ŻYWNŚĆ l(18)supl., 1999 DRTA BBRECKA-JAMR, RENATA TBIASZ-SALAC CENA WARTŚCI GPDARCZYC NWYC RDÓW WSA NAGZIARNISTEG, UPRAWIANEG W WJEWÓDZTWIE RZESZWSKIM Streszczenie W pracy przedstawin wyniki trzyletnieg ścisłeg dświadczenia plweg załżneg w latach 1995-1997 w Krasnym k. Rzeszwa. Badaniami bjęt 14 nwych rdów wsa nagziamisteg i 2 dmiany (Akt i Adam) u których cenian wielkść plnwania raz niektóre cechy struktury pl. Stwierdzn przydatnść d uprawy wsa nagziamisteg w rejnie wjewództwa rzeszwskieg, szczególnie rdów ST 1407, ST 9118/92, ST 9536/93, ST 9537, ST 9307/92 i dmiany Akt. Wstęp W dbie rlnictwa eklgiczneg i prmwaniu zdrwej żywnści w świecie i Plsce, naukwcy rzpczęli intensywne badania nad stwrzeniem nwych wyskpiennych dmian wsa, które m gą stać się cennym źródłem żywnści dla ludzi i pełnwartściwej paszy dla zwierząt [14]. wies nagziamisty charakteryzuje się w prównaniu z plewinym wyższą wartścią dżywczą, zawiera więcej tłuszczu i białka. Psiada pdniesiną (d kł 3-6%) zawartść β-gluka, który w rganizmach ludzkich bniża stężenie serum LDL-chlesterlu. Genetyczne usunięcie łuski pprawił pzim zawartści składników pkarmwych i dżywczych [6, 13, 15]. Prwadzna hdwla ma na celu uzyskanie dmian wyskim pzimie plnwania w plskich warunkach klimatycznglebwych i przystswanie ich d miejscwych warunków, ulepsznych cechach jak: wyższy pln, większa dprnść na chrby, wyleganie i sypywanie się ziarna [2, 13, 15]. W Plsce wzmianki uprawie wsa nagziamisteg sptyka się w rejnach górskich i pdgórskich raz wj. rzeszwskim [13]. W 1997 rku zstała Prf, dr hab. D. Bbrecka-Jamr, mgr inż. R. Tbiasz- Salach, Zakład Uprawy i dwli Rślin, Akademia Rlnicza w Krakwie, Wydział Eknmii w Rzeszwie.
CENA WARTŚCI GPDARCZYC NW YC R D Ó W WSA NA GZIARNISTE G... 91 zarejestrwana pierwsza dmiana wsa nagziarnisteg Akt (d. ST-2393) pchdząca z ZDiAR w Strzelcach [7]. Celem niniejszych badań była cena wartści gspdarczych nwych rdów wsa nagziarnisteg w warunkach glebw-klimatycznych wj. rzeszwskieg. Materiał i metdy W pracy przedstawin wyniki ścisłeg dświadczenia plweg przeprwadzneg w latach 1995-1997 w Stacji Dydaktyczn-Badawczej w Krasnem k. Rzeszwa. Przedmitem badań był 14 rdów wsa nagieg (ST-1407/97, ST-1454/91, ST- 1448/91, ST-296/91, ST-9118/92, ST-1651/91, ST-9643/92, ST-9536/93, ST-9537/92, ST-1567/91, ST-9613/92, ST-9611/92, ST-9505/92, ST- 9307/92) raz dwie dmiany Akt i Adam. Dświadczenie załżn metdą lswych blków, w trzech pwtórzeniach, na glebie brunatnej wytwrznej z lessu, składzie mechanicznym utwru pyłweg zwykłeg piaszczysteg. Zawartść próchnicy w y nsiła 2,1% a dczyn gleby był lekk kwaśny (p 5,9). Gleba charakteryzwała się średnią zawartścią w przyswajalny fsfr a niską w magnez i ptas. Zawartść mikrelementów była średnia. Pwierzchnia pletek d zbiru wynsiła 10 m2, a bsada 550 rślin na 1 m2. Agrtechnika nie dbiegała d pwszechnie przyjętych zasad dtyczących rślin zbżwych. Nawżenie mineralne zastswan w ilści na ha: N - 30 kg przedsiewnie i 30 kg pgłównie, P 25-70 kg, K20-70 kg. Przedplnem były rśliny kpwe. wies wysian w klejnych latach badań w terminach: 5.04.1995, 22.04.1996 i 3.04.1997r. W kresie wegetacji stswan prysk Chwastksem Turb w ilści 2 l/ha. Prwadzn