do siebie. W przypadku projekcji PKB przyjęto dane GUS odnośnie prognozy na rok 2018 i prognozy NBP odnośnie stopy wzrostu do roku 2020 (przyjęto wartość średnią prognozy, przedłużając ją liniowo na lata 2021-23). 5.3.4. Scenariusz po regulacjach Scenariusz alternatywny (scenariusz po regulacjach) będzie modyfikacją scenariusza bazowego uwzględniającą poniższą sekwencję następstw, wynikających z wdrożenia rozważanej regulacji: Bezpośrednim następstwem regulacji będzie zmiana strategii operatorów CATV poddanych tej nowej regulacji polegająca na ograniczeniu inwestycji w rozbudowę infrastruktury. Działania takiego można się spodziewać, gdyż dotychczasowe plany inwestycyjne operatorów CATV były nastawione na pozyskiwanie klientów detalicznych, natomiast rozważana regulacja oznacza, że w skrajnym przypadku operator musi liczyć się z uzyskiwaniem z nowej infrastruktury jedynie przychodów hurtowych, o niższej marży. To spowoduje, że część potencjalnych inwestycji będzie nieopłacalna; Następstwami rynkowymi zmniejszenia inwestycji będzie ograniczenie podaży nowych łącz NGA (zwłaszcza w segmencie powyżej 100 Mb/s), osłabienie konkurencji infrastrukturalnej na rynku usług szerokopasmowych w Polsce (brak możliwości jakościowego zróżnicowania usługi w przypadku korzystania z tej samej infrastruktury) co przyniesie spowolnienie migracji do usług o dużych przepływnościach (powyżej 100 Mb/s) oraz zmniejszenie się liczby łącz stacjonarnych na rzecz internetu mobilnego; Następstwem ekonomicznym będzie z kolei obniżenie dobrobytu społecznego względem scenariusza bazowego oraz wolniejszy wzrost PKB. Uwzględniając powyższe rozumowanie w scenariuszu po regulacjach (scenariusz alternatywny), zastosowano następujące parametry modyfikujące: 49 wg Ministerstwa Finansów średnia efektywna stopa PIT wyniosła w 2015r 8,51% WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

68 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE Niższy poziom inwestycji operatorów CATV o ok. 30% względem scenariusza bazowego (ok 1,4 mld zł w okresie 2019-2023, rok 2018 bez zmian); Udział wydatków na łącza dostępowe w inwestycjach: 30%; Średni koszt jednego nowego łącza NGA (1 HP): 2 tys. zł netto; Współczynnik zapełniania nowej infrastruktury (HC/HP): 50% (średnia w okresie 5 lat); Współczynnik migracji do innych technologii dostępu do internetu (w tym do dostępu mobilnego): 51% bazy niezrealizowanych inwestycji. Przy zastosowaniu powyższych parametrów modelujących rozwój rynku oszacowano, że w scenariuszu po regulacjach docelowy poziom penetracji internetu o przepływności powyżej 100 Mb/s w 2023 r. osiągnie niższą wartość (22,7%) niż w scenariuszu bazowym (24,2%), co oznacza różnice ok. 211 tys. abonentów NGA. Skalując obliczoną powyżej zmianą penetracji cytowane wcześniej wyniki modelu BOUDICA 50 można oszacować, że w scenariuszu tym kwota dodatkowych korzyści dla Skarbu Państwa w roku 2023 zmniejszy się o równowartość 0,03% PKB, proporcjonalnie zmniejszą się też korzyści innych interesariuszy i samo PKB. Rysunek 5-6. Liczba usług internetu szerokopasmowego vs dodatkowe przychody Skarbu Państwa w obu scenariuszach Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS(2018), Digital Agenda Scoreboard Key Indicators (2018), Batorski (2015) i Audytel (2018). Jak można odczytać z wykresu 4-6 rozważana regulacja operatorów kablowych przyniesie zmniejszenie liczby usług stacjonarnego internetu szerokopasmowego w kategoriach powyżej 30 Mb/s i powyżej 100 Mb/s oraz proporcjonalne (do tej ostatniej kategorii) obniżenie całkowitego wkładu, jaki daje do PKB korzystanie z internetu szerokopasmowego. Zmiany te będą narastały w czasie, poczynając od roku 2019. 5.3.5. Omówienie bilansu dobrobytu rozważanej regulacji Podsumowanie danych liczbowych uzyskanych z modelu zawiera tabela poniżej. Widać z niej, że różnica w korzyściach w największym stopniu dotyczy przedsiębiorców, dla których korzyści z internetu szerokopasmowego są największe, gdyż obejmują zarówno sferę przychodową (wzrost konkurencyjności, innowacyjność) jak i kosztową (wzrost efektywności). 50 Batorski et all (2015) AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 69 Tabela 5-3. Porównanie korzyści z internetu szerokopasmowego w Polsce w latach 2018-2023 wg różnych grup interesariuszy w obu scenariuszach Źródło: obliczenia własne na podstawie GUS (2018), NBP (2018) i Batorski et all (2015). Scenariusz Rok Skarb Państwa JST Konsumenci Przedsię -biorcy SUMA Korzyści PKB mln zł mln zł mln zł mln zł mln zł mln zł Wzrost PKB 2018 10 109 259 15 355 18 203 43 925 1 982 080 4,60% 2019 12 344 304 18 751 22 229 53 629 2 057 399 3,80% 2020 14 480 345 21 995 26 075 62 894 2 129 408 3,50% 2021 16 474 380 25 023 29 665 71 542 2 196 484 3,15% Bazowy 2022 18 296 411 27 791 32 947 79 444 2 258 755 2,84% 2023 19 626 431 29 811 35 342 85 210 2 316 387 2,55% 2018 10 109 259 15 355 18 203 43 925 1 982 080 4,60% 2019 12 237 302 18 589 22 038 53 165 2 057 296 3,79% Po regulacjach 2020 14 254 339 21 654 25 671 61 919 2 129 085 3,49% 2021 16 116 372 24 487 29 030 70 005 2 195 809 3,13% 2022 17 799 400 27 050 32 068 77 317 2 257 587 2,81% 2023 19 056 417 28 875 34 232 82 581 2 314 586 2,52% Suma różnic (okres 5 lat) -1 758-41 - 2 715-3 219-7 733-4 069-0,10% A. Bilans dobrobytu w przypadku wdrożenia regulacji (wartości skumulowane za lata 2019-2023): Skarb Państwa strata ok. 1,76 mld zł Konsumenci strata ok. 2,71 mld zł JST strata 41 mln zł Przedsiębiorcy strata 3,22 mld zł ŁĄCZNA STRATA: 7,73 mld zł B. Strata w PKB: 4,069 mld zł Warto w tym miejscu zauważyć, jak dużą efektywność ekonomiczno-społeczną mają inwestycje w infrastrukturę szerokopasmową (tzw. Social ROI 51 = iloraz kwot -7,7 mld straty w dobrobycie społecznym i -1,4 mld zł wstrzymanych inwestycji): uszczerbek w inwestycjach spowodowałby utratę korzyści społecznych w okresie 5 lat na kwotę ponad 5,5-krotnie wyższą. Można to ująć także w ten sposób, że każda złotówka zainwestowana w infrastrukturę szerokopasmową, zwróci się (w sensie dobrobytu społeczno- -ekonomicznego) w czasie krótszym niż rok. 51 Social ROI (SROI) - metoda pomiaru zwrotu na inwestycji uwzględniająca wszystkie korzyści, w tym także pozafinansowe, jakie uzyskują interesariusze danej inwestycji w określonym przedziale czasu. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

70 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE 5.4. Wnioski Analiza potencjalnych skutków regulacji kształtujących rynek CATV 18 Nadmierne i/lub nieadekwatne obowiązki regulacyjne przekładają się na ograniczenie inwestycji operatorów telekomunikacyjnych. Utrzymanie obecnego trendu w zakresie inwestycji w sieci szerokopasmowe przyniesie dodatkowe korzyści dla budżetu państwa. W roku 2023 będzie to 23 mld zł dodatkowych korzyści dla budżetu i wkład 0,8% do wzrostu PKB. 19 Sektor operatorów kablowych pełnił dotychczas istotną rolę dla rynku telekomunikacyjnego jako inwestujący w infrastrukturę o lepszych niż średnia rynkowa parametrach dostępowych. Utrzymanie inwestycji tego sektora lub ich zwiększenie jest zatem szczególnie istotne dla budowy społeczeństwa gigabitowego i osiągnięcia celów strategicznych Komisji Europejskiej: wszystkie gospodarstwa domowe w Europie, zarówno na obszarach wiejskich, jak i miejskich, będą miały dostęp do internetu o prędkości dla łącza w dół wynoszącej co najmniej 100 Mb/s, z możliwością modernizacji do prędkości mierzonej w gigabitach. 52 20 Rynek dostępu do internetu i płatnej telewizji w Polsce stał się bardzo konkurencyjny i podlega szybkim zmianom. Wpływają na to zarówno trendy demograficzne, techniczne, ekonomiczne i regulacyjne. W szczególnie trudnej sytuacji są operatorzy usług stacjonarnych, którzy zmagają się z substytucją ze strony usług świadczonych przez operatorów komórkowych oraz OTT. Operatorzy stają przed wyzwaniami związanymi ze zmianami w sposobie konsumpcji usług z całego wachlarza komunikacji elektronicznej oraz z naciskiem na obniżaniem cen. Wszystko to pod presją braku wzrostu liczby sprzedawanych usług, a często nawet jej spadku. Pewnym sposobem obrony przed spadkiem zysków i zdobyciem środków na inwestycje infrastrukturalne jest konsolidacja, która ze względu na politykę regulacyjną postępuje dużo wolniej, niż oczekiwałby tego rynek. 52 Komunikat Komisji Europejskiej W kierunku europejskiego społeczeństwa gigabitowego AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 71 21 Rynek płatnej telewizji kształtowany jest przez oczekiwanie transmisji coraz wyższej rozdzielczości i jakości sygnału, co wymaga inwestycji ze strony operatorów. Te są coraz trudniejsze z ich punktu widzenia (np. znalezienia finansowania), ze względu na coraz silniejszą konkurencję ze strony dostawców OTT, czerpiących korzyści z poprawiającego się stanu infrastruktury dostępowej. Rynek stacjonarnego dostępu do internetu jest pod ciągłą presją usług mobilnych oraz konwergencji (usługi mobilne oferowane jako quasi-stacjonarne). Dużo gorsza infrastruktura dostępowa na obszarach słabo zurbanizowanych zwiększa tempo zastępowania usług stacjonarnych mobilnymi. Presja konsumentów na niskie ceny usług powoduje, że często, pomimo prowadzonych inwestycji w infrastrukturę NGA (w tym dostępy FTTH), wybierane są tańsze usługi o niższych parametrach. Takie ryzyko rynkowe, zwiększone dodatkowo obawą przed nadmierną regulacją, może spowodować znaczne zmniejszenie inwestycji w infrastrukturę dostępową. 22 Efektywność społeczno-ekonomiczna (ROI) inwestycji w sieci szerokopasmowe przekracza 550% w okresie 5 lat. Rozważana regulacja sieci CATV jest niekorzystna, gdyż będzie zniechęcać operatorów do inwestowania. Przy szacowanej skali ograniczenia inwestycji o 30% szkody wszystkich interesariuszy: konsumentów, Skarbu Państwa, JST i przedsiębiorców w latach 2019-2023 wyniosą łącznie 7,73 mld zł. W przypadku wprowadzenia regulacji nastąpi ubytek w przychodach Skarbu Państwa w wysokości 1,76 mld zł, a strata w PKB wyniesie 4,07 mld zł (liczone względem scenariusza bazowego, w tym samym okresie 2019-2023). WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

