Zabawki dzieci elbląskich. Prezentacja zbioru z badań wykopaliskowych

49 Mirosław Marcinkowski Zabawki dzieci elbląskich. Prezentacja zbioru z badań wykopaliskowych Elbląg, miasto założone 1237 roku, w nowo powstającym państwie krzyżackim, był zasiedlany przez osadników z terenów Saksonii i Turyngii oraz z obszarów północnoniemieckich. Nowi mieszkańcy przybywali z już ukształtowanym stylem i sposobem życia, z obwiązującymi normami i zwyczajami. Oczywiście, warunki, które tutaj zastali, zmuszały ich zapewne do częściowej zmiany tych utartych zwyczajów i obyczajów. Swoją zamożność i znaczenie budowali mieszczanie elbląscy w oparciu o handel morski. Dlatego też Elbląg bardzo szybko stał się aktywnym członkiem Hanzy, która ułatwiała prowadzenie działalności kupieckiej w basenie Morza Bałtyckiego i Północnego. Rozwój tego ważnego miasta, najpierw w obrębie państwa zakonnego, następnie Królestwa Polskiego, a po pierwszym rozbiorze Prus i Niemiec, trwał do 1945 roku. Jego mieszkańcy i samo miasto przeżywało bardziej lub mniej pomyślne okresy, czasy koniunktury i czasy kryzysowe. Ten rozwój został przerwany, a miasto zniknęło z powierzchni ziemi na skutek działań wojennych w 1945 roku i późniejszych poczynań porządkowych. W wyniku decyzji politycznych zmieniających granice wielu państw zostało zasiedlone przez nowych mieszkańców, przybyłych tutaj mniej lub bardziej dobrowolnie, którzy jednak nie czuli więzi kulturowej i historycznej z bogatym dziedzictwem tego miejsca. Dopiero od początku lat 80. XX wieku rozpoczął się proces przywracania do życia Starego Miasta, proces ciągle trwający. Prowadzone badania wykopaliskowe dostarczyły wielu przedmiotów używanych przez mieszkańców miasta w ciągu wieków trwania Elbląga. Wszystkie te artefakty, będące świadectwem minionych pokoleń znajdują się obecnie w zbiorach Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu. Wśród osadników, którzy przybyli w pierwszej połowie XIII wieku, do nowo powstającego miasta, były również dzieci. Dla najstarszego okresu miasta jest jednak bardzo mało odkrywanych przedmiotów, które można w sposób bezpośredni łączyć z tą właśnie, najmłodszą grupą mieszkańców miasta. Nie ma wśród nich praktycznie przedmiotów, które można identyfikować jako zabawki. Najczęściej odkrywane są fragmenty obuwia skórzanego, które po wielkości podeszew można łączyć właśnie z dziećmi, jak chociażby w obrębie drewnianego domu poławiacza jesiotrów, datowanego na około 1250 rok 1. Do najstarszych odkryć, które można powiązać z zabawami dzieci 2, należą kości z przewierconym otworem, niekiedy interpretowane jako hetki do zapinania odzie- 1 M. Marcinkowski, Dom poławiacza jesiotrów z połowy XIII wieku na Starym Mieście w Elblągu, [w:] Nie tylko archeologia. Księga poświęcona pamięci Eugeniusza Gwizolona Wilgockiego, pod red. E. Cnotliwego, A. Janowskiego, K. Kowalskiego, S. Słowińskiego, Szczecin 2006, s. 235-250. 2 Elbląski zbiór zabawek doczekał się opracowania wykonanego przez Kamilę Domagalską w ramach pracy magisterskiej obronionej w Instytucie Archeologii UMK w Toruniu K. Domagalska, Śred-

50 Mirosław Marcinkowski ży. Część z nich, te najmniejsze, mogły być wykorzystywane w ten właśnie sposób. Jednak większość należy interpretować prawdopodobnie jako frygi. Nawleczone na sznurek lub może rzemień, wprawione w szybką rotację, wydawały charakterystyczny odgłos. Większość tych zabawek można, na podstawie kontekstu odkrycia, datować na 2. połowę XIII wieku, najmłodsze, nie dalej jak na początek XIV stulecia. Z poroża lub kości wykonane są również inne przedmioty, które służyły do rozrywki nie tylko dzieciom, ale także (a może przede wszystkim?) dorosłym. Tymi przedmiotami są kości sześcienne, astarlagusy oraz kości do gry w domino 3 (Il. 1, Il. 2). Kości sześcienne, datowane na XIII wiek, wykonane zostały prawdopodobnie w miejscowym, elbląskim warsztacie trudniącym się obróbką poroża. Kości do domina zrobiono z kości zwierząt, dwie z nich prawdopodobnie przez jednego rzemieślnika, być może pochodzą nawet z jednego kompletu. Świadczą o tym ich identyczne wymiary. Wszystkie kości domina, na podstawie kontekstu archeologicznego i historii gry, można datować ogólnie na XVIII wiek. Ilustracja. 