bserwacje faz rzwjwych. Przed zbirem pbran 10 rślin d znaczenia niektórych cech struktury pl jak: liczba kłsków i ziarniaków z wiechy raz masa ziarniaków z wiechy. W klejnych latach badań wies zbieran: 10.08.1995, 24.08.1996, 25.08.1997r. Pln ziarna zstał kreślny przy wilgtnści 15%. W ziarniakach wsa znaczn zawartść białka i tłuszczu. Wyniki dświadczenia pracwan statystycznie ceniając isttnść różnic przy zastswaniu półprzedziału ufnści Tuckey a. Dane meterlgiczne uzyskan na pdstawie Biulety Meterlgiczneg IMiGW w Warszawie [7]. Średnie miesięczne temperatury pwietrza raz sumy padów w kresie wegetacji wsa w klejnych latach badań nie dbiegały znacząc d średnich z wiellecia (tab. 1). Najcieplejszym, a zarazem najbardziej suchym kazał się rk 1995, w którym średnia temperatura w kresie wegetacji wynsiła 15 C, zaś suma padów 302 mm. Najniższe temperatury zantwan w 1997 r. (14,3 C), w którym szczególnie chłdny był kwiecień (4,9 C), c negatywnie dbił się na wschdach rślin, a następnie na plnwaniu. W rku 1996 zantwan bardz wyskie pady, a pady w sierpniu (130 mm) spwdwały nierównmierne djrzewanie rślin, sypanie się ziarna i późniły zbiór. W ylęgania w czasie wegetacji wsa nie stwierdzn.
92 D rta Bbrecka-Jamr, Renata Tbiasz-Sałach pady (mm) i temperatura pwietrza ( C) w kresie wegetacji w latach 1995-97. Precipitatin (mm) and air temperature ( C) during vegetatin perid in 1995-97. Tabela 1 Wyszczególnienie Lata Miesiące Mnths Specificatin Year IV V VI VII VIII Temperatura ( C) Temperature ( C) Średnia wielletnia Mean fr years pady (mm) Precipitatin (mm) Suma z wiellecia Sum fr years 1995 7,6 12,2 17,2 20,1 18,0 1996 7,8 16,0 16,7 16,9 17,5 1997 4,9 14,6 17,0 17,4 17,5 1980-94 7,98 13,27 16,0 18,64 17,6 1995 66,0 58,0 115,0 10,0 53,0 1996 20,0 104,0 28,0 72,0 130,0 1997 45,0 74,0 51,0 117,0 34,0 1980-94 44,73 62,46 74,1 82,74 70,14 Wyniki i dyskusja wies jest rśliną charakteryzującą się zróżnicwanym plnwaniem w zależnści d przebiegu pgdy w kresie wegetacji [1, 10, 11]. W przeprwadznym dświadczeniu średni pln badanych rdów i dmian wsa wynsił 3,12 t/ha. Stwierdzn isttną różnicę w plnwaniu rdów wsa w badanych latach. W rku 1995 pln wsa wynsił 4,78 t/ha i przewyższał 2,18 t/ha i 2,79 t/ha plny z rku 1996 i 1997 (rys. 1). Wyskie plnwanie wsa w 1995 r. był najprawdpdbniej uzależnine d krzystnych warunków pgdwych w kresie wegetacji (tab. 1). W fazie strzelania w źdźbł i kłszenia, uznawanych przez wielu autrów [8, 9, 10] za krytyczne pd względem zaptrzebwania w wdę spadł aż 115 mm. padu c mgł wpłynąć na zwyżkę pl. Spśród badanych rdów i dmian wsa isttnie najniżej plnwał ród ST-1651-2,77 t/ha. W grupie wsów najniżej pljących znalazły się także dmiana Adam i ród ST-2096/91 (rys. 1). Najwyższym plnem ziarna charakteryzwały się rdy ST-9118, ST-9536, ST-9307 (rys. 1). W klejnych latach badań plny badanych wsów były prawie dwukrtnie niższe niż w 1995 r. Przyczyną niższeg plnwania wsa w 1996 rku były najprawdpdbniej nadmierne pady w maju (104 mm) pwdujące wylegnięcie rślin w fazie strzelania w źdźbł, c spwdwał bniżenie liczby kisków i ziarniaków w wiesze (tab. 2). Również susza w czerwcu niekrzystnie wpłynęła na wielkść i jakść plnów.