72 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE Słownik skrótów Akronim Rozwinięcie Opis 2G Second Generation Tak zwany drugi standard łączności komórkowej, identyfikowany najczęściej z rodziną standardów GSM 3G Third Generation Tak zwany trzeci standard łączności komórkowej, identyfikowany najczęściej z rodziną standardów UMTS 4G Four Generation Tak zwany trzeci standard łączności komórkowej, identyfikowany najczęściej z rodziną standardów LTE ACM Authority for Regulator sektora komunikacji elektronicznej w Holandii Consumers & Markets ARPU/ARPL Average Revenue Średni dochód na użytkownika/linię Per User/Line ASO Analog Switch-Off Wyłączenie analogowej telewizji naziemnej i zastąpienie jej cyfrową telewizją naziemną backhaul Odcinek łącza telekomunikacyjnego między lokalizacją klienta oraz Pop operatora BSA Bit Stream Access Dostęp do pętli lokalnej umożliwiający sprzedaż usług szerokopasmowych CATV Cable TV Telewizja kablowa sygnał telewizyjny dostarczany jest za pomocą dedykowanej infrastruktury kablowej (najczęściej HFC lub FTTH hybrydowej sieci światłowodów i kabli koncentrycznych). Transmisja analogowa jest stopniowo wypierana przez nadawanie cyfrowe. Jako technologię dostępu najczęściej stosowany jest DOCSIS. CRC Conference of Połączony regulator sektora komunikacji elektronicznej w Belgii Regulators of the electronic communications sector DK Dyrektywa Kosztowa Dyrektywa 2014/61/UE Parlamentu Europejskiego i Rady z 15 maja 2014 r. w sprawie środków mających na celu zmniejszenie kosztów realizacji szybkich sieci łączności elektronicznej, Dz. Urz. WE L Nr 155/1 AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 73 DR Dyrektywa Ramowa Dyrektywa 2002/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 7 marca 2002 r. w Sprawie wspólnych ram regulacyjnych sieci i usług łączności elektronicznej, Dz. Urz. WE L Nr 108 ze zm. DSLAM DVB-C DVB-S DVB-T EPG Digital Subscriber Line Access Multiplexer Digital Video Broadcast Cable Digital Video Broadcast Satellite Digital Video Broadcast Terrestrial Electronic Program Guide Koncentrator cyfrowych linii abonenckich pracujących w technologii xdsl Standard telewizji cyfrowej przesyłany poprzez sieć kablową Standard telewizji cyfrowej przesyłany drogą satelitarną. Sygnał telewizyjny emitowany jest drogą radiową z satelitarnego transpondera i odbierany za pomocą specjalnej anteny, połączonej z tunerem DVB-S; Standard telewizji cyfrowej przesyłany poprzez nadajniki naziemne. Cyfrowy sygnał telewizyjny jest emitowany za pomocą systemu naziemnych nadajników radiowych. Sygnał odbierany jest za pomocą anten indywidualnych lub zbiorczych; odbiór sygnału DVB-T w odbiornikach starego typu jest możliwy przy użyciu oddzielnego tunera (przystawki), nowe odbiorniki mają wbudowany tuner DVB-T; Elektroniczny przewodnik po kanałach, wyświetlający się w telewizji cyfrowej na ekranie telewizora FTA Free to Air Usługi telewizyjne dostępne bezpłatnie dla użytkowników; dostęp realizowany jest najczęściej drogą satelitarną FTTB Fiber To The Building Światłowód doprowadzony do budynku FTTC Fiber To The Curb Światłowód doprowadzony do krawężnika FTTH Fiber To The Home Światłowód doprowadzony do mieszkania FWA Fixed Wireless Access Bezprzewodowy dostęp do internetu w lokalizacji stałej, ew. dostęp nomadyczny G-PON HbbTV Gigabyte Passive Optical Network Hybrid Broadcast Broadband TV Gigabitowa Pasywna Sieć Optyczna, standard budowy dostępowych sieci światłowodowych o przepustowościach gigabitowych, w architekturze punkt-wielopunkt standard telewizji hybrydowej, pozwalający na dołączenie do kanału telewizyjnego interaktywnej aplikacji, która rozszerza funkcjonalność danego kanału HC Homes Connected Liczba mieszkań/domów, w których operator świadczy swoje usługi za pomocą sieci dostępowej HD / HDTV High Definition TV Telewizja wysokiej rozdzielczości HFC Hybrid Fibre-coaxial Sieć hybrydowa łącząca połączenia za pomocą światłowodów i kabli miedzianych HP Homes Passed Liczba mieszkań/domów w zasięgu infrastruktury dostępowej danego operatora, w których świadczy lub może świadczyć swoje usługi IoT Internet of Things Internet Rzeczy IP Internet Protocol Protokół komunikacyjny warstwy sieciowej modelu OSI (warstwy internetu w modelu TCP/IP), tzw. protokół internetowy WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

74 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE IPTV ISP Internet Protocol Television Internet Service Provider Telewizja przesyłana z wykorzystaniem protokołu IP. Cyfrowy sygnał telewizyjny dostarczany jest poprzez szerokopasmowe sieci dostępowe operatorów telekomunikacyjnych, bazujące na protokole IP. Do odbioru sygnału potrzebny jest oddzielny odbiornik-dekoder IPTV (tzw. Set-Top-Box) lub dekoder wbudowany w telewizor klasy Smart TV Dostawca usług dostępu do internetu LAN Local Area Network Sieć lokalna LLU Local Loop Uwalnianie pętli lokalnej Unbundling LTE Long Term Evolution Technologia pakietowego przysłania danych w sieciach komórkowych UMTS, definiowana jako przejściowa między standardem UMTS i 4G (tzw. 3.5G) M2M Machine to Machine Termin odnosi się do wymiany informacji pomiędzy poszczególnymi urządzeniami, przenośnymi lub stacjonarnymi (bez udziału człowieka) Megaustawa Ustawa o wspieraniu rozwoju usług i sieci telekomunikacyjnych z dnia 7 maja 2010 r., tj. Dz.U. z 2017, poz. 2062 ze zm. MNO Mobile Network Operator sieci ruchomej/mobilnej (operator infrastrukturalny) Operator MTR Mobile Termination Rates Stawki za terminowanie połączeń pomiędzy operatorami usług telefonicznych Multiroom Korzystanie z usług telewizji cyfrowej jednocześnie z wielu odbiorników TV w jednej lokalizacji użytkownika MVNO Mobile Virtual Operator wirtualny świadczący usługi telefonii komórkowej Network Operator NGA Next Generation Łącza do internetu o przepustowości co najmniej 30 Mb/s Access OTT Over the Top Usługi udostępniania treści multimedialnych w internecie przez dostawców nie związanych bezpośrednio z operatorami telekomunikacyjnymi (np. portale internetowe, studia filmowe) PayTV Pay TV Usługi płatnej telewizji (realizowane drogą satelitarną, kablową, po łączach transmisji danych/dostępu do internetu lub cyfrową radiodyfuzję) PEM Promieniowanie elektromagnetyczne p.t. RGU RSS Ustawa Prawo telekomunikacyjne Revenue Generating Unit Regionalne Sieci Szerokopasmowe Ustawa z dnia 16 lipca 2004 r. Prawo telekomunikacyjne, tj. Dz. U. z 2017 r., poz. 1907 ze zm. Oznacza jednego użytkownika, który najczęściej korzysta z wielu usług Projekty zrealizowane w ramach regionalnych programów operacyjnych na lata 2007-2013 oraz Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej na lata 2007-2013. Głównym celem tych przedsięwzięć jest przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu oraz umożliwienie rozbudowy infrastruktury dostępowej (tzw. ostatniej mili ) w oparciu o RSS AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 75 Smartfon, smartphone SMP Significant Market Power Przenośne urządzenie telefoniczne zawierające dodatkowe funkcjonalności Operator o znaczącej pozycji rynkowej SOR Super Oferta Ramowa Super Oferta Ramowa Orange Polska S.A. Timeshift, time shifting TVK UKE URTiP UMTS Urząd Komunikacji Elektronicznej Urząd Regulacji Telekomunikacji i Poczty Universal Mobile Telecommunications System Jednoczesne nagrywanie i odtwarzanie z opóźnieniem oglądanego materiału Telewizja kablowa Asynchroniczny standard transmisji danych stosowany w sieciach komórkowych o prędkości do 7,2Mb/s VoD Video on Demand Usługa Wideo na życzenie VoIP Voice over IP Protokół służący do realizacji połączeń głosowych poprzez sieć IP WiMAX Worldwide Interoperability for Standard bezprzewodowej sieci transmisji danych o maksymalnej przepustowości około 75Mb/s Microwave Access WLAN Wireless Local Area Network Bezprzewodowa sieć transmisji danych xdsl x Digital Subscriber Line Rodzina technologii dla cyfrowych łączy abonenckich dostępu do internetu, bazujących na parach miedzianych WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