1. Kości do gry w domino. Elbląg-Stare Miasto; fot. A. Grzelak Ilustracja. 2. Kości do gier. Elbląg-Stare Miasto; fot. A. Grzelak Znacznie częściej do wyrobu zabawek wykorzystywane było drewno, jeden z podstawowych surowców średniowiecznej Europy. Pośród drewnianych zabawek dziecięcych można wyróżnić kilka kategorii. Jedną z bardziej licznych są drewniane bąki (Il. 3). Zabawki te były w średniowieczu bardzo popularne, a ich historia sięga znacznie bardziej odległych czasów, przynajmniej starożytnej Grecji i starożytnego Rzymu. Bąki odnalezione w Elblągu mają różne kształty, które uzależnione były prawdopodobnie od sposobu ich puszczania. Część ma również metalowy kolec, ułatwiający ich zakręcenie, inne, na górnej powierzchni, zachowany ślad po drewnianym patyku 4. niowieczne i nowożytne zabawki dziecięce ze Starego Miasta w Elblągu, Toruń, 2002, s. 72-75, mps w posiadaniu Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu. 3 M. Marcinkowski, Wyroby z poroża i kości w nowożytnym Elblągu, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. 52, nr 3, 2004, s. 285, ryc. 4: 3-5; M. Marcinkowski, Wyroby z kości i poroża w średniowiecznym Elblągu, [w:] Res et Fontes. Księga jubileuszowa dr. Eugeniusza Cnotliwego, pod red. T. Galińskiego, E. Wilgockiego, Szczecin 2003, s. 330, ryc. 2: 1. 4 K. Domagalska, Średniowieczne i nowożytne zabawki dziecięce..., s. 72-75.

Zabawki dzieci elbląskich. Prezentacja zbioru z badań wykopaliskowych 51 Il. 3. Drewniane bąki. Elbląg- Stare Miasto; fot. A. Grzelak. Il. 4. Drewniane kule. Elbląg- Stare Miasto; fot. A. Grzelak Sposoby wprawiania w ruch bąków można prześledzić na podstawie bardzo popularnego obrazu Pietera Bruegla Starszego Zabawy dziecięce z 1560 roku. Na żadnym z bąków nie zachowały się ślady ich malowania, jednak z powodu warunków, w jakich je znaleziono, trudno jest wnioskować, czy ewentualne malowanie się nie zachowało, czy też nie były one pokrywane kolorowym barwnikiem. Na podstawie chronologii zachowanych egzemplarzy tej zabawki, można wnioskować, że największa popularność bąków pośród elbląskich dzieci przypada na średniowiecze, czyli od XIII do XV wieku, a szczególnie na stulecia XIV i XV. Jak dotychczas, jedynie dwa bąki zostały odnalezione w kontekście archeologicznym, który pozwala określić ich datowanie bardzo szeroko na XVII i XVIII wiek. Można zatem na tej podstawie wnioskować o tym, że zabawki te w okresie nowożytnym były już mało popularne wśród elbląskich dzieci. Trudno jednak wskazać na przyczynę tego zjawiska. Być może pojawienie się zabawek z innych surowców (lalki fajansowe i porcelanowe, żołnierzyki z cyny) w jakiś sposób przyczyniły się do tego zjawiska. Innymi, odkrywanymi w Elblągu przedmiotami służącymi do zabawy lub gry, wykonanymi z drewna były kule (Il. 4). Używano ich do gry w kule, której przedstawienia ikonograficzne pochodzą przynajmniej z XIV wieku 5, choć jak dla wielu gier i zabaw, jej początki próbuje się odnaleźć przynajmniej w starożytnym Imperium Rzymskim, później bardzo popularna była (i jest do dziś) w Prowansji. Drewniane kule mogły być również używane do gry w kręgle, której początki sięgają przynajmniej Egiptu faraonów. Natomiast kule odkryte w Elblągu pochodzą (podobnie jak bąki) przede wszystkim z okresu średniowiecza. Co ciekawe, jak dotychczas nie ma takich, które są datowane na XIII wiek, a zdecydowana większość została odkryta w obiektach i warstwach kulturowych datowanych na XIV wiek, nieliczne w jednostkach stratygraficznych z XV wieku. Jak dotąd zaledwie trzy kule są datowane na okres nowożytny, na wiek XVIII. Podobnie jak w przypadku pozostałych zabawek trudno jest określić, czy takie datowanie ma swoje odzwierciedlenie w popularności poszczególnych gier i zabawek, czy jest jedynie spowodowane lepszym lub gorszym zachowaniem się w nawarstwieniach archeologicznych. Również nadal czeka na ewentualne rozstrzygnięcie przypisanie kul o odmiennych wielkościach do konkretnych gier, bowiem kule z Elbląga mają różne średnice najmniejsza zaledwie 3,7 cm, a egzemplarze największe nawet 10 cm. 5 W. Endrei, L. Zolnay, Fun and Games in Old Europe, Budapest, 1986.

