Jacek WOJTAL INFORMACJA O NORMALIZACJI W INSTYTUCIE 1 Wstęp Pojęcie normalizacja zdefiniowano w aktualnej PN-EN 45020:2000 Normalizacja i dziedziny związane Terminologia ogólna, polskim odpowiedniku EN 45020:1998 stanowiącej wprowadzenie dokumentu ISO/IEC Guide 2:1996 (wyd. 7). Oto ta definicja: normalizacja działalność mająca na celu uzyskanie optymalnego, w danych okolicznościach, stopnia uporządkowania w określonym zakresie, poprzez ustalanie postanowień przeznaczonych do powszechnego i wielokrotnego stosowania, dotyczących problemów istniejących lub możliwych do wystąpienia. UWAGI 1 Działalność ta polega w szczególności na opracowywaniu, publikowaniu i wdrażaniu norm. 2 Ważnymi korzyściami wynikającymi z normalizacji są poprawa przydatności wyrobów, procesów i usług do celów, którym mają one służyć, zapobieganie powstawaniu barier w handlu oraz ułatwienie współpracy technicznej. Inne terminy i definicje z tej normy. norma dokument przyjęty na zasadzie konsensu i zatwierdzony przez upoważnioną jednostkę organizacyjną ustalający do powszechnego i wielokrotnego stosowania zasady, wytyczne lub charakterystyki odnoszące się do różnych rodzajów działalności lub ich wyników i zmierzający do uzyskania optymalnego stopnia uporządkowania w określonym zakresie UWAGA Zaleca się, aby normy były oparte na osiągnięciach zarówno nauki, techniki, jak i praktyki oraz miały na celu uzyskanie optymalnych korzyści społecznych. dokument normatywny dokument ustalający zasady, wytyczne lub charakterystyki odnoszące się do różnych rodzajów działalności lub ich wyników UWAGI 1 Termin dokument normatywny jest terminem rodzajowym, obejmującym takie dokumenty jak: normy, specyfikacje techniczne, kodeksy postępowania i przepisy. 2 Przez dokument należy rozumieć jakikolwiek nośnik z utrwaloną na nim lub w nim informacją. konsens ogólne porozumienie, charakteryzujące się brakiem trwałego sprzeciwu znaczącej części zainteresowanych w odniesieniu do istotnych zagadnień, osiągnięte w procesie rozpatrywania poglądów wszystkich stron zainteresowanych i zbliżenia przeciwstawnych stanowisk UWAGA Konsens nie musi oznaczać jednomyślności. PN-EN 45020:2000 jest przewodnikiem zawierającym podstawowe terminy i definicje stosowane w normalizacji krajowej i międzynarodowej. Ma ona na celu ułatwienie wzajemnego porozumienia między członkami międzynarodowych i regionalnych (europejskich) jednostek normalizacyjnych oraz między instytucjami rządowymi i pozarządowymi na różnych szczeblach działalności krajowej i międzynarodowej. Może być także materiałem źródłowym w szkoleniu i nauczaniu podstaw i zasad normalizacji. Jest to ważna norma. Znać ją powinny szczególnie osoby uczestniczące w procesach normalizacyjnych. Często do nieporozumień prowadzi używanie niewłaściwej lub nieaktualnej terminologii. Np. w normalizacji używa się terminu konsens a nie konsensus; 45
w miejsce terminu: dokument normalizacyjny, od czasu wydania PN-N-02000: 1994 (wycofanej i zastąpionej przez PN-EN 45020: 2000) stosuje się, mający szersze znaczenie, termin dokument normatywny. Nawet w obowiązującej obecnie ustawie z dnia 12 września 2002 r. o normalizacji, art..2 p.3 i dalsze, nieprawidłowo użyto dawnego terminu dokument normalizacyjny. 2 Formy działalności Normalizacją zajmowano się w Instytucie prawie od początku jego powstania. W ciągu dziesięcioleci istnienia Instytutu były to różne, prawie wszystkie możliwe formy działalności, głównie gromadzenie, dokumentowanie i aktualizacja dokumentów normatywnych; informacja normalizacyjna; opracowania autorskie dokumentów normatywnych, w tym norm; współpraca zewnętrzna krajowa i międzynarodowa mająca na celu współtworzenie krajowych i międzynarodowych dokumentów normatywnych. Tak jest do chwili obecnej. 