76 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE Spis rysunków Rysunek 2-1. Indeks gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego (DESI) za 2018 r. 15 Rysunek 2-2. Rysunek 2-3. Penetracja dostępu do internetu na obszarach słabo zurbanizowanych oraz średnia dla całego kraju (% gospodarstw domowych) w 2017 r. Penetracja mobilnego dostępu do internetu (aktywni użytkownicy jako % całej populacji) w 2017 r. Rysunek 2-4. Udział poszczególnych technologii dostępu do internetu w 2017 r. 16 Rysunek 2-5. Penetracja budynkowa zasięgami internetu o prędkości co najmniej 30 Mb/s 24 (lewa mapka) oraz 100 Mb/s (prawa mapka) Rysunek 2-6. Prognoza popytu gospodarstw domowych w Polsce na łącza o przepustowości 24 co najmniej 30 Mb/s, co najmniej 100 Mb/s oraz co najmniej 1Gb/s (model logistyczny) Rysunek 4-1. Sprzedaż oferty Netia S.A. na bazie usług regulowanych w latach 2008-2017 45 Rysunek 4-2. Podstawowe dane finansowe dla Netia S.A. za lata 2008-2017 46 Rysunek 5-1. Zasięg dostępu do internetu NGA w wybranych krajach Unii Europejskiej 57 w latach 2011-2017 Rysunek 5-2. Łączny udział inwestycji z lat 2006-2010 w przychodach w podziale 58 na główne sektory rynku telekomunikacyjnego Rysunek 5-3. Inwestycje całkowite operatorów telekomunikacyjnych oraz pokrycie 58 zasięgiem NGA oraz LTE gospodarstw domowych w latach 2011-2017 Rysunek 5-4. Dostęp do szerokopasmowego internetu (średnia dla lat 2009-2014) 61 a PKB (% względem USA na koniec 2008 r.) Rysunek 5-5. Liczba usług stacjonarnego internetu szerokopasmowego 61 w vs dodatkowe przychody Skarbu Państwa Rysunek 5-6. Liczba usług internetu szerokopasmowego vs dodatkowe przychody Skarbu Państwa w obu scenariuszach 64 15 16 Spis tabel Tabela 2-1. Tabela 4-1. Tabela 5-1. Tabela 5-2. Tabela 5-3. Podsumowanie efektów konkursów przeprowadzonych w ramach I osi POPC Działanie 1.1 Procent pokrycia powierzchni kraju infrastrukturą 3G oraz łączne zatrudnienie u MNO w Polsce w zależności od efektywnej wysokości MTR w latach 2006-2009 Liczba HP, HC z uwzględnieniem dostępów NGA oraz inwestycje wiodących operatorów CATV (INEA, Multimedia Polska, Netia, UPC, Toya i Vectra) na tle całego rynku w latach 2003-2017 Dodatkowe wpływy budżetu centralnego dzięki internetowi szerokopasmowemu w roku 2023 Porównanie korzyści z internetu szerokopasmowego w Polsce w latach 2018-2023 wg różnych grup interesariuszy w obu scenariuszach 21 39 59 54 65 AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 77 Załącznik 1. Stan rynku płatnej telewizji oraz szerokopasmowego dostępu do internetu (2006-2017) Z1.1. Rynek dostępu do telewizji Według danych KRRiT 53 i GUS 54 odbiornik TV ma obecnie 96,4% gospodarstw domowych (45% gospodarstw dwa lub więcej odbiorniki). W analizie usług dostępu do telewizji wyodrębnione zostały następujące segmenty: Naziemny cyfrowy (DVB-T); Kablowy analogowy lub cyfrowy (CATV lub DVB-C); Satelitarny (DVB-S); IPTV udostępnianie treści telewizyjnych poprzez szerokopasmowe łącza dostępowe; OTT udostępnianie treści multimedialnych w internecie przez dostawców nie będących operatorami telekomunikacyjnymi: portale internetowe, koncerny medialne (ipla, player, YouView) oraz wyspecjalizowane firmy OTT (np. Netflix, Hulu). Z1.1.1. Dostępne usługi Usługi telewizyjne mogą być świadczone jako płatne lub bezpłatne por. Tabela Z1. Tabela Z1. Płatne i bezpłatne elementy tworzące rynek dostępu do sygnału telewizyjnego Źródło: opracowanie własne Audytel. Typ dostępu do usług TV Płatne usługi TV Bezpłatne usługi TV Naziemny cyfrowy (DVB-T) CATV analogowy* CATV cyfrowy Satelitarny (DVB-S) IPTV OTT * do tego segmentu nie są wliczone usługi AZART (Antena Zbiorcza Radiowo-Telewizyjna), czyli dostępu do instalacji zbiorczej. 53 Informacja o podstawowych problemach radiofonii i telewizji w 2017 roku, KRRIT, 2018 54 GUS, Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2017 WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

78 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE Segment bezpłatnych usług TV stał się w ostatnich latach konkurencyjny dla usług płatnych. Szczególnie dotyczy to segmentów naziemnej telewizji cyfrowej oraz treści multimedialnych udostępnianych w internecie. Telewizja satelitarna Sygnał TV satelitarnej dostarczany jest z wykorzystaniem satelitów telekomunikacyjnych umieszczonych na wysokości ponad 35 tys. km 55. Sygnał wysyłany jest do transponderów satelity z ośrodka nadawczego i retransmitowany do odbiorców, którzy muszą być wyposażeni w kierunkowe anteny satelitarne oraz dekodery/tunery satelitarne dekodujące sygnał dostarczany w technologii DVB S 56. Zaletą TV satelitarnej jest zasięg (wykorzystywana przez główne polskie platformy pozycja 13 E Hot Bird obejmuje całą Europę, Afrykę Północną i Bliski Wschód) oraz odbiór na obszarach, na których nie ma infrastruktury transmisyjnej. Z dużej wysokości orbity wynika czas propagacji sygnału od stacji nadawczej do tunera/odbiornika (ponad 200 ms) o rząd wielkości większy, niż w innych technologiach, co utrudnia zestawianie usług TV z dostępem do internetu i telefonią. Telewizja kablowa Sygnał telewizji kablowej doprowadzany jest do abonenta poprzez hybrydową sieć HFC. Do węzła w budynku lub grupy budynków abonentów prowadzi światłowód (sieć magistralna), a od węzła do abonentów sygnał koncentryczny (kabel telewizyjny). Dzięki zastosowaniu standardu DOCSIS/EuroDOCSIS obsługującego transmisję dwukierunkową przez sieć HFC można też dostarczać dostęp do internetu oraz usługi telefonii stacjonarnej. W sieciach CATV można dostarczać kilkaset kanałów TV oraz dostęp do internetu o przepływnościach rzędu 3 Gb/s (przy wyłączeniu kanałów analogowych i z zastosowaniem agregacji pasma). U abonenta instalowany jest modem kablowy, do którego podłączony jest odbiornik TV oraz router dostępowy do internetu. Dla uproszczenia instalacji przez użytkowników-niefachowców sieci CATV stosują dekodery integrujące w jednej obudowie modem kablowy i router z gniazdami ethernetowymi, zwykle z punktem dostępowym Wi-Fi oraz gniazdami do podłączenia telefonów analogowych. Tunery/dekodery satelitarne oraz CATV mogą być wyposażone w dysk wewnętrzny lub zewnętrzny do nagrywania wybranych programów (PVR Personal Video Recorder). Jeśli w antenie satelitarnej zastosowano konwerter wielokanałowy, można oglądać jeden kanał telewizyjny i jednocześnie nagrywać program z innego. W TV satelitarnej oraz w sieciach CATV dostępna jest usługa multiroom umożliwiająca oglądanie różnych programów na kilku odbiornikach telewizyjnych podłączonych do dekoderów dodatkowych współpracujących z głównym. Naziemna telewizja cyfrowa Programy telewizji naziemnej emitowane są w układzie rozsiewczym, liniowym z punktu widzenia dostępu do programów. Po wyłączeniu w 2013 r. emisji analogowej TV i przejściu na nadawanie cyfrowe DVB-T na multipleksach ogólnokrajowych oraz lokalnych dostępne jest 27 kanałów. Do odbioru sygnału naziemnej telewizji cyfrowej wymagana jest antena zewnętrzna 57 oraz odbiornik telewizyjny odbierający DVB-T lub wyposażony w tuner DVB-T. Sygnał DVB-T emitowany jest na multipleksach ogólnokrajowych: MUX 1 (pasmo UHF) kanały komercyjne i TVP; MUX 2 (UHF) kanały komercyjne; MUX 3 (UHF) kanały TVP (TVP1 i TVP2 w rozdzielczości HD); MUX 8 (VHF) kanały TVP i komercyjne. 55 Dzięki umieszczeniu satelitów na orbitach geostacjonarnych ich sygnał można obierać anteną nieruchomą skierowaną na danego satelitę (a ściślej grupę satelitów na stałej pozycji). Cyfrowy Polsat, NC+, Telewizja na kartę, Orange TV oraz polskojęzyczne kanały niekodowane FTA (free-to-air) korzystają z pozycji satelitarnej 13 E Hot Bird, TV Trwam z 19,2 E Astra. Niewielka różnica kątowa między tymi pozycjami pozwala na odbiór sygnałów z obu pozycji przy użyciu jednej anteny z dwoma odpowiednio rozmieszczonymi konwerterami (tzw. zez) 56 Od 30 kwietnia 2012 w Europie dostępne są już tylko kanały cyfrowe wymagające dekodowania i dekompresji przed podaniem sygnału TV do odbiornika telewizyjnego. 57 W niektórych obszarach kraju sygnał z poszczególnych multipleksów odbierany jest z różnych nadajników i w różnej polaryzacji, co wymaga różnie ustawionych anten, ew. z różnym wzmocnieniem sygnału. AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 79 Sygnał MUX 1-3 dociera do ok. 99% populacji, MUX 8 do ponad 97% 58. Działa też 7 multipleksów lokalnych z kanałami lokalnymi i niektórymi ogólnopolskimi oraz MUX 4 Cyfrowego Polsatu z 12 kanałami kodowanymi (płatnymi jako Pakiet Extra w usłudze TV Mobilna). Zasięg MUX 4 jest ograniczony geograficznie. 59 W DVB-T udostępniono m.in. EPG (elektroniczny przewodnik programowy) z tygodniowym programem z opisami audycji i możliwością przypomnienia o programie. Dekodery dodatkowo obsługujące DVB-T zaczęli wprowadzać także operatorzy platform płatnej TV oraz dostawcy tunerów TV w celu poszerzenia oferty o otwarte kanały DVB-T oraz rozbudowę usługi multiroom. Niektóre dekodery Orange TV mogą pracować zarówno jako dekoder IPTV (współpracując z modemem Livebox) lub jako dekoder TV satelitarnej (wtedy muszą być podłączone do internetu dla przesyłania informacji autoryzacyjnych). Dwa modele umożliwiają także odbiór DVB-T. IPTV oraz OTT W telewizji IPTV cyfrowy sygnał telewizyjny dostarczany jest przez sieci szerokopasmowego dostępu do internetu (w dowolnej technologii o dostatecznie wysokiej przepływności i stabilności parametrów transmisji). Ten sam tryb dostępu wykorzystują usługodawcy OTT, dostarczający treści multimedialne w sposób linearny (poprzez retransmisję kanałów telewizyjnych, np. videostar.pl) lub nielinearny (jak w VoD). Najczęściej IPTV i usługi OTT dostarczane są poprzez dostęp xdsl, FTTH lub FTTx/LAN. W miejscach, w których nie ma takich sieci zastępuje je dostęp radiowy w stałej lokalizacji 60. Sygnał dostarczany jest do dekodera (STB ang. set-top-box). Najczęściej jest to urządzenie integrujące dekoder IPTV, router dostępowy oraz obsługę telefonu stacjonarnego. Z1.1.2. Podmioty działające w segmencie płatnej TV Według analiz Audytela najsilniejszą pozycję w segmencie płatnej telewizji mieli na koniec 2017 r. operatorzy satelitarnych platform cyfrowych obsługują oni łącznie 44% użytkowników (wliczając ich usługi OTT). Dla 32% abonentów usługi TV dostarczają operatorzy CATV, udział dostępów IPTV nieznacznie przekracza 6%. Segmenty CATV i IPTV są bardzo rozdrobnione łącznie ok. 10% udziałów w całym rynku usług telewizyjnych mają mali usługodawcy kablowi (działa ich w Polsce ponad 500 61 ) oraz ISP. Około 16% użytkowników korzysta z płatnych usług OTT. Rynek telewizji satelitarnej jest praktycznie podzielony między dwie platformy: Cyfrowego Polsatu oraz nc+ należącą do ITI Neovision 62. Obok nich działa platforma satelitarna Orange TV oraz platforma TV Trwam Fundacji Lux Veritatis (liczba jej abonentów szacowana jest na kilka tysięcy). Trzech największych operatorów CATV (UPC, Vectra, Multimedia Polska) obsługuje ponad 60% wszystkich abonentów telewizji kablowej, zaś pierwsza dziesiątka ok. 90% abonentów. Natomiast pozostałe 10% dzielone jest przez kilkuset operatorów lokalnych. W zasadzie wszyscy operatorzy TV kablowej dostarczają programy w technologii cyfrowej, większe sieci udostępniają też usługi multiroom oraz VoD i PVR. Dostęp do płatnej IPTV oferują wszyscy więksi dostawcy dostępu szerokopasmowego. Największą liczbę abonentów IPTV w końcu 2 kw. 2018 r. miały Orange 63 (386 tys.) i Netia (196 tys.). Segment ten ma bardzo duży 58 Według deklaracji Emitela, głównego operatora multipleksów 59 Sygnał można odbierać w 31 miastach, w zasięgu znajduje się ok. 5 mln gospodarstw domowych, czyli około 15 mln osób. CP nie publikuje danych dotyczących liczby abonentów MUX 4 60 Nazywany FMS (ang. Fixed Mobile Substitution) lub FWA (ang. Fixed Wireless Access). 61 KRRiT, 2016, str. 37 62 Jej akcjonariuszami są Grupa Canal+ (51%), TVN (32%) i Liberty Global (17%). 63 Na rynku występuje pod tą samą nazwą Orange TV, co w egmencie satelitarnym i z wykorzystaniem tych samych dekoderów wielofunkcyjnych WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