52 Mirosław Marcinkowski W trakcie badań wykopaliskowych rzadko odnajdywane są kije do różnego rodzaju gier znanych już w średniowieczu. W Elblągu jak dotychczas odnaleziono zaledwie jeden taki przedmiot (Il. 5). W wyniku zalegania kija we wilgotnym środowisku latryny, jego rączka (niegdyś prosta) uległa wygięciu. Zachowana długość dosyć cienkiej rączki (około 1,5 cm) wynosi 56 cm. Posiłkując się zachowanymi źródłami ikonograficznymi i nielicznymi pisanymi 6, można określić, że był to kij do gry, w czasie której odbijano drewniane lub skórzane piłki, popularne w Europie przynajmniej od XIV wieku. Również w okresie nowożytnym różne warianty gier toczonych z wykorzystaniem kijów były bardzo popularne, zarówno w okresach letnich jak i zimą 7. Należy przypuszczać, że kij odnaleziony w Elblągu, datowany na XV wiek służył do gry, zbliżonej być może do dzisiejszego hokeja lub golfa. Być może do tej samej gry wykorzystano również skórzaną piłkę, odnalezioną w dwóch połówkach, której chronologia została określona również na XV wiek. Do gry, przede wszystkim poza budynkami, na świeżym powietrzu, służyły szklane, gliniane i (odkrywane pojedynczo) kamienne kulki (Il. 6). Podobnie jak w przypadku innych zabawek, były one używane przez dzieci w średniowieczu, jak i okresie nowożytnym. Kulki datowane na okres nowożytny, przede wszystkim na XVII- XVIII wiek, są bardziej zróżnicowane od średniowiecznych. Zarówno pod względem wielkości, jak również barwy. Dotyczy to zarówno kulek szklanych, jak i glinianych. Dosyć powszechnie wyrażana jest opinia, że służyły one do zabawy, choć nie doczekały się jak dotąd szerszego opracowania 8. Niekiedy wskazuje się również na możliwe Ilustracja 5. Kij do gry. Elbląg- Stare Miasto; fot. A. Grzelak Ilustracja 6. Średniowieczne i nowożytne kulki do gry (szklane, gliniane i kamienna). Elbląg-Stare Miasto; fot. A. Grzelak ich inne zastosowanie, najczęściej jako pocisków do broni miotającej 9. Zaprezentowane dotychczas przedmioty służące do gier i zabaw mogły być i zapewne były, używane przez chłopców i dziewczynki. Trudno jest w ich przypadku określić płeć tych gier i zabawek. W trakcie prowadzonych w Elblągu prac wy- 6 Tamże, s. 109. 7 P. Zumthor, Życie codzienne w Holandii w czasach Rembrandta, Warszawa,1965, s. 152-153. 8 J. Kaźmierczyk, Wrocław lewobrzeżny we wczesnym średniowieczu, t. 1, Wrocław 1966, s. 151; S. Schütte, Spielzeug aus Göttinger Bodenfunden, Göttinger Jahrbuch, t. 27, 1979, s. 203. 9 R. Jamka, Szczegółowe sprawozdania z prac wykopaliskowych w Opolu za okres 1948-1949, Materiały Wczesnośredniowieczne, t. 1, 1951, s. 35; J. Werner 1974, Polska broń. Łuk i kusza, Wrocław, s. 52; S. Horoszko, Kusza ludowa ze zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie, Materiały Zachodniopomorskie, t. 30, 1984, s. 140-141; J. Olczak, Szkło w późnośredniowiecznych i nowożytnych militariach, Szkło i ceramika, R. 38, nr 2, 1987, s. 43.