3 Obszary tematyczne W ciągu dziesięcioleci istnienia Instytutu zmieniały się obszary tematyczne wyżej wymienionych form działalności normalizacyjnej. Aktualnie są to przede wszystkim: obróbka ubytkowa i przyrostowa (w tym obróbka skrawaniem, ścierna, erozyjna, niekonwencjonalne typy obróbek itp.); obrabiarki realizujące obróbkę ubytkową (w tym zagadnienia bezpieczeństwa); metrologia powierzchni (w tym chropowatość i falistość powierzchni, warstwa wierzchnia); nanotechnologie; narzędzia do obróbki ubytkowej (w tym zagadnienia bezpieczeństwa); zagadnienia jakości; bezpieczeństwo maszyn i urządzeń kompatybilność elektromagnetyczna; materiały spiekane; ceramika o zaawansowanej technologii. 4 Komitety techniczne Komitety techniczne (KT) zostały utworzone przez PKN do prowadzenia prac normalizacyjnych w przyporządkowanych im zakresach tematycznych. Powoływane są przez Prezesa PKN na wniosek dyrektora Zespołu Normalizacyjnego, po zasięgnięciu opinii Rady Normalizacyjnej. KT działają za pośrednictwem grup roboczych realizujących określone zadania. W uzasadnionych przypadkach z KT mogą być wyłaniane podkomitety mające przyporządkowane zakresy tematyczne. Sekretariaty komitetów i podkomitetów technicznych są umiejscowione w Zespołach Normalizacyjnych PKN lub w zakładach, które wyraziły zgodę na ich prowadzenie. Pierwsze cztery wyżej wymienione obszary tematyczne przynależą do dwóch komitetów technicznych, których sekretariaty są zlokalizowane w Instytucie, tj.: - KT nr 206 ds. Obrabiarek Skrawających do Metali oraz Oprzyrządowania Przedmiotowego i Narzędziowego - KT nr 207 ds. Obróbki Ubytkowej i Przyrostowej oraz Charakterystyki Warstwy Wierzchniej. Działalność normalizacyjna w pozostałych obszarach tematycznych jest realizowana bądź przez przedstawicieli Instytutu w innych zewnętrznych komitetach technicznych założonych przez PKN, bądź w ramach współpracy Sekretariatów KT nr 206 i 207 z sekretariatami innych KT i zespołami PKN. Szczegółowe dane o wszystkich komitetach technicznych (np. nazwa, zakres tematyczny, zakres współpracy, umiejscowienie sekretariatu, kontakt, skład osobowy, program prac, itp) są za- 46
mieszczone na stronie internetowej PKN: www.pkn.pl pod zakładką Działalność normalizacyjna/komitety techniczne. 5 Rodzaje dokumentów normatywnych Wejście w życie ustawy z 3 kwietnia 1993 r. o normalizacji zmieniło sposób podejścia do dokumentów normatywnych (w tym do norm). Norma będąca do tej pory dokumentem obowiązującym (obligatoryjnym) stała się dokumentem, którego stosowanie jest dobrowolne. Rozróżnia się bardzo wiele rodzajów dokumentów normatywnych. Każdy rodzaj tego dokumentu ma określony symbol i skrót, który go identyfikuje. Oto ważniejsze, najczęściej stosowane symbole i skróty stosowane w oznaczeniach polskich, europejskich i międzynarodowych dokumentów normatywnych, które są dostępne powszechnie (publikowane): ETS PN Polska Norma prpn projekt Polskiej Normy PKN Polski Dokument Normalizacyjny inny niż norma EN Norma Europejska opracowana przez CEN, CENELEC lub ETSI prpn projekt Normy Europejskiej ETSI EN Norma Europejska opracowana przez ETSI Norma Europejska opracowana przez ETSI przed 1996 r EU (EURONORM) Norma Europejska opracowana przez Europejską Wspólnotę Węgla i Stali ENV HD IS IEC ISO Prenorma Europejska Dokument Harmonizacyjny CEN lub CENELEC Arkusz Interpretacyjny Norma Międzynarodowa opracowana przez Międzynarodową Komisję Elektrotechniczną (IEC) Norma Międzynarodowa opracowana