80 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE potencjał wzrostu w miarę wzrostu udziału światłowodowego dostępu FTTx spodziewanego w najbliższych latach, zaś czynnikiem sprzyjającym będzie wzrost popytu na telewizję ultra wysokiej rozdzielczości 64 (zob. p. Z2.1.). Na rynku IPTV działa też kilkunastu dużych hurtowych dostawców IPTV, którzy zbudowali wyspecjalizowane platformy IPTV, m. in. SGT (której pakiet kontrolny kupiła niedawno Vectra), Evio, Korbank, Metroport, Feromedia, operator CATV Toya. Rysunek Z1. Udziały operatorów w liczbie usług płatnej TV na koniec 2017 (razem z dostawcami OTT*, estymacja) Źródło: Raport Telekomunikacyjny edycja 2018, Audytel, marzec 2018. * Dane dostawców OTT uwzględniają użytkowników płatnych materiałów (VoD oraz subskrypcje) serwisów takich jak: Netfilx, Showmax, Vod.pl, IPLA oraz Player.pl. Z1.1.3. Czynniki wpływające na rozwój rynku w ostatnich latach Na kształt rynku dostępu do telewizji mają głównie następujące czynniki: Czynniki ekonomiczne: o rosnący poziom siły nabywczej użytkowników, a także efekt szminki 65, wpływający na utrzymanie się poziomu oglądalności i popytu na usługi telewizyjne nawet w sytuacji spadku siły nabywczej, o potencjał inwestycyjny największych operatorów stacjonarnych (Orange Polska, Netia), o spadek cen sprzętu operatorskiego oraz usług infrastrukturalnych (w tym dostępowych), usług transmisji danych, data center i hostingu), co sprzyja oferowaniu coraz tańszych usług IPTV i OTT, o skrócenie się cyklu inwestycyjnego (nowe technologie wymuszają inwestycje w infrastrukturę i usługi), co zwiększyło ryzyko funkcjonowania na rynku, szczególnie dla operatorów utrzymujących kosztowną infrastrukturę dostępową. Czynniki demograficzne i społeczne: o wzrost liczby gospodarstw domowych (o ok. 10 tys. rocznie głównie jednoosobowych) 66, co zwiększa potencjał sprzedaży usług płatnej telewizji, o zmiany sposobu korzystania z mediów: multiscreening (korzystanie z ekranów kilku urządzeń jednocześnie odbiornik TV, laptop, tablet, smartfon 67 ), odbiór nielinearny (z przesunięciem czasowym tzw. timeshift, w trybie VoD), wraz z dostępnością VoD oraz OTT pojawił się tzw. binge-watching oglądanie w jednej sesji kilku odcinków seriali TV nagranych czy udostępnianych przez dostawców OTT. 64 rozdzielczość w formacie 3840 2160 pikseli, określana także jako 4K. 65 Definicja efektu szminki 66 Prognoza gospodarstw domowych według województw na lata 2008 2035, GUS, sierpień 2010 67 Deklaruje to już deklaruje już ok. 76% internautów - Informacja o podstawowych problemach radiofonii i telewizji w 2017 roku, KRRiT, 2018 (s. 12) AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 81 Czynniki technologiczne: o cyfryzacja telewizji wysoka jakość obrazu, usługi dodatkowe, o wyposażenie odbiorników telewizyjnych w moduły umożliwiające podłączanie ich do internetu (Smart TV/ Connected TV) treści dostępne w sieci (zarówno dostępne bezpłatnie, jak i płatne serwisy OTT) konkurują z programami płatnej TV, o jednym z najistotniejszych czynników wyboru oferty płatnej telewizji stała się liczba dostępnych kanałów HD; oczekiwany jest wpływ technologii HDR oraz rozdzielczości 4K (UltraHD). Czynniki związane ze strukturą i konkurencyjnością sektora (zob. rozdział Z1.1.4); Czynniki regulacyjne; Zewnętrzne czynniki inwestycyjne, np. zbudowanie do 2016 r. ok. 30 tys. km regionalnych sieci szerokopasmowych (RSS) oraz budowa sieci ostatniej mili NGA w ramach pierwszej osi Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa (zob. rozdział 1.3.3). Pod wpływem tych czynników gracze rynkowi rozpoczęli lub nasilili: ekspansję na nowe obszary usług (także dodanych), konsolidację jako środek zwiększania efektywności, skracanie czasu wdrażania nowych usług (od momentu pojawienia się ich u bezpośredniej i pośredniej konkurencji) i szybkie reagowanie na zmiany cen u konkurencji, ujednolicanie, upraszczanie i upodobnianie się ofert przy rosnącej liczbie oferowanych usług (za pomocą różnych sposobów dostępu) zarówno geograficzne, jak i w ramach wszystkich oferowanych technologii dostępowych. Mniejsi ISP, dotychczas ograniczeni brakiem wystarczającej skali i środków na inwestycje, pojawiają się obecnie na rynku IPTV (dostawca hurtowy usług IPTV Evio deklaruje, że współpracę z nim podjęło 260 ISP, których zasięg to ponad 800 tys. gospodarstw domowych 68 ). Wobec nasycenia się rynku operatorzy rozpoczęli odbieranie klientów sobie nawzajem. Rozwój sieci sprzedaży oraz sprzedaż usług w internecie wraz z substytucyjnością ofert (zob. rozdział Z2.1.3.) sprawiły, że klientom łatwiej jest znaleźć informację o ofertach konkurencji, porównać je, a następnie wybrać nowego dostawcę. Rosnąca presja ze strony dostawców OTT, naziemnej telewizji cyfrowej oraz platform satelitarnych spowodowała, że usługodawcy przewodowi (CATV, IPTV) udostępnili platformy dystrybucji treści przez internet dla różnych urządzeń końcowych (smartfony, tablety i komputery). Widoczne jest też postrzeganie rynku usług dostępu do telewizji jako rynku ogólnokrajowego, a nie lokalnego. Uwidacznia się to m.in. w uspójnianiu oferty oraz stosowaniu polityk cenowych na poziomie ogólnokrajowym i wzajemnej konkurencji pomiędzy dużymi firmami na tym rynku. 68 260 ISP współpracuje z Evio, Telko.in, 2016 WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