Zabawki dzieci elbląskich. Prezentacja zbioru z badań wykopaliskowych 53 Ilustracja 7. Głowa drewnianej lalki z XVIII w. Elbląg-Stare Miasto; fot. A. Grzelak. Ilustracja. 8. Koniki gliniane i drewniany, XIV-XVIII w. Elbląg-Stare Miasto; fot. A. Grzelak kopaliskowych odkryto także dużą liczbę zabawek, które były używane najczęściej jedynie przez chłopców, inne natomiast przez dziewczynki. Zabawki te przygotowywały najczęściej do przyszłych, dorosłych obowiązków, zawodów, czynności, charakterystycznych i typowych dla ówczesnego społeczeństwa mieszczańskiego. Pierwszą kategorią zabawek, przeznaczonych przede wszystkim dla dziewczynek, są lalki. Najstarsze z dotychczas odkrytych w Elblągu zostały wykonane z drewna, a ich chronologia została określona metodami archeologicznymi na 2. połowę XIII wieku. W momencie odkrycia były one pozbawione rąk. Zachowane ślady sugerują, że ręce lalek były doczepione do korpusów. Te cechy wyrobu świadczą o tym, że były wykonywane przez rzemieślników. Pośród drewnianych lalek są również takie, które służyły do zabawy dzieciom zamieszkującym Elbląg w następnych stuleciach, a chronologia najmłodszych z nich została określona na XVIII wiek (Il. 7). Natomiast, pod koniec tego stulecia, elbląskie dziewczynki zaczęły bawić się zabawkami, których głowy, ręce i nogi były produkowane z porcelany lub fajansu delikatnego, zaś pozostałe części korpusu z miękkiego, organicznego surowca. Ten nowe, ceramiczne lalki znacznie większą popularność zdobyły w następnym, XIX stuleciu, co wiązało się z dużą ich atrakcyjnością oraz ich masową, przemysłową produkcją 10. W czasie, kiedy dziewczynki przygotowywały się w swoich zabawach do przyszłej roli matek i pań domu, chłopcy bawili się zapewne znacznie chętniej chociażby konikami. Pośród odkrytych w Elblągu tylko jeden jest drewniany, pozostałe zostały wykonane z masy garncarskiej i wypalone (Il. 8). Koniki ceramiczne pod względem technicznym i technologicznym mają cechy identyczne, jak ówczesne naczynia. Świadczy to o tym, że zostały zrobione przez garncarzy, prawdopodobnie cechowych i wypalone w piecach garncarskich. Na podstawie cech technologicznych można określić, że część glinianych, ceramicznych koników została wykonana w lokalnych warsztatach ceramicznych, natomiast inne pochodzą z zachodnioeuropejskich ośrodków garncarskich. Według dotychczasowych ustaleń były one ubocznym produktem warsztatów garncarskich głównie w Nadrenii, 10 Nowożytne, porcelanowe lalki są tematem osobnego opracowania autorstwa Pani dr hab. Anny Drążkowskiej, w niniejszym tekście nie będą one omawiane.

54 Mirosław Marcinkowski Niderlandach i południowych Niemczech. Ich wyrobem trudnili się rzemieślnicy określani jako Bilderdrucker, Bilderbäcker lub Bildermarker 11. Gliniane koniki były popularną zabawką elbląskich chłopców od XIII do XVII wieku, choć najwięcej jest datowanych na XIV-XV wiek. Również w innych ośrodkach odkrycia takich figurek są dosyć częste, m.in. na terenie Czech, Moraw, Grodna, Kijowa, Moskwy 12 i Śląska 13. Jedyna drewniana figurka konika, wykonana dosyć schematycznie, zachowana jest w dobrym stanie. Widoczne otwory sugerują, że ogon i grzywa konika były zrobione z materiału organicznego, który nie zachował się. Na podstawie kontekstu archeologicznego figurkę można datować jedynie bardzo ogólnie na XIV lub XV wiek. Innym rodzajem zabawki, najczęściej chłopięcej (choć zapewne niekiedy interesującej i zajmującej dziewczynki) były łódki (Il. 9), które były puszczane na rzece, w miejskiej fosie lub strumykach spływających licznie z terenu Wysoczyzny, być może także w miejskich kanałach ściekowych. Łódki odnalezione w Elblągu zostały zrobione z drewna lub kory i są datowane na okres od XIII do XVIII wieku, choć większość z nich (w stosunku 10:5) to zabawki średniowieczne (XIII-XV w.). Można tutaj też zauważyć ciekawą prawidłowość, że wśród średniowiecznych łódek przeważają wykonane z kory (w stosunku 6:4), natomiast większość łódeczek nowożytnych jest z drewna (w stosunku 3:2). Trudno jest jednak ten fakt interpretować, a być może jest to jedynie kwestia przypadku. Część wykonano dosyć Ilustracja. 9. Łódki z kory i drewniane, XIV-XVI w. Elbląg- Stare Miasto; fot. A. Grzelak Ilustracja 10. Drewniana łódka model statku, XVIII w. Elbląg- Stare Miasto; fot. A. Grzelak. nieporadnie, co może sugerować, że zostały one zrobione samodzielnie, przez chłopców lub przez starszych członków ich rodzin. Inne są starannie wykończone, z zachowaniem odpowiednich proporcji. Najbardziej wiernie w stosunku do oryginału, z dbałością o szczegóły, została wykonana najmłodsza łódeczka, pochodząca z XVIII wieku. Miała ona naśladować wpływające wówczas do elbląskiego portu statki. Kil tej łódeczki obciążono paskiem ołowiu, co zwiększało stabilność tego modelu. Jego wartości estetyczne podnosiło zapewne pomalowanie burt na czarny (?) kolor (Il. 10). Część z zachowanych 11 E. Schmidt, Mittelalterliche Spielzeugpferdchen und Tonreiter, Altschlesien, t. 4, z. 4, 1934, s. 283-284; J. Schütte, Spielzeug..., s. 55. 12 W. Szenic, Zabawki, [w:] Słownik starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku wieku XII, T. 7, pod red. G. Labudy, Z. Stibera, Wrocław 1982, s. 20. 13 E. Schmidt, Mittelalterliche..., s. 282-287; T. Borkowski, Gry i zabawy w średniowiecznym mieście na Śląsku. Ślady materialne, [w:] Kultura średniowiecznego Śląska i Czech, pod red. K. Wachowskiego, Wrocław, 1995, s. 102-104.