przez Międzynarodową Organizację Normalizacyjną (ISO) ISO/DAM projekt Zmiany do Normy Międzynarodowej ISO ISO/DIS projekt Normy Międzynarodowej ISO ISO/FDIS końcowy projekt Normy Międzynarodowej ISO ISO/IEC Norma Międzynarodowa opracowana wspólnie przez ISO i IEC CWA Porozumienie Warsztatowe CEN lub CENELEC GUIDE Przewodnik PAS Specyfikacja Powszechnie Dostępna opublikowana przez ISO lub IEC TR Raport Techniczny TS Specyfikacja Techniczna UN/ECE dokument Europejskiej Komisji Gospodarczej Organizacji Narodów Zjednoczonych NP dyrektywa nowego podejścia W praktyce najczęściej spotyka się skojarzenia przedstawionych tu skrótów i symboli, świadczące o identyczności dokumentów. Np. prpn-pren... oznacza, że projekt PN jest całkowicie identyczny z projektem EN. Do tych zasadniczych oznaczeń dokumentów normatywnych dochodzą jeszcze skróty i symbole związane z wprowadzaniem zmian, poprawek i uzupełnień publikowanych jako odrębne arkusze uaktualniające dany dokument: /A zmiana do normy opublikowana /Ak arkusz krajowy do PN-EN, PN- EN ISO, PN-ISO lub PN-IEC /Ad dodatek do normy opublikowany /Ap poprawka krajowa do PN opublikowana /AC poprawka do normy opublikowana /Az zmiana krajowa do PN opublikowana. Symbole oznaczające sposób wdrożenia Normy Europejskiej: (U) (E) norma wprowadzona metodą uznania (w języku oryginału) norma wprowadzona metodą okładkową (w języku oryginału). W starszych PN występują skróty odnoszące się do porównania danej normy z innymi normami: 47
IDT EQV norma identyczna, całkowicie zgodna merytorycznie i formalnie z porównywaną normą norma ujednolicona, całkowicie zgodna merytorycznie ale różniąca się formalnie z porównywaną normą MOD norma modyfikowana, całkowicie niezgodna merytorycznie i formalnie z porównywaną normą W powyższym zestawieniu nie podano symboli i skrótów spotykanych w oznaczeniach dokumentów niepublikowanych, udostępnianych wyłącznie osobom i instytucjom uczestniczącym w procesach normalizacyjnych. Nie uwzględniono także symboli i skrótów występujących w oznaczeniach dokumentów normatywnych specyficznych dla ważniejszych krajów (np. Niemiec, Francji czy Zjednoczonego Królestwa). 6 Klasyfikacja dokumentów normatywnych Każdy dokument normatywny (krajowy, europejski i międzynarodowy) jest umieszczony w systemie Międzynarodowej Klasyfikacji Norm ICS (International Clssification for Standards), który obejmuje całość tematyki normalizacyjnej. Klasyfikacja ta opracowana przez ISO w 1992 r została przyjęta przez wszystkie światowe i regionalne organizacje normalizacyjne oraz większość krajowych jednostek normalizacyjnych. Do Polskich Norm została wprowadzona w 1996 r. Klasyfikacja ICS jest podstawą do szeregowania norm w katalogach Norm Międzynarodowych, regionalnych i krajowych oraz innych niż normy, nie zawsze skatalogowanych dokumentów normatywnych. Pierwsze dwie cyfry wyróżnika ICS oznaczają dziedzinę, następne cyfry grupy i podgrupy. Zgodnie z zasadami klasyfikacji ICS dana norma może się znaleźć w jednej lub w kilku grupach czy podgrupach czyli występować kilkakrotnie w klasyfikatorze. Właśnie ten fakt i to, że pod tym samym symbolem można znaleźć zarówno dokumenty krajowe, regionalne jak i międzynarodowe w różnych katalogach, bardzo ułatwia odszukanie właściwej normy i jej odpowiedników wśród innych dokumentów. Klasyfikacja ICS jest stale aktualizowana i uzupełniana. Obecnie obowiązuje Międzynarodowa Klasyfikacja Norm ICS edycja 6 dostępna w czytelni norm Instytutu, a także na stronie internetowej PKN: www.pkn.pl. 7 Biblioteka dokumentów normatywnych W instytucie jest prowadzony i aktualizowany na bieżąco centralny