82 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE Rysunek Z2. Liczba usług płatnej telewizji w Polsce w podziale na technologie dostępowe, w latach 2006-2017 (w mln usług na koniec roku kalendarzowego) Źródło: Raport Telekomunikacyjny edycja 2018, Audytel, marzec 2018. Liczba usług 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 w mln TVK analogowa 4,22 4,07 3,81 3,36 2,94 2,47 2,02 1,65 1,42 1,06 0,77 0,58 TVK cyfrowa 0,09 0,27 0,60 1,08 1,47 1,85 2,24 3,11 3,48 3,74 3,93 4,06 IPTV 0,00 0,03 0,08 0,14 0,19 0,27 0,39 0,59 0,59 0,70 0,79 0,87 DVB-S 2,25 3,44 4,71 5,97 6,54 6,80 6,78 6,43 6,36 6,32 6,37 6,40 OTT 0,00 0,00 0,02 0,15 0,80 1,02 1,22 1,48 1,48 1,66 2,05 2,49 Płatne DVB-T 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,02 0,08 0,07 0,10 0,10 0,10 RAZEM 6,55 7,80 9,22 10,70 11,93 12,42 12,69 13,34 13,41 13,57 14,00 14,49 Z1.1.4. Poziom konkurencyjności rynku dostępu do telewizji Rynek dostępu do telewizji rozpatrywany w całości (wszystkie jego segmenty łącznie) jest rynkiem o wysokim stopniu konkurencyjności dzięki wysokiej substytucyjności poszczególnych sub segmentów choć wewnątrz sub segmentów poziom konkurencyjności jest różny 69 : Od strony technicznej IPTV oraz naziemna telewizja cyfrowa (płatna i bezpłatna) są substytucją dla telewizji kablowej i satelitarnej; Od strony dostarczanych usług (treści) oferta OTT jest coraz wyraźniej substytucyjna wobec wszystkich usług płatnej TV. Dostawcom usług infrastrukturalnych płatnej telewizji jest szczególnie trudno konkurować z dostawcami OTT. Ci drudzy mogą udostępniać treści bezpłatnie, czerpiąc przychody z reklam i nie ponosząc kosztów budowy i utrzymania infrastruktury telekomunikacyjnej (i/lub niezbędnych zasobów częstotliwościowych i usług transponderów w przypadku telewizji satelitarnej) 70. Bezpłatne udostępnianie treści obniża chęć płacenia za treści wśród konsumentów, generując bardzo silny bodziec do rezygnacji z usług płatnej TV. 69 Bardzo niski jest poziom konkurencyjności telewizji satelitarnej, który w praktyce jest oligopolem dwóch głównych graczy, najwyższy jest poziom konkurencyjności IPTV z uwagi na możliwość korzystania do odbioru dowolnego łącza szerokopasmowego o dostatecznie wysokich parametrach technicznych. 70 Np. działający w grupie Cyfrowego Polsatu serwis IPLA w 1. połowie 2018 r. 90% treści VOD udostępniał swoim użytkownikom bezpłatnie, przychody czerpiąc z reklam. W całości przychodów serwisu 80% generowana jest z reklam, a tylko 20% ze sprzedaży treści płatnych (źródło). AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 83 Wspomagany przez rozwój sieci FTTx segment IPTV będzie jednym z dwóch głównych czynników (obok LTE) stymulujących odchodzenie użytkowników od CATV. W takiej sytuacji Orange może stać się jednym z najsilniejszych graczy na rynku dostępu do telewizji. Szansą operatorów kablowych może być konkurencja ofertą treści. Jednak wszyscy operatorzy coraz intensywniej pracują nad swoją ofertą programową. Robią to poprzez: Samodzielną produkcję materiałów TV (np. Orange Sport grupy Orange Polska oraz kanały Telewizji Polsat z grupy Cyfrowego Polsatu); Uruchamianie nowych usług (np. platforma IPLA Cyfrowego Polsatu, na której można oglądać np. transmisję z KSW oraz Polsat Boxing Night w modelu pay-per-view 71 i rozgrywki najpopularniejszych sportów zespołowych piłki nożnej, siatkówki i piłki ręcznej); Rozszerzanie ofert usług łączonych operatorzy przywiązują do siebie klientów obniżaniem kosztów poszczególnych usług (RGU) w przypadku kupowania ich w paczkach (zwłaszcza w umowach lojalnościowych), a także udostępnianiem pojedynczego punktu kontaktu dla wielu usług oraz jednej faktury. Z1.2. Rynek dostępu do internetu Z1.2.1. Dostępne usługi Ze względu na technologię rynek dostępu do internetu można podzielić na segmenty: xdsl dostęp poprzez miedziane łącza telefonii stacjonarnej; CATV dostęp poprzez sieci HFC telewizji kablowych; LAN/Ethernet dostęp z wykorzystaniem skrętki miedzianej na ostatnim odcinku do abonenta (typowo w standardzie 100Base-TX) 72 ; FTTH dostęp światłowodem doprowadzonym do domu bądź mieszkania użytkownika; WLAN/WiMax/inny dostęp FWA stacjonarny dostęp szerokopasmowy realizowany drogą radiową, przy wykorzystaniu routerów z wbudowanym lub oddzielnym modemem jako dostęp dla całej sieci domowej 73 ; dostęp mobilny z użyciem dedykowanych modemów (2G/3G/4G) z interfejsem USB/PCMCIA/PCI Express, wykorzystywany też jako dostęp nomadyczny. Z1.2.2. Struktura rynku (segmenty/dostawcy) omówienie Rynek dostępu do internetu charakteryzuje bardzo duża liczba dostawców. Są wśród nich operatorzy telekomunikacyjni korzystający z technologii przewodowych (xdsl, FTTx) i bezprzewodowych (internet 3G/4G/LTE, w tym także wspomniany dostęp FWA), niemal wszyscy operatorzy sieci CATV oraz wiele średnich i małych firm ISP działających na rynku ostatniej mili z wykorzystaniem technologii FTTx, LAN-Ethernet i WLAN. Na rynku WLAN/LAN-Ethernet dominują mali dostawcy (ISP). Według danych UKE ponad 85% ISP rynku miało poniżej 1 tys. klientów, których łącznie w 2017 r. było ok. 1,2 mln. Dla rynku dostępowego a zwłaszcza rozwoju sieci FTTH duże znaczenie miało wybudowanie w latach 2007-2016 ponad 30 tys. km światłowodowych sieci RSS współfinansowanych ze środków europejskich, pełniących rolę sieci szkieletowo-dystrybucyjnych i objętych regulacjami dotyczącymi oferty referencyjnej i stawek za usługi hurtowe. 71 Przykładowo: KSW 35: Pudzianowski - Różalski w TV: Ile kosztuje PAY PER VIEW (...), SuperExpres, 2016 72 Na odcinku dystrybucyjnym do węzła przy budynku wykorzystywane jest dowolne szybkie łącze, zazwyczaj światłowodowe (FTTB/ FTTC). 73 Z uwagi na wysoką przepływność rośnie popularność dostępu FWA z wykorzystaniem technologii LTE/LTE-Advanced (FWA LTE). W ofertach operatorów nazywany jest LTE domowy. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

84 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE W wyniku narzucenia obowiązków regulacyjnych wobec Orange Polska jako operatora uznanego za posiadającego znaczącą pozycję rynkową, w segmencie dostępu do internetu w technologiach przewodowych nadal istotną rolę odgrywa tzw. dostęp regulowany usługa hurtowa polegająca na udostępnieniu uwolnionej lub współdzielonej pętli lokalnej (LLU) lub punktu podłączenia do strumienia bitów (BSA). Jednak udział LLU/BSA stale spada w rezultacie rozbudowy własnych sieci dostępowych i przenoszenia do nich klientów przez operatorów korzystających z hurtowych usług LLU/BSA. Liczba użytkowników końcowych innych operatorów korzystających z sieci Orange spadła między końcem 2. kw. 2017 a końcem 2. kw. 2018 r. o 17 tys. w przypadku LLU (ze 100 tys. do 83 tys.) i o 27 tys. w BSA (ze 183 do 156 tys.). W zestawieniu z łączną liczbą dostępów stacjonarnych, szacowaną na ponad 7,1 mln łączny, dostęp regulowany stanowi obecnie 3,4% liczby łączy dostępowych 74. Główni operatorzy sieci telefonii mobilnej dysponujący własną infrastrukturą radiową (MNO ang. Mobile Network Operator) oferują hurtowe usługi dostępu do internetu kilkunastu operatorom sieci wirtualnych (MVNO ang. Mobile Virtual Network Operator). Dla rynku dostępowego duże znaczenie ma podpisana w lipcu 2018 r. umowa T Mobile z Orange na hurtowy dostęp do sieci FTTH Orange. Na razie umowa dotyczy budynków wielorodzinnych na obszarach 76 zderegulowanych gmin. Umowa ma objąć 1,7 mln gospodarstw domowych, które znajdą się w zasięgu FTTH Orange do końca 2018 r. Rysunek Z3. Udziały operatorów w łącznej liczbie usług dostępu do internetu (dostęp stacjonarny i mobilny) na koniec 2017 (estymacja) Źródło: Raport Telekomunikacyjny edycja 2018, Audytel, marzec 2018. Z1.2.3. Czynniki wpływające na rozwój rynku w ostatnich latach Na rynku dostępu do internetu można wyróżnić wpływ następujących czynników: Czynniki regulacyjne, legislacyjne i administracyjne: o regulacje dostępu do infrastruktury Orange oferty ramowe LLU oraz BSA, a także ich kolejne modyfikacje (rozszerzenie zakresu oferty BSA o poziom DSLAM i IP, oferta SOR 75 ), dostęp do kanalizacji teletechnicznej, 74 Dla porównania w szczytowym okresie (1. kw. 2012 r.) było 553 tys. dostępów regulowanych, co stanowiło niemal 8% dostępów szerokopasmowych. 75 Tekst ujednolicony z sierpnia 2015 r. AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 85 o oferta ramowa usług sieci RSS, o Megaustawa, o opłaty za zajęcie pasa drogowego, podatki lokalne 76. Czynniki ekonomiczne: o zmiany modelu konsumpcji produktów i usług cyfrowych przez cyfrowych tubylców 77 (zob. rozdział Z1.1.3), o substytucja ze strony usług mobilnego dostępu do internetu, szczególnie w zakresie niższych przepustowości, o oddziaływanie na rynek ISP sieci RSS oraz projektów budowy sieci dostępowych NGA (perspektywa 2014-2020), o wymuszone przez postęp techniczny skracanie cyklów inwestycyjnych, o konsolidacja mniejszych podmiotów w grupy lub wykupywanie ich przez większych operatorów i ISP, o pojawianie się nowych usług, które mogą być świadczone przez internet, o spadek cen sprzętu (także urządzeń wykorzystywanych bezpośrednio przez użytkowników końcowych) i usług (w tym, spadek cen usług dostępowych w przeliczeniu na Mb/s wynikający ze wzrostu przepływności). Czynniki demograficzne i społeczne: o rosnąca liczba gospodarstw domowych przy jednoczesnym spadku liczby ludności i starzeniu się społeczeństwa, o rosnący udział cyfrowych tubylców nawykłych do korzystania z nowoczesnych technologii, rosnąca świadomość korzyści z korzystania z usług informacyjnych, o rosnące przyzwyczajenie do mobilności użytkowników internetu; trend do bycia cały czas on-line, o rosnące oczekiwania konsumentów co do przepływności, na co dostawcy dostępu odpowiadają wzrostem oferowanych przepływności. Czynniki technologiczne: o pojawianie się kolejnych technologii transmisyjnych zapewniających coraz wyższe prędkości dostępu do sieci (VDSL2, DOCSIS 3.0/3.1, LTE, FTTx/G-PON, po roku 2020 także 5G), o pojawianie się urządzeń końcowych (np. Smart TV) pozwalających na korzystanie z usług konwergentnych i udostępniających nowe funkcje i usługi (HbbTV), o zmniejszanie udziału xdsl w całkowitym rynku (udział tych dostępów będzie rósł wolniej niż cały rynek lub nawet spadał), o zwiększanie liczby urządzeń IoT, rozwój transmisji M2M, o rozwój pojemności i przepustowości sieci mobilnych m.in. dzięki udostępnieniu nowych częstotliwości reakcją jest pojawienie się ofert nielimitowanego dostępu mobilnego. Czynniki inwestycyjne zewnętrzne wspomniane sieci RSS oraz budowa sieci ostatniej mili NGA w ramach POPC. 76 Nowelizacja ustawy podatku rolnym (lipiec 2018 r.) ujednoliciła opodatkowanie gruntów, przez które przebiega infrastruktura liniowa służąca do przesyłania albo dystrybucji płynów, pary, gazów lub energii elektrycznej oraz infrastruktury telekomunikacyjnej: umieszczenie infrastruktury liniowej na gruntach osób trzecich, z których dostawcy energii i usług telekomunikacyjnych korzystają w sposób ograniczony nie może powodować wzrostu podatków gruntowych (w niektórych gminach stosowano najwyższe stawki podatku od nieruchomości za grunty, na których znalazła się taka infrastruktura, gdyż uznawano je za zajęte na prowadzenie działalności gospodarczej). 77 ang. digital natives osoby urodzone w erze cyfrowej, dla których nowe media i internet są naturalnym środowiskiem egzystowania (zob. artykuł) WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