Zabawki dzieci elbląskich. Prezentacja zbioru z badań wykopaliskowych 55 Ilustracja 11. Drewniane kusze dziecięce, przełom XV i XVI w. Elbląg-Stare Miasto; fot. A. Grzelak łódek ma otwory, w których osadzone były maszty, zapewne z żaglami wykonanymi z fragmentu tkaniny. Typowo chłopięcymi zabawkami są również te, które można określić jako militarne. Zostały do nich zaliczone wykonane z drewna miniaturowe kusze i szabelki, a także pochodzący już z zupełnie innego okresu cynowy żołnierzyk. Trzy, miniaturowe, dziecięce, kusze, a właściwie jedynie ich łoża (bez nie zachowanych łuczysk) datowane są na schyłek średniowiecza, czyli przełom XV i XVI wieku (Il. 11). Mają długość w granicach 23-28 cm, wszystkie wykonano bardzo podobnie. Każda z nich została wykonana z jednego fragmentu drewna. W przedniej części każdej znich wyraźnie czytelne jest miejsc osadzenia łuczyska. Na górnych powierzchniach kusz widoczne są płytkie, u kształtne wcięcia służące do osadzenia bełtu (lub tylko naśladujące takie miejsce). Dwie z tych kusz były z pewnością używane do dziecięcych ćwiczeń strzeleckich. Można tak domniemywać na podstawie zachowanych, prostych urządzeń spustowych. Są to drewniane, ruchome dźwignie, którymi bardzo sprawnie można było zwalniać cięciwę. Trzecia jest takiego mechanizmu pozbawiona, a ma jedynie poprzeczne, płytkie nacięcie. Być może takie nacięcie wystarczało do naciągnięcia cięciwy, lub ta dziecięca kusza była zabawką, z której nie można było strzelać. Kolejnymi militarnymi zabawkami są, odnajdywane w trakcie prac archeologicznych prowadzonych w obrębie parcel mieszczańskich, mieczyki czy szabelki. Te wykonane z drewna przedmioty naśladowały prawdziwe, duże elementy uzbrojenia, które dzieci widziały u dorosłych mieszkańców miasta, lub przybywających tutaj oficjalnych gości. Te proste zabawki zostały wykonane prawdopodobnie przez osoby dorosłe, trudno jednak domniemywać czy przez rzemieślników, czy może jedynie przez jakiegoś starszego członka rodziny. Najstarszy, z chłopięcych drewnianych mieczyków, pochodzi z XIV lub XV wieku i jest to dosyć duży przedmiot, ma bowiem 84 cm długości. Kolejny mieczyk (Il. 12) jest dużo mniejszy (31 cm) i wykonany z grubszego kawałka drewna, pochodzi z warstw archeologicznych datowanych na XVI wiek. Ilustracja 12. Drewniany mieczyk, XVI w. Elbląg-Stare Miasto; fot. A. Grzelak

56 Mirosław Marcinkowski Ilustracja 13. Drewniana szabelka, XVIII w. Elbląg-Stare Miasto; fot. U. Sieńkowska. Ostatni z prezentowanych przedmiotów chłopięcego uzbrojenia to miniaturowa szabla (Il. 13) wykonana bardzo starannie, z dbałością o szczegóły wykonania. Dobrze widoczna jest łukowata głownia tej szabelki, z wyraźnie zaznaczonym jelcem jako prostokąt na przejściu głowni w rękojeść, z bardzo czytelną, trójdzielną głowicą. Ta bardzo dobrze zachowana i wykonana na wysokim poziomie zabawka jest jednocześnie najmłodszą z zabawek militarnych, a jej chronologia została określona na XVIII wiek. Podczas zabaw w wojnę, w których chłopcy wykorzystywali, opisane wyżej mieczyki i szabelki, jednym z bardziej niezbędnych atrybutów był drewniany konik na patyku (Il. 14). Ta prosta zabawka była bardzo popularna i szeroko rozpowszechniona w całej Europie. Mogą o tym świadczyć dosyć liczne przedstawienia ikonograficzne, na których można zaobserwować różne sposoby wykonania koników na patyku, w zależności od grupy społecznej, z której wywodziły się dzieci. Elbląski, datowany archeologicznie na XVIII wiek, został odnaleziony w jednej z licznie badanych latryn. Być może ułamanie patyka spowodowało, że ta dobrze zachowana zabawka została wyrzucona. Wycięto ją z jednej, dosyć szerokiej deski o grubości 1-2 cm. Konik, o długości 21 cm. Wykonany jest starannie, z pewną dbałością o zachowanie szczegółów anatomicznych. Zadbano również o wywiercenie otworu, służącego do przewleczenia sznurka lub rzemienia imitującego lejce. Tego rodzaju zabawka jest dosyć unikatowym odkryciem na stanowiskach miejskich z terenu Polski. Do zabawek militarnych możemy zaliczyć również cynowego żołnierzyka. Figurka została wydobyta z zasypiska oficyny, jest mocno przepalona i zniszczona. Pomimo tych zniszczeń widoczny jest charakterystyczny hełm (Pickelhaube) oraz plecak. Po tych cechach moż- Ilustracja 14. Konik na patyku, XVIII w. Elbląg- Stare Miasto; fot. A. Grzelak.