zbiór (biblioteka) norm, liczący ok. 7 000 tytułów. Są to: - aktualne Polskie Normy (PN) i inne dokumenty normatywne - normy archiwalne (PN i BN) - normy międzynarodowe (ISO i IEC) i inne międzynarodowe dokumenty normatywne - normy zagraniczne niektórych krajów (np. amerykańskie, brytyjskie, niemieckie). Ze wszystkich tych norm mogą korzystać pracownicy IZTW w czytelni norm lub je wypożyczać. Do dyspozycji pracowników Instytutu są także: - inne niż normy, dokumenty normatywne (np. przewodniki, przepisy i publikacje) opracowywane przez krajowe, europejskie i międzynarodowe organizacje normalizacyjne; - sprowadzane na zamówienie, projekty Polskich Norm (prpn) i Norm Europejskich (pren, prpn-pren) do ankiety powszechnej; - aktualne i archiwalne katalogi norm (między innymi PN, BN, EN, ISO, DIN); - programy prac normalizacyjnych; - wszystkie numery miesięcznika Normalizacja wraz wkładką Wiadomości PKN, zawierającą bieżące informacje dotyczące norm i projektów norm; - archiwalne biuletyny i informatory PKNiM; 48
- Informator o zmianach w PN opublikowanych do 1993; - bieżące biuletyny i informatory wydawane przez PKN; - inne fachowe publikacje dotyczące norm, ich interpretacji i opracowywania. Osobną grupą są dokumenty normatywne komitetów technicznych, służące do wykonywania autorskich opracowań KT nr 206 i 207 oraz współpracy z innymi KT. Są to dokumenty odzwierciedlające różne formy działalności normalizacyjnej. W każdym kolejnym roku ich liczba waha się w granicach od 1000 do 1500, przy czym ok. 100 podlega ocenie merytorycznej i formalnej (głosowania za przyjęciem lub odrzuceniem dokumentu, ocena dokumentu, uwagi i propozycje zmian, itp). Dokumenty te są udostępniane tylko tym pracownikom Instytutu, którzy za zgodą Dyrektora IZTW podjęli współpracę z komitetami technicznymi i PKN. 8 Informacja normalizacyjna Podstawowymi źródłami służącymi do przygotowywania informacji normalizacyjnej są: - strony internetowe krajowych jednostek normalizacyjnych (w tym PKN www.pkn.pl) oraz europejskich i międzynarodowych organizacji normalizacyjnych ; - aktualny katalog Polskich Norm; - katalogi norm międzynarodowych (ISO i IEC); - katalogi norm poszczególnych krajów; - miesięcznik Normalizacja wraz z wkładką Wiadomości PKN; - programy prac normalizacyjnych; - bazy danych PKN (POLINORM, PERI- NORM i inne) - archiwalne katalogi PN i BN oraz inne archiwalne źródła; - wiadomości uzyskane bezpośrednio od jednostek organizacyjnych i normalizujących oraz komitetów technicznych różnych szczebli; - broszury, ulotki i inne źródła. Na podstawie wyżej wymienionych źródeł jest możliwe przygotowanie informacji prostej i specjalistycznej. Informacja prosta to krótka i zwięzła odpowiedź na proste pytania związane z następującymi zagadnieniami: - prowadzeniem zbiorów norm i gromadzeniem dokumentów normatywnych; - aktualnością norm; - wycofaniem i zastępowaniem norm; - cenami norm i innych dokumentów normatywnych; - normalizacją zakładową, krajową regionalną i międzynarodową. Informacja specjalistyczna to udzielenie pisemnej odpowiedzi na problem lub zapytanie zgłoszone pisemnie przez daną osobę lub jednostkę organizacyjną Instytutu, dotyczące zagadnień normalizacyjnych. Może to być: - opracowanie zestawień dokumentów normatywnych (w tym norm) na zadany temat; - aktualizacja zestawień norm (dokumentów normatywnych); - informacja o dokumentach normatywnych krajowych, europejskich i międzynarodowych, w tym o normach; - informacja o powiązaniach krajowych dokumentów normatywnych (w tym normach) z innymi obcymi dokumentami normatywnymi; - informacja o wprowadzeniach europejskich i międzynarodowych dokumentów normatywnych (w tym norm) do krajowych dokumentów normatywnych; - ceny norm obcych i innych dokumentów normatywnych; - zagadnienia i problemy związane z normalizacją zakładową, krajową, europejską i międzynarodową. Wszystkie te formy informacji normalizacyjnej są realizowane dla pracowników IZTW. 49