86 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE Rysunek Z4. Liczba usług szerokopasmowego dostępu do internetu w Polsce w podziale na technologie dostępowe, w latach 2006-2017 (w mln usług na koniec roku kalendarzowego) Źródło: raporty UKE n/t stanu rynku telekomunikacyjnego w Polsce za lata 2006-2017 oraz estymacje własne Audytel. Liczba usług 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 w mln Modem 2G/3G/4G 0,26 0,55 1,25 2,12 2,79 3,33 4,07 4,69 5,80 6,66 7,40 7,43 xdsl 1,90 2,43 2,75 2,83 2,82 2,84 2,85 3,06 2,91 2,71 2,49 2,32 FTTH 0,00 0,00 0,00 0,01 0,02 0,04 0,06 0,08 0,17 0,30 0,52 0,76 CATV 0,73 0,95 1,25 1,63 1,81 1,96 2,22 2,51 2,45 2,55 2,69 2,74 LAN-Ethernet 0,45 0,49 0,44 0,56 0,60 0,58 0,66 0,67 0,61 0,57 0,54 0,49 WLAN/FWA 0,26 0,45 0,59 0,66 0,76 1,04 0,88 0,71 0,81 0,82 0,75 0,69 Pozostałe* 0,24 0,25 0,26 0,23 0,22 0,21 0,21 0,18 0,17 0,17 0,09 0,09 RAZEM 3,83 5,12 6,55 8,04 9,02 10,00 10,95 11,90 12,92 13,78 14,48 14,52 * pozostałe typy usług: dostęp satelitarny, dostęp gwarantowany (FR/ATM/Eth), itp. Ważnym czynnikiem będzie kształtowanie się stawek za zajęcie pasa drogowego dróg samorządowych. Na niektórych obszarach opłaty te stanowią nawet 60% kosztów utrzymania sieci, co silnie hamuje rozwój rynku dostępowego 78. Z punktu widzenia trendów rynkowych widoczne jest zatrzymanie wzrostu liczby sprzedawanych usług stacjonarnego dostępu do internetu, przy stałym wzroście dedykowanych dostępów mobilnych. Od 2016 r. dostępów mobilnych jest więcej niż stałych - jest to pośredni dowód na występowanie silnej substytucyjności między tymi dwoma rodzajami usług. Na substytucję szczególnie narażone są łącza, których parametry są gorsze niż usług bazujących na LTE. Są one zwykle dostępne na obszarach, w których nie są dostępne łącza NGA, a więc, wymagających pilnych inwestycji infrastrukturalnych. Czynnikiem niezmiennie wpływającym na rynek dostępowy jest spadek cen jednostkowych, powodujący spadek średniego miesięcznego przychodu z abonenta (ARPU) z 28,2 zł w 2016 na 27,2 zł w 2017 r. Jak to już wspomniano wcześniej w raporcie, ceny usług dostępu do internetu są jednymi z najniższych w Europie w odniesieniu do siły nabywczej konsumentów. 78 Według analizy uchwał ponad 1700 JST przeprowadzonej przez Ministerstwo Cyfryzacji od czerwca 2016 r. do połowy lutego 2017 r. 32 samorządy znacząco podniosły roczne stawki opłat za zajęcie pasa drogowego. Opłaty za drogi samorządowe (nawet gruntowe) potrafią być dziesięciokrotnie wyższe, niż za drogi krajowe zarządzane przez GDDKiA (https://www.gov.pl/cyfryzacja/oplaty-za-zajecie -pasa-drogowego-w-inwestycjach-telekomunikacyjnych). AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 87 Z1.2.4. Poziom konkurencyjności rynku Rynek dostępu szerokopasmowego charakteryzuje wysoki stopień konkurencyjności, wynikający przede wszystkim z substytucyjności usług realizowanych w różnych technologiach od dostępu oferowanego przez operatorów telefonii komórkowej (3G/4G/LTE) w wariantach mobilnych, nomadycznych i w stałej lokalizacji przez transmisję xdsl w sieciach telefonii stacjonarnej, dostęp w sieciach CATV po dostęp FTTH. Choć występują spore różnice w pokryciu różnych obszarów (miejskie, podmiejskie, wiejskie) i są jeszcze rejony o charakterze białych plam to będą one redukowane w miarę realizacji PO PC. Dostęp mobilny ma charakter substytucyjno-komplementarny: część użytkowników wykorzystuje go jako podstawowe łącze dostępowe (zwłaszcza poza dużymi miastami), a część jako dostęp dodatkowy, np. poza domem. Grupy te nakładają się na siebie. Konkurencyjność wzmacniana jest przez fakt, że w przeciwieństwie do stacjonarnego dostęp mobilny charakteryzuje się dużo mniejszymi barierami wejścia i rozwoju, co wykorzystują operatorzy wirtualnych sieci MVNO. Szybki wzrost liczby użytkowników internetu mobilnego, osiągnięcie pokrycia 4G sięgającego 99% populacji 79 oraz zwiększenie średnich przepływności w wielu miejscach przekraczających osiągane na łączach xdsl oznacza silny wzrost konkurencyjności dla stacjonarnych usług dostępowych, także w miastach. Z punktu widzenia ewentualnych decyzji regulacyjnych jest zatem coraz więcej przesłanek, żeby rynek dostępu stacjonarnego i mobilnego/nomadycznego traktować łącznie. Z1.2.5. Wpływ regulacji Polityka regulacyjna dotycząca dostępu i połączenia sieci miała wpływ na kształtowanie się rynku usług szerokopasmowych, w tym także na bazie łączy operatorów kablowych. Kształtowanie się regulacji w tym zakresie zostało omówione w rozdziale 3.2 powyżej. Rynek szczególnie dobrze odbiera współpracę pomiędzy operatorami alternatywnymi (w tym CATV) oraz operatorem SMP, zarówno w oparciu o SOR jak i w węższym zakresie na bazie ROI, która to oferta w dalszym ciągu funkcjonuje jako jedna z najbardziej powszechnych form współpracy międzyoperatorskiej w zakresie dzierżawy kanalizacji kablowej. W październiku 2014 r. uwolniony został rynek dostępu szerokopasmowego w 76 gminach (rynek 3b), głównie w większych miastach. W uzasadnieniu podkreślono, że konkurencja infrastrukturalna, pomimo że zachodząca pomiędzy sieciami w różnych technologiach (xdsl, CATV, FTTx i Ethernet) z punktu widzenia konsumentów zwiększyła wybór pomiędzy substytucyjnymi usługami, oferowanymi przez co najmniej 3 dostawców. W marcu 2018 r. Prezes UKE rozpoczął konsultacje w sprawie projektów decyzji określających warunki dostępu do kanalizacji kablowej oraz telekomunikacyjnej budynków. Decyzje mają dotyczyć obu największych operatorów telekomunikacyjnych (Orange i Netia) oraz 5 operatorów sieci CATV (UPC Polska, Multimedia Polska, Vectra, Inea i Toya). Decyzje zostały ogłoszone we wrześniu 2018 r. Duży wpływ na rynek mają zachodzące w ostatnich dwóch latach zmiany wynikające z implementacji dyrektywy kosztowej, a w konsekwencji nowego podejścia do zasad dostępu do infrastruktury pasywnej i infrastruktury wewnątrzbudynkowej. Każdy dostawca publicznych sieci łączności ma prawo dostępu do wszelkiej istniejącej wewnątrzbudynkowej infrastruktury technicznej do celów wdrożenia szybkiej sieci łączności elektronicznej (dostęp do nieruchomości), jeżeli powielanie jest technicznie niemożliwe lub ekonomicznie nieopłacalne. 79 Według deklaracji operatorów WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

88 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE Załącznik 2. Trendy rozwojowe rynku dostępu do telewizji i dostępu do internetu Z2.1. Rynek dostępu do telewizji W telewizji widoczne są trendy: podwyższania rozdzielczości (UltraHD: 4K i 8K), przestrzeni koloru (10 bitowa) oraz klatkażu (powyżej100 fps) obrazu, czemu sprzyja podwyższanie przepływności do gigabitowych (FTTH oraz DOCSIS 3.1 w CATV), transmisji wielokanałowej (np. w transmisjach sportowych) umożliwiającej użytkownikowi wybór obrazu z konkretnej kamery. Sygnał 8K z klatkażem 100 fps i 10-bitową głębią koloru można transmitować na dostępnych platformach satelitarnych. Testy takie przeprowadził m.in. operator SES w maju 2018 r. podczas SES Industry Days w Luksemburgu 80. Jednak podwyższanie rozdzielczości do 4K/8K oznacza dla operatorów SAT TV dylemat biznesowy, dotyczący liczby sprzedawanych kanałów transmisyjnych przy danej pojemności transponderów. Dlatego telewizja wysokich parametrów obrazu podnosi konkurencyjność IPTV i CATV w stosunku do TV satelitarnej. W naziemnej telewizji cyfrowej widoczna jest tendencja do przechodzenia na standard DVB-T2, o niemal 50% wyższej wydajności widmowej. DVB-T2 umożliwia telewizji naziemnej podwyższanie rozdzielczości co najmniej do standardu HD z wykorzystaniem kompresji HEVC. Z2.1.1. Wpływ cyfryzacji telewizji naziemnej w Polsce na segment płatnej telewizji Wyłączenie w 2013 r. nadawania analogowego i udostępnienie w niekodowanym dostępie 27 kanałów telewizyjnych wywarło wpływ na rynek płatnej telewizji z uwagi na substytucyjność usług telewizji naziemnej w stosunku do oferowanych przez platformy satelitarne, sieci TV kablowej oraz IPTV. Przejście na nadawanie DVB-T wraz z praktycznym rozpadem systemu powszechnego abonamentu RTV 81 spowodowało migrację grupy odbiorców CATV i DVB-S (głównie najtańszych pakietów) na usługi bezpłatne. 80 Wykorzystano transponder 36 MHz na satelicie Astra3B do przekazywania materiału wideo rozdzielczości 7680 4320 pikseli z Poznańskiego Centrum Superkomputerowo-Sieciowego oraz animację 8K CGI wyprodukowaną przez Unigine. 81 Z danych GUS wynika, iż telewizor w domu ma ok. 96,8% spośród z 13,6 mln gospodarstw domowych, ale pod koniec kwietnia 2017 r. zarejestrowanych było tylko 6,9 mln abonentów, z czego 3,5 mln było zwolnionych z opłat, a z pozostałych 3,4 mln jedynie 1,4 mln terminowo opłacało abonament. Jednak mimo zapowiedzi nowej regulacji abonamentu RTV ze strony Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Rady Mediów Narodowych nie zdecydowano się na zmianę dotychczasowego systemu i KRRiT podała stawki na 2019 r. w niezmienionej procedurze opłaty abonamentu. AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 89 Tendencji tej sprzyjało głównie stopniowe powiększanie zasięgu 82 oraz wzbogacanie oferty programowej naziemnej telewizji cyfrowej (m.in. TVP Sport przed piłkarskimi MŚ 2018 w Rosji). Na razie niewielki jest udział i wpływ telewizji hybrydowej HbbTV. Wpływ planowanego po roku 2022 przejścia na DVB-T2 będzie zależał od stopnia upowszechnienia się wtedy IPTV, a także udziału kanałów w rozdzielczości UltraHD w sieciach CATV. W aktualnej strategii regulacyjnej 83 KRRiT przewiduje przejście w Polsce na DVB T2 z wyłączeniem DVB-T ok. roku 2022, zaś w celu zachęcenia nadawców i rozpropagowania nowszego standardu zamierza przeznaczyć dla kanałów HD w standardzie DVB-T2 planowany multipleks MUX5. Ewentualnemu wyłączeniu DVB-T powinien zdaniem KRRiT towarzyszyć pełen refarming kanałów w celu wykorzystania pasma 700 MHz, zaś wobec konkurencji OTT dostęp do programów w telewizji naziemnej powinien pozostać otwarty. Dlatego KRRiT nie zamierza uruchamiać multipleksów DVB-T2 z usługami płatnymi dla odbiorców końcowych. Z2.1.2. Nowe usługi, technologie, modele biznesowe Na rynku pojawiają się kolejno nowe technologie i usługi: przepływności 1 Gb/s (Orange, Netia, UPC, INEA oraz niektórzy inni operatorzy sieci TV kablowych 84 ), dostęp FWA w technologii LTE (Orange i Netia instalują obecnie LTE domowy klientom 85, do których spodziewają się w najbliższych latach dotrzeć z FTTH, w czym Netii pomaga wejście do grupy Cyfrowego Polsatu, która dysponuje niemal 10 tys. stacji bazowych LTE/LTE Advanced), usługi telewizji hybrydowej (HbbTV) wysyłane do odbiornika poprzez sygnał naziemny z MUX 8, dodatkowe treści multimedialne dosyłane są przez internet, usługi Regionalnego Systemu Ostrzegania generowane przez wojewódzkie centra zarządzania kryzysowego komunikaty o zagrożeniach i klęskach żywiołowych pojawiają się na ekranach telewizorów w regionalnych kanałach TVP3. Usługi dostępne są dla posiadaczy odbiorników DVB-T oraz HbbTV. Duży potencjał rozwoju ma rynek IoT oraz obszarów powiązanych (budynki i miasta inteligentne). Według prognoz IDC już w 2018 r. wydatki na IoT w Polsce mają osiągnąć równowartość 2,2 mld dolarów. W latach 2017-2022 w Europie Środkowej i Wschodniej mają one osiągać średnioroczne tempo wzrostu ponad 18%. Jednak zdecydowaną większość tych wydatków (59%) pochłonie oprogramowanie i usługi IoT, udział usług łączności ma wynieść tylko 7%. Najszybciej (CAGR 31%) mają w latach 2017-2020 rosnąć wydatki na budynki i miasta inteligentne 86. OTT Dostawcy OTT (m.in. Amazon, Netflix, Showmax, YouTube, Vimeo) stanowią coraz silniejszą konkurencję dla usług płatnej telewizji. Sprzyja im przyrost liczby oraz parametrów dostępu w sieciach stacjonarnych i komórkowych, a także podnoszenie jakości obrazu wideo (HDR z rozszerzoną skalą barw WCG). Popularności usług OTT sprzyja nieliniowy sposób konsumpcji treści przez użytkowników, zwłaszcza młodszych. Operatorzy infrastrukturalni zarzucają dostawcom OTT brak chęci do dzielenia się z nimi przychodami (mówiąc wręcz o pasożytowaniu na ich sieciach), jednak wszyscy włączyli do swoich ofert transmisję treści OTT oraz VoD na komputerach oraz urządzeniach mobilnych. Treści medialne dostarczają też krajowi nadawcy TV (Tab. 2). 82 Deklarowane przez Emitel pokrycie techniczne powierzchni kraju emisją multipleksów ogólnopolskich przekracza 98%, choć na niektórych obszarach trzeba stosować anteny kierunkowe o dużym uzysku. 83 Strategia regulacyjna na lata 2017-2022, KRRiT, 2018. 84 Operatorzy CATV oferują przepływność 1 Gb/s w technologii FTTH, a nie przez agregację kanałów w HFC 85 Wg danych Orange liczba stacjonarnych dostępów LTEforFix Orange w końcu 2. kw. 2018 r. wynosiła 502 tys. 86 Worldwide Semiannual Internet of Things Spending Guide, IDC, 2018 WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