Zabawki dzieci elbląskich. Prezentacja zbioru z badań wykopaliskowych 57 Ilustracja 15. Naczynia-zabawki, wybór, XVI-XVIII w. Elbląg-Stare Miasto; fot. A. Grzelak na określić, że jest to figurka przedstawiająca żołnierza piechoty niemieckiej w umundurowaniu z końca XIX lub początku XX wieku. Jest to z pewnością jeden z wielu żołnierzyków, tworzących całą armię jakiegoś małego elblążanina. Przyjmuje się, że odlewane, oddające przestrzenny widok postaci, figurki pojawiały się około 1740 roku, początkowo w Anglii 14. Po niedługim czasie zyskały dużą popularność w całej Europie, a cynowe figurki żołnierzy uznawano za najodpowiedniejszy podarunek dla chłopców 15. Rozkwit produkcji tego rodzaju zabawek przypadł na okres od 1830 do 1890 roku, kiedy powstało wiele, często konkurujących ze sobą zakładów, szczególnie w Niemczech 16, gdzie cynowe żołnierzyki zyskały bardzo dużą popularność 17. Chłopcy mieli swój świat zabaw, ale również dziewczynki bawiły się zabawkami, które przygotowywały je do przyszłej roli w ówczesnej rodzinie i społeczeństwie. Oprócz lalek, należy tutaj również zaliczyć miniaturowe naczynia. Jest to jedna z najliczniejszych kategorii zabawek odkrytych w trakcie prac wykopaliskowych w Elblągu. Pod względem technicznym, technologicznym i stylistycznym nie różnią się one od dorosłych naczyń (ryc. 15), dlatego też można na tej podstawie stwierdzić, że naczyńka te były wytwarzane przez garncarzy cechowych. Duża ich część pochodzi z obcych centrów wytwórczości garncarskiej, najczęściej zlokalizowanych na terenie dzisiejszych Niemiec. Analizując dostępny zespół miniaturowych naczyń pod względem rodzajów (typów) naczyń, należy stwierdzić, że odpowiadają one dokładnie naczyniom używanym w elbląskich gospodarstwach domowych, a jedynie pojedyncze nie mają jak dotychczas swoich odpowiedników wśród dorosłych wyrobów garncarskich. Największe z naczyń-miniaturek mają od 6 do 8 cm wysokości, natomiast najmniejsze jedynie 1,0-1,5 cm. Te ostatnie są jednocześnie najmłodszymi z odkrytych i zostały wyprodukowane w fabrykach, na skalę przemysłową. Najstarsze z dotychczas odkrytych naczyń-miniaturek są datowane najwcześniej na przełom XIV i XV wieku. Jest wśród nich także naczynko kamionkowe, przywiezione z jednego z centrów wytwórczości kamionki w Europie Zachodniej. Z tego samego okresu pochodzą naczynia-zabawki wypalone na kolor siwy (stalowy), w technice wy- 14 J. Marczak, W królestwie zabawek. Korespondencja z Norymbergii, Młody Technik, nr 6, 1980, s. 46-47. 15 T. Seweryn, Polskie zabawki ludowe, Warszawa 1960, s. 27. 16 J. Marczak, W królestwie zabawek..., s. 47. 17 J. Bujak, Zabawki w Europie: zarys dziejów i rozwój zainteresowań, Warszawa 1988, s. 79.