Bieżąca informacja normalizacyjna jest prowadzona we współpracy z Ośrodkami Informacji Normalizacyjnej (OIN) w Warszawie i Katowicach oraz Punktem Informacji Normalizacyjnej (PIN) mieszczącym się w Instytucie Technologii Nafty w Krakowie. W szczególnych przypadkach potrzebne informacje uzyskuje się bezpośrednio od krajowych komitetów technicznych prowadzących daną tematykę. 9 Normy autorskie Instytut ma w swoim dorobku opracowanie około 500 autorskich PN i BN. W dziedzinach takich jak np. obróbka skrawaniem, obróbka erozyjna, oprzyrządowanie przedmiotowe i narzędziowe, badanie obrabiarek, metrologia struktury geometrycznej powierzchni przedstawiciele Instytutu, na podstawie własnych prac, opracowali pierwsze Polskie Normy. Niektórzy z nich uczestnicząc jako eksperci krajowi w międzynarodowych komitetach technicznych współtworzyli normy ISO. Od kilku lat do podstawowych zadań normalizacji krajowej, wykonywanych na bieżąco przez komitety techniczne (dawniej normalizacyjne komisje problemowe) pod patronatem PKN, należy - przygotowywanie zharmonizowanych norm krajowych na podstawie nowo wydawanych Norm Europejskich - współpraca z regionalnymi (europejskimi) komitetami technicznymi opracowującymi Normy Europejskie. - współpraca z międzynarodowymi komitetami technicznymi opracowującymi normy ISO. Krajowe komitety techniczne założone przez PKN w Instytucie mają tu swoje osiągnięcia. Z najważniejszych za-- dań KT nr 206, zrealizowanych w ostatnich latach należy odnotować opracowanie serii Polskich Norm zharmonizowanych z Normami Europejskimi obejmującymi wymagania bezpieczeństwa dla różnych typów obrabiarek skrawających do metali. Zadania KT nr 207 skupiały się natomiast na wdrażaniu Norm Europejskich dotyczących nowego podejścia do całości zagadnień związanych z metrologią struktury geometrycznej powierzchni (terminologia ogólna i pomiarowa, zasady pomiaru i oceny parametrów, charakterystyki przyrządów, skazy powierzchni, wzorce). Szczegółowe dane o opracowanych normach znajdują się w sekretariatach komitetów technicznych. Z dużym prawdopodobieństwem można założyć, że w najbliższych latach szczególne zainteresowanie będzie towarzyszyło pracom normalizacyjnym w nowej tematyce: nanotechnologii. Jest to dziedzina interdyscyplinarna rozwijająca się bardzo prężnie w ostatnich latach. Prowadzenie działalności normalizacyjnej i reprezentowanie strony polskiej w tej dziedzinie zostało powierzone przez PKN krajowemu Komitetowi Technicznemu nr 207 mieszczącemu się w IZTW. 10 Użyteczne adresy internetowe PKN (www.pkn.pl ) Polski Komitet Normalizacyjny Polish Committee for Standardization CEN (www.cenorm.be) Europejski Komitet Normalizacyjny European Committee for Standardiztion CENELEC (www.cenelec.org) Europejski Komitet Normalizacyjny Elektrotechniki European Committee for Electrotechnical Standardization ETSI (www.etsi.org) Europejski Instytut Norm Telekomunikacyjnych European Telecommunications Standards Institute IEC (www.iec.ch) Międzynarodowa Komisja Elektrotechniczna International Electrotechnical Commission ISO (www.iso.org) Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna International Organization for Standardization WSSN(www.wssn.net) Światowa Sieć Usług Normalizacyjnych World Standards Services Network 50