90 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE Tabela Z2. Użytkownicy i czas korzystania z polskich serwisów VoD (sierpień 2018) Źródło: Wirtualnemedia.pl Serwis Realni użytkownicy (mln) Odsłony (mln) Średni czas korzystania na odsłonę (godz.:min.) Vod.pl 3,79 14,4 0:30 Cda.pl - premium 2,91 23,0 0:16 Wp.pl - wideo 2,39 7.4 0:11 Player.pl 2,13 17,3 2:56 Netfilix.com 1,95 25,8 0:10 Showmax.com 1,95 17,5 0:07 Tvp.pl - vod 1,79 21,4 3:24 Wp.pl - pilot 1,66 5,1 1:31 Ipla.tv 1,14 9,6 2:11 Hbogo.pl 1,08 8,7 0:08 Ncplusgo.pl 0,35 7,0 0:24 Tabela powyżej wskazuje, że w sierpniu 2018 r. z platform OTT skorzystało 21,14 mln użytkowników, generując 157,2 mln odsłon, z których każda trwała średnio 1 godzinę i 7 minut. Rozwija się rynek usług OTT dostępnych przy użyciu tunerów/dekoderów TV lub funkcji Smart w telewizorach. Dostępne są w ten sposób m.in. transmisje sportowe w systemie pay per view, filmy i seriale oraz programy tematyczne HBO GO, a także dostęp do sieci społecznościowych. Według badań przytoczonych w Informacji KRRiT, z serwisów wideo (OTT) przynajmniej raz w miesiącu korzysta 26 mln polskich internautów (rok wcześniej 22 mln), z czego 24,2 mln korzysta z komputera (rok wcześniej 19,9 mln), a 21,5 mln z urządzeń mobilnych (rok wcześniej 9,9 mln). Z2.1.3. Integracja dostawców Grupa Cyfrowego Polsatu Po przejęciu Polkomtela oraz 66% akcji Netii grupa Cyfrowego Polsatu jest operatorem silnie zintegrowanym pionowo, osiągającym przychód z całego spektrum usług związanych z produkcją i dostarczaniem treści do użytkowników końcowych. Działania konsolidacyjne z ostatnich lat, a także możliwość pakietyzowania i sprzedaży usług Polkomtela i Netii uczyniły z Cyfrowego Polsatu gracza wielkości i możliwościami rozwoju dorównującego Orange Polska. Orange Polska (OPL) Od 2012 r. OPL oferuje usługi detaliczne pod jedną marką Orange. Choć nie można wykluczyć działań akwizycyjnych OPL, to jednak w głównych segmentach rynku komunikacji elektronicznej jest ona ograniczona z uwagi na zajmowanie przez OPL w tych segmentach znaczącej pozycji rynkowej, co może skutkować blokadą ewentualnej akwizycji przez regulatorów (zwłaszcza UOKiK). Polityka regulacyjna sprzyja natomiast współdzieleniu infrastruktury i zasobów (m.in. częstotliwości) z konkurentami, czego przykładem jest spółka NetWorks!, operator wspólnej infrastruktury radiowej z T-Mobile, realizujący tzw. RAN Sharing. RAN Sharing niewykluczony jest także w przypadku P4, na razie wykorzystującego sieci innych MNO w trybie roamingu krajowego. AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 91 Z2.1.4. Sieci CATV oraz ISP Bardzo duże rozproszenie dolnego segmentu rynku CATV i ISP (kilkuset operatorów), chęć pozyskania efektów ekonomii skali, ograniczenia zasobów osobowych i finansowych najmniejszych operatorów CATV i ISP sprzyjają zachodzącym nieprzerwanie choć dość wolno procesom konsolidacji. Z2.1.5 Substytucyjność oferty Dzięki rozwojowi technik transmisyjnych maleje rola infrastruktury technicznej jako elementów konkurencyjności na rynku płatnej TV, zaś poziom substytucyjności jest wysoki. Programy TV i inne treści multimedialne mogą być dostarczane użytkownikom przez wszystkie technologie transmisyjne wykorzystywane do rozsyłania sygnału telewizyjnego (DVB-T, platformy satelitarne, telewizja kablowa, IPTV). We wspomnianej w rozdz. Z1.2.5 decyzji Prezesa UKE podkreślono, że usługi świadczone przez operatorów TV kablowej, tradycyjnych operatorów telekomunikacyjnych (xdsl i FTTH) oraz ISP (FTTx i Ethernet) są wzajemnie substytucyjne. Pod wpływem wspomnianych zmian w sposobie konsumpcji mediów przede wszystkim rezygnacji z odbioru linearnego przez młodszych odbiorców na rynku płatnej telewizji pojawia się nowy rodzaj substytucyjności, polegający zastępowaniu linearnej konsumpcji treści przez usługi OTT i VoD. Upowszechnienie i niski poziom cen dostępu mobilnego przyczyniają się też do dużej popularności usług streamingu i korzystania z treści dostarczanych przez dostawców OTT. P4 w sieci Play w sierpniu 2016 r. uruchomił mobilny dostęp do TV pod nazwą Play Now, uzupełniając kanały tematyczne (głównie rozrywkowe) dostępem do 2 filmów miesięcznie w trybie VOD. W tym samym roku T-Mobile udostępnił serwis Netflix, zaś pod koniec 2016 r. ruszyła usługa Orange TV Go udostępniająca 89 kanałów telewizji tradycyjnej (w zależności od pakietu usług) oraz dostęp do kilkuset filmów w katalogu VOD. Z2.2. Rynek dostępu do internetu Według raportu UKE Analiza cen usług stacjonarnego dostępu do internetu w Polsce z kwietnia 2018 r. 87 w końcu 2017 r. już ponad 21% użytkowników korzystało z przepływności ponad 100 Mb/s, kategoria przepływności 30-100 Mb/s po raz pierwszy miała najwyższy udział (30%), zaś łączny udział łączy o przepływności powyżej 30 Mb/s wynosił już ok. 51%. Od 2016 r. ceny usług dostępowych spadły w dwóch najwyższych przedziałach: od 30 Mb/s do 100 Mb/s oraz powyżej 100 Mb/s (odpowiednio o 6% i 8%). Po pojawieniu się w ub. roku w ofertach operatorów prędkości 1 Gb/s w miarę realizacji inwestycji w dostępowe sieci światłowodowe w najbliższych latach można oczekiwać istotnego wzrostu udziału prędkości gigabitowych w ofertach dla konsumentów i firm. Wobec stagnacji a nawet spadku liczby stacjonarnych dostępów szerokopasmowych dostawy usług stacjonarnych koncentrują się na zwiększaniu liczby RGU przypadających na klienta, w tym przede wszystkim na dostarczaniu usług telewizyjnych, w których udaje się utrzymać wyższą marżę i ARPU niż w usługach dostępowych. Np. wśród ok. 2,5 mln klientów detalicznych stacjonarnego dostępu szerokopasmowego Orange ponad 1,1 mln to użytkownicy usług konwergentnych, z czego ponad 640 tys. korzysta w ten sposób z usług płatnej TV (386 tys. przez IPTV). W sieciach własnych Netii z pakietów z usługami TV korzysta 53% klientów usług szerokopasmowych. 87 Analiza cen usług stacjonarnego dostępu do Internetu w Polsce, UKE, kwiecień 2018, str. 5 WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