58 Mirosław Marcinkowski pału redukcyjnego. Była ona jedyną stosowaną przez miejscowych garncarzy w okresie średniowiecznym (do końca XV wieku). Można na tej podstawie przyjąć z dużym prawdopodobieństwem, że tak wykonane naczynka pochodzą z miejscowych warsztatów garncarskich. Pośród średniowiecznych zabawek robionych przez garncarzy, oprócz wyżej opisanych naczyń-miniaturek, odkryto również grzechotkę. Została ona wykonana w formie niewielkiego (5,5 cm wysokości) naczynka, o mocno wydętym korpusie (brzuścu), wąskiej i wysokiej szyjce oraz wychylonym brzegu. Powierzchnia naczynia została pokryta brązowo-zielonkawym szkliwem, a czerep wypalony w atmosferze utleniającej, na kolor ceglasty. W jego wnętrzu została umieszczona kulka gliniana (?). Cechy technologiczne pozwalają wnioskować, że opisywana grzechotka została wykonana poza Elblągiem, prawdopodobnie w jakimś ośrodku położonym w Europie zachodniej. W większości przypadków, datowane na średniowiecze, naczynia-zabawki mają dosyć ograniczoną formę. Są to przede wszystkim miniaturki naśladujące duże, dorosłe garnki, naczynia, w których przygotowywano strawy poddawane obróbce termicznej. Znacznie większe zróżnicowanie widoczne jest w przypadku naczyń datowanych na następne stulecia, od XVI do XVIII wieku. Podobnie, jak na przykładzie naczyń używanych w elbląskich gospodarstwach domowych, możemy stwierdzić, że okres nowożytny to duże wzbogacenie asortymentu naczyń. Pośród miniaturek z tego czasu odkryto naczynia wykonane w miejscowych warsztatach garncarskich, jak również w europejskich ośrodkach, przede wszystkim z terenu dzisiejszych Niemiec. Na podstawie cech technologicznych i stylistycznych można stwierdzić, że w większości, są to produkty pochodzące z centrów garncarskich położonych nad Werą i Wezerą, datowane na XVII wiek. Pośród nowożytnych naczyń-miniaturek wykonanych w warsztatach garncarskich znajdują się (stosując określenia używane przy analizie naczyń pełnowymiarowych) takie, które można określić jako: garnki, kubki, grapeny 18, patelnie (trójnóżki), dwojaki, talerze. Garnki służące do gotowania bezuche, z jednym lub dwoma uchwytami, były podstawowymi, najczęściej używanymi naczyniami. W ogólnej liczbie miniaturowych naczyń stanowią one niewielki procent wszystkich dotychczas odkrytych. Podobny udział mają również kubki niskie, przysadziste naczynia, z wychylonym brzegiem i jednym uchem. Przyjmuje się powszechnie, że służyły one do spożywania napojów w trakcie codziennych posiłków. Jak dotychczas najwięcej odkryto grapenów i patelni (trójnóżków). Obydwa rodzaje naczyń były wykorzystywane do termicznej obróbki potraw. Mają również pewne, wspólne, charakterystyczne cechy. Wszystkie mają doklejone do dna trzy gliniane nóżki. Podobnie jak w przypadku naczyń dorosłych, niektóre zaopatrzono w jedno taśmowate ucho, inne, w rurkowaty uchwyt. Patelnie (trójnóżki) to naczynia płytkie, i w przeciwieństwie do grapenów, wszystkie mają rurkowaty uchwyt. Naczyniem unikalnym jest dwojak, będący wyrobem niemieckich pracowni garncarskich. Tego rodzaju wyrobów garncarskich nie odkryto jak dotychczas wśród na- 18 Nazwa grapen pochodzi od niemieckiej nazwy średniowiecznych naczyń (także metalowych) na trzech nóżkach, z dwoma naprzeciwległymi uchwytami. Często były one zawieszane nad paleniskiem (naczynia metalowe) lub dostawiane do ognia (naczynia gliniane).

Zabawki dzieci elbląskich. Prezentacja zbioru z badań wykopaliskowych 59 czyń używanych w elbląskich gospodarstwach domowych. Innym, zachowanym jak dotychczas w jednym egzemplarzu, jest miniaturowa foremka do babek. W odróżnieniu od pozostałych naczyń, jest ona szkliwiona na powierzchni wewnętrznej. Pośród naczyń-zabawek dużo jest również miniaturowych talerzy. Niektóre z nich mają karbowany brzeg, inne w kołnierzu zrobione dwie dziurki. Służyły do przewleczenia sznurka i zawieszenia na ścianie domu dla lalek. Taki sposób ekspozycji talerzy był również bardzo popularny w elbląskich kamienicach, szczególnie w XVIII wieku, a zwyczaj ten upowszechnił się pod wpływem importowanych naczyń fajansowych z terenu Niderlandów, masowo przywożonych do elbląskiego portu. Najmłodszymi elementami dziecięcej zastawy stołowej są wykonane z porcelany dzbanuszek i filiżanki, należące do różnych kompletów. Dzbanuszek, o wysokości 3 cm, został delikatnie ozdobiony motywem roślinnym, malowanym kobaltem. Miniaturowe filiżanki porcelanowe pochodzą prawdopodobnie z pierwszej połowy XX wieku. Te niewielkiej wysokości (od 1 do 1,5 cm) zabawki są elementami większej całości, elementami dziecięcej zastawy stołowej. Odtwarzają one formy naczyń stołowych używanych w elbląskich mieszkaniach, a także lokalach publicznych (kawiarniach i cukierniach) licznych na terenie Starego Miasta. Można mieć wątpliwości (podobnie jak w przypadku kości do różnego rodzaju gier), czy skarbonki można zaliczyć do typowych zabawek dziecięcych. Dziecięce zabawy mają i miały również aspekt nauki do przyszłego, dorosłego życia. Skarbonki spełniały przede wszystkim rolę wychowawczą, miały nauczyć dzieci oszczędności, planowania przyszłych wydatków po zebraniu określonej sumy. Najstarsze, odkryte w trakcie badań elbląskich, pochodzą z XIV wieku i prezentują najbardziej znany, powszechny, typ skarbonek. Mają one beczułkowaty kształt, zakończone są stożkowato, często z guzkiem. W górnej części wycięty był otwór do wrzucania monet. Identyczne kształty, niekiedy o nieco innych proporcjach, miały skarbonki datowane na okres nowożytny, od XVI do przełomu XVII i XVIII wieku. Widoczna różnica to technika wykonania skarbonki średniowieczne zostały wypalone w atmosferze redukcyjnej, ich powierzchnia ma barwę szarą (siwą, stalową), natomiast nowożytne są zabarwione na kolor ceglasty lub brązowo-czerwony. Te nowożytne, niekiedy były również zdobione, malowane białą farbą ceramiczną. W XVII i XVIII wieku oprócz klasycznych pojawiły się skarbonki o kształcie świni (Il. 16). Cechy technologiczne pozwalają domniemywać, że zostały wykonane w warsztatach garncarskich położonych w Europie zachodniej. Skarbonki te mają wyraźnie zaznaczone cechy gatunkowe Ilustracja 16. Skarbonka świnka, XVII-XVIII w. Elbląg-Stare Miasto; fot. A. Grzelak. świń, łącznie z bardzo mocno wyeksponowaną szczeciną na grzbiecie. Trudno

60 Mirosław Marcinkowski Ilustracja 17. Gliniany smok, XVIII w. Elbląg-Stare Miasto; fot. A. Grzelak. jest natomiast interpretować fakt pojawienia się takich skarbonek akurat w XVII wieku, a także tego, że pochodzą one (jak dotychczas) wyłącznie z importu. Jak dotychczas wszystkie odkryte w trakcie badań wykopaliskowych skarbonki są mniej lub bardziej uszkodzone. Świadczy to o tym, że przed wyrzuceniem, ich właściciele wybrali gromadzone monety. Na jakie cele zostały wydane? Tego możemy się już jedynie domyślać. Unikatową zabawką w zbiorach elbląskich jest, ulepiony z gliny i pokryty szkliwem, smok (Il. 17). Został on wykonany jako zabawka, z której można było wydobywać dźwięki, być może o różnym tonie. Trudno jest określić, czy została zrobiona w jakimś lokalnym warsztacie garncarskim, czy też jest przedmiotem przywiezionym z innego rejonu. Na podstawie kontekstu jej odkrycia można tego smoka datować ogólnie na XVIII wiek. Prezentowany zbiór zabawek dziecięcych, dosyć różnorodny i pochodzący z różnych epok historycznych pokazuje jednoznacznie, że badania archeologiczne prowadzone w ośrodkach miejskich bardzo poszerzają stan źródeł do badań nad dziećmi i ich miejscem w społeczeństwie i rodzinie. Jak dotychczas, zabawki odkrywane w trakcie prac wykopaliskowych w różnych miastach na terenie Polski, nie były przedmiotem większych opracowań. Dlatego też nie są znane szerszemu gronu badaczy zajmujących się historią dzieciństwa, specjalistom innych dziedzin naukowych. Mam nadzieję, że powyższa prezentacja pozwoli na zapoznanie się, szerszemu gronu zainteresowanych, z różnorodnym zestawem zabawek dziecięcych, odkrytych w trakcie prac wykopaliskowych prowadzonych w Elblągu, datowanych praktycznie na cały okres istnienia miasta, od średniowiecza po wiek XX. Abstract Children s toys in Elbląg. The introduction of the collection from excavations in Old Town in Elbląg Summary The author talks over the collection of toys discovered during excavations in Old Town in Elbląg which are kept in Museum of Archaeology and History in Elbląg. In the oldest urban stratum before the half of 13 th century there is a lack of discovered toys, the oldest are dated back to the second half ot that century. Toys from Middle Ages were made of wood, bones, horns and sometimes of leather. The most popular toys were: spinning tops, bones for many kinds of games (also board games),

Zabawki dzieci elbląskich. Prezentacja zbioru z badań wykopaliskowych 61 wooden boats, dolls, little pots imported and from local workshops, also balls for bowling (quite rare), stick for team games or leather ball. At the end of that epoque little balls, made of glass and clay, became more popular. There are also many different and really interesting items, for example: children s wooden crossbows from 15 th and 16 th century. In 16 th -18 th century children played similar toys but they more often used little glass balls instead of wooden spinning tops. In 17 th and 18 th century boys played military toys (wooden little swords), wooden horse on a stick and in 20 th century a tin soldier. In those times boys used wooden boats and girls liked their dolls, first wooden, later made of porcelain and feience. Little pots were also very useful, especially when girls wanted to pretend their mothers during house works. Children s world was connected with clay money-boxes which have been pig-shaped since 18 th century. There is also known clay a dragon-shaped money-box which was also used for making different sounds. This varied collection of toys is a great source of studies concerned child s place in urban society from 13 th till 19 th century. It helps to follow changes in the most popular children s games and ways of toys production. Tłum. Joanna Fonferek

62