92 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE Z2.2.1. Budowa sieci dostępowych NGA (w tym stymulacja inwestycji funduszami UE vs inwestycje komercyjne) Kwestią wymagającą starannej uwagi regulatora tak samo jak w poprzedniej perspektywie finansowej jest zachowywanie konkurencyjności rynku dostępu szerokopasmowego. Sprzyjać temu będzie przestrzeganie zasady, że dofinansowywane są tylko i wyłącznie projekty instalacji szybkich sieci dostępowych tylko na terenach, gdzie inwestycje komercyjne w takie sieci nie są opłacalne. W Programie Operacyjnym Polska Cyfrowa w perspektywie finansowej 2014-2020 dofinansowanie z funduszy unijnych projektów w ramach Działania 1.1. wyniesie 1,022 mld EUR. Wynikiem rozstrzygniętych do lipca 2018 r. trzech naborów ma być objęcie zasięgiem sieci o przepływności co najmniej 100 Mb/s obszarów, na których jest ponad 1,77 mln gospodarstw domowych i ponad 13,2 tys. placówek oświatowych. Z2.2.2. Technologie dostępowe zmiany W sieciach FTTH już obecnie wyraźna jest wspomniana tendencja do podwyższania przepływności do gigabitowych. Dostawcy dostępu szerokopasmowego będą budować sieci FTTx coraz szerzej wykorzystując m.in. mikrokanalizację kablową i inne rozwiązania pozwalające uniknąć budowy kosztownej kanalizacji kablowej. Dzięki temu coraz szerzej można będzie stosować dostęp FTTx m.in. na terenach wiejskich i podmiejskich, uważanych za nieopłacalne przy wykorzystywaniu tradycyjnej ciężkiej kanalizacji kablowej. Z uwagi na duże inwestycje poczynione przez operatorów CATV w technologię DOCSIS 3.0 w architekturze HFC oraz możliwości rozwoju tej technologii (m.in. DOCSIS 3.1) nie wydaje się, by operatorzy ci planowali w najbliższych latach przejście na technologię światłowodową (FTTH) na ostatnim odcinku w budynku do pomieszczeń abonenta. Z2.2.3. Internet mobilny Od 2016 r. LTE oferują wszyscy operatorzy mobilni dysponujący własną infrastrukturą radiową. Na koniec 2016 roku w zasięgu LTE było ok. 99% populacji i 90% powierzchni Polski. Według danych Komisji Europejskiej za rok 2017 opublikowanych w raporcie DESI 2018 88 w odróżnieniu od stacjonarnego dostępu szerokopasmowego, w którym to obszarze Polska w poszczególnych technologiach lokuje się poniżej średniej UE (nawet w ostatniej piątce), w udziale mobilnego dostępu do internetu jest na drugim miejscu za Finlandią i w czołówce w dostępach dostarczanych przez operatorów komórkowych i wykorzystywanych jako podstawowa metoda dostępu gospodarstw domowych (ok. 16% gospodarstw 4. miejsce w UE za Finlandią, Włochami i Austrią). Sprzyja temu niski poziom cen dostępu z wykorzystaniem modemów 3/4G według wyników badania firmy Empirica z lutego 2017 r. pakiet 5 GB danych w planie taryfowym dla tabletów i modemów kosztował w Polsce w przeliczeniu wskaźnikiem siły nabywczej ok. 8 EUR, co było drugim najniższym kosztem w UE po Włoszech. Przy zapowiadanych parametrach transmisyjnych (gigabitowe prędkości, obsługa tysięcy terminali przez jedną stację bazową) ogromne zmiany mogą wprowadzić sieci 5G. Ich budowa i uruchomienie będą jednak wymagały nie tylko wielomiliardowych inwestycji, ale także nowych działań legislacyjnych, przede wszystkim dotyczących dopuszczalnych poziomów pola elektromagnetycznego (PEM), zasad gospodarki częstotliwościowej oraz ułatwień budowy infrastruktury. W konsultacjach w lipcu-sierpniu 2018 r., Prezes UKE przedstawił plany uwolnienia do połowy 2020 r. dla 5G telewizyjnego pasma 700 MHz, refarming pasm 3400-3600 MHz (do 2025 r.) 88 Digital Economy and Society Index 2018 Report, Komisja Europejska, 2018 AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 93 i 3600-3800 MHz (do 2023 r.) oraz uporządkowanie i wydzielenie dla 5G pasma 26 GHz. Jednym z pytań postawionych w konsultacjach jest preferowany model sieci 5G: jednej sieci krajowej dla wszystkich operatorów, wielu sieci, rozbudowy istniejącej infrastruktury do obsługi 5G. Sposób rozstrzygnięcia tej kwestii może przynieść zasadnicze zmiany w modelach biznesowych aktorów rynku dostępowego i telewizyjnego zarówno operatorów infrastrukturalnych, jak i dostawców treści. Z2.2.4. Konwergencja Konwergencja wykorzystywana jest przez: dostawców dostępu szerokopasmowego (telefonia VoIP oraz IPTV na łączach xdsl i FTTH, telefonia VoIP na stopniowo wygaszanych łączach WiMAX, komunikacja zintegrowana UC dla firm), operatorów sieci CATV, dostarczających obok sygnału telewizyjnego usługi dostępu szerokopasmowego oraz telefonii stacjonarnej. Przykładem wykorzystania procesów konwergencji technicznej jest pakiet Domowy Internet LTE Cyfrowego Polsatu, na który składa się zewnętrzna antena z modemem LTE oraz router współpracujący z anteną LTE i z anteną TV satelitarnej. Zestaw ten dostarcza sygnał TV oraz umożliwia dostęp do internetu jednym kablem z obu anten, rozgałęzionym do odbiornika TV i do routera. Wśród ofert dostępu w stałej lokalizacji LTE T-Mobile jest konwergencja usługowa dostęp szerokopasmowy w powiązaniu z konsolą do gier. Według danych z Raportu o stanie rynku telekomunikacyjnego w Polsce w 2017 r. w 2017 r. najpopularniejszym pakietem konwergentnym pozostała usługa telefonii komórkowej w zestawieniu z mobilnym dostępem do internetu, z której korzystało 60,1% spośród 10,15 mln użytkowników usług konwergentnych. Na drugim miejscu (11,1%) był stacjonarny dostęp szerokopasmowy z pakietem telewizyjnym, na trzecim (7,2%) tripleplay dostępu szerokopasmowego, telewizji oraz usług głosowych (telefon stacjonarny) 89. Ok. 4% użytkowników usług konwergentnych korzystało z 4 i więcej usług. UPC Polska z 9-procentowym udziałem w rynku usług konwergentnych znalazła się na trzecim miejscu pod względem liczby użytkowników takich usług za P4/Play (52%) oraz Orange (12%). 89 Oddzielnie klasyfikowany był pakiet internet stacjonarny + telewizja + telefonia VoIP (3,6%) WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

94 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE Metodyka analizy oraz źródła danych Analiza ilościowa została przeprowadzona na podstawie następujących źródeł danych: Publicznie dostępnych źródeł informacji, w tym danych udostępnianych przez UKE oraz Komisję Europejską, Danych udostępnionych przez wiodących operatorów kablowych w Polsce, tj.: Inea, Multimedia Polska, Netia, Toya, UPC Polska oraz Vectra, Wyników badań własnych Audytela, w tym pochodzących z wieloletniego monitoringu rynku telekomunikacyjnego w Polsce. W ramach analizy zostały także wykorzystane najważniejsze koncepcje teoretyczne i modele ekonometryczne rynków sieciowych oraz najważniejsze akty prawne odnoszące się do omawianych zjawisk rynkowych oraz regulacji. AUDYTEL & CMS 2018

RAPORT 95 O autorach Grzegorz Bernatek Od roku 2004 kieruje projektamibadawczymi, dotyczącymi m.in. polskiego i europejskiego rynku telekomunikacyjnego, tworzenia modeli rynkowych i systemowych oraz prowadzi doradztwo i szkolenia dla klientów Audytela. Współautor badań i raportów dotyczących m.in. zagadnień bezpieczeństwa teleinformatycznego, outsourcingu oraz wykorzystania przetwarzania w chmurze w dużych polskich firmach. Emil Konarzewski Ma ponad 25 lat doświadczenia w zakresie budowy strategii ICT, wyceny przedsiębiorstw, projektów M&A na rynku ICT, konkurencyjności rynków, budowy modeli kosztowych, polityki regulacyjnej oraz najlepszych praktyk w zarządzaniu infrastrukturą teleinformatyczną. Jest współzałożycielem i partnerem w firmie analityczno-doradczej Audytel. Prowadził wiele projektów doradczych na zlecenie czołowych firm działających w Polsce, operatorów telekomunikacyjnych, instytucji rządowych i regulatora rynku telekomunikacyjnego. Lidia Kozłowska Od 2016 współpracuje między innymi jako ekspert z Flint Global, brytyjską firmą doradczą, realizując projekty dotyczące analizy regulacji i legislacji w obszarze konkurencji i pomocy publicznej. Jest również ekspertem Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju (EBRD Advice for Small Business) w ramach programów wsparcia małych i średnich przedsiębiorstw w regionie. W latach 2012-2016 była Zastępcą Prezesa Urzędu Komunikacji Elektronicznej i stałym reprezentantem UKE na forum regulatorów europejskich BEREC, pełniąc funkcję Wiceprzewodniczącej BEREC w 2015 roku. Brała udział w krajowych procesach legislacyjnych wdrażających zalecenia i dyrektywy UE. WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE AUDYT EL & CMS 2018

96 PRZYSZŁOŚĆ INWESTYCJI W SIECI GIGABITOWE O autorach Tomasz Kulisiewicz Analityk rynku komunikacji elektronicznej, wykładowca, współpracownik firmy analitycznej Audytel oraz uczelnianych zespołów badawczych. Zajmuje się oddziaływaniami gospodarczymi i społecznymi ICT. Wiceprzewodniczący Zarządu Oddziału Mazowieckiego Polskiego Towarzystwa Informatycznego, sekretarz Sektorowej Rady ds. Kompetencji - Informatyka przy PTI, członek Rady Sądu Polubownego ds. Domen Internetowych przy PIIT. Współzałożyciel i ekspert Ośrodka Studiów nad Cyfrowym Państwem. Ireneusz Piecuch jest radcą prawnym i partnerem w CMS, liderem praktyki TMT kancelarii w regionie CEE oraz współliderem globalnej praktyki Telekomunikacyjnej. Działa na rynku TMT aktywnie od ponad 27 lat. Przed CMS był między innymi wiceprezesem Poczty Polskiej, członkiem zarządu w Grupie Telekomunikacja Polska, członkiem zarządu IBM Polska. Zasiadał też w wielu RN m.in. Wirtualnej Polski, KGHM, PLK. Maciej Rogalski jest od wielu lat związany z rynkiem telekomunikacyjnym. Obecnie prowadzi kancelarię prawną Dworzyński Rogalski Kancelaria Radców Prawnych oraz jest wykładowcą na Uczelni Łazarskiego w Warszawie. W latach 2011-2015 był Członkiem Zarządu Dyrektorem ds. Prawnych, Ochrony Danych i Zarządzania Zgodnością w T-Mobile Polska S.A. W latach 2007-2011 był dyrektorem Pionu Współpracy Regulacyjnej Grupy TP S.A. Orange, a wcześniej, w latach 2000-2005 pełnił funkcję zastępcy Dyrektora Generalnego w PTC. Uzyskał doktorat i habilitację na Wydziale Prawa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Ukończył aplikację sędziowską i zdał egzamin radcowski. Był stypendystą Kongresu USA na Georgetown University w Waszyngtonie. Jest wybitnym ekspertem i autorem blisko 200 publikacji z zakresu prawa telekomunikacyjnego, cywilnego i karnego. AUDYTEL & CMS 2018