CENA WARTŚCI GPDARCZYC NW YC R D Ó W WSA NA GZIARNISTEG.. 93 Pln - Yield [t/ha] 6 T 5 -- r - T t n ӀГ ) w* CΛ <Z5 s 40 T f CΛ V ) 40 N ϊ ζ M n V Д ta СЛ Cf l СЛ cn N n s ŕ ŕ r n 40 i n Ю i n 40 СЛ x сл (П ťs 40 x m ζ Λ Ш1995 1996 a 1997 01995-1997 Rys. 1. Fig. 1. Plny ziarna [t/ha]. Grain yields [t/ha]. Jeszcze bardziej niekrzystnym w przebiegu warunków pgdwych kazał się rk 1997. prócz graniczających plnwanie nadmiernych padów w kresie strzelania w źdźbł (117 mm) wystąpił ich niekrzystny wpływ na cechy struktury pl pdczas zawiązywania i wypełniania ziarna w lipcu. W 1996 rku isttnie najwyższy pln ziarna (3,08 t/ha) wydała dmiana Akt, zaś w 1997 r. rdy ST-9537/92 (2,44 t/ha), ST-296/91 (2,33 t/ha), ST-1454/91 (2,31 t/ha) i STK-1448/91 (2,30 t/ha) (rys. 1). Pln ziarna wsa w zależnści d warunków siedliskwych i agrtechnicznych mże wynsić według Mazurek [11] przy krzystnych warunkach 4,85 t/ha a przy mniej krzystnych 2,35 t/ha. Badania Lewandwskiej i Benhke [10] wykazały, że dmiany nagie plją średni 33% niżej w prównaniu z tradycyjnymi dając pln 3,4 t/ha. W przeprwadznym dświadczeniu większść badanych rdów wsa plnwała na pzimie 3,04-3,52 t/ha (rys. 1).
<N 03 <D p cd Tłusz Fat (%) Średnia z lat Mean frm years 1995-1997 II 0L P U (N N in rfr in 4,90 I r- in in 't 4,40 I u n II c r s "t τγ 5,30 f 0 Białk Prtein (%) Średnia z lat Mean frm years 1995-1997 12,60 1,05 Elementy struktury pl rdów i dmian wsa nagziamisteg raz zawartści białka (%) i tłuszczu (%). Elements f yield structure f hull-less ats strains and cultivars and prtein (%) & fat cntents (%). 13,80 Plny ziamiakówz wiechy Yield f grain per panicle (g) Liczba ziarniaków z wiechy Number f grain per panicle Liczba kłsków z wiechy Number f spikelets per panicle Lata - Years 13,50 13,50 Lata - Years Lata - Years Rdy i dmiany wsa Strains and cultivars f at 95-97 1997 1996 1995 95-97 13,03 12,43 13,80 13,20 12,47 12,93 14, 14,57 15,03 1997 12,87 14,17 12,17 13,38 1,843 1996 1995 95-97 1997 1996 1995 1,37 ' 54,69 34,70 51,30 78,07 26,91 25,57 26,20 28,79 f ST 1407 * 1,02 48,37 29,73 43,063 71,79 1,52 1,05 C 40 i- 70,24 89,90 30,90 32,62 23,83 25,43 43,45 f ST 1454/91 1,30 ^ i- ^ 1,62 1,07 4 0 51,45 49,28 42,53 80,03 72,10 u n <N 39,07 42,97 39,73 36,87 23,98 29,67 14,60 34,30 27,67 f ST 1449/91 <N N r- 55,45 0,97 1,52 1,49 1,34 1,23-0,95 c n 4 0 m in N 4 0 42,33 55,39 46,91 50,13 53,43 30, 53,80 36,50 48,83 40,60 67,93 73,33 22,52 25,97 16,27 25,33 46,80 37,90 55, 65,57 66,33 37,57 4 0 34,95 29,94 30,19 26,74 30,02 35,90 31,10 Г-'- Г-; K 26,33 25,50 27,30 42,63 33,23 30,50 26,47 30,93 1,33 1,69 50,56 51,11 35,17 45,37 0,99 c- Г"; 55,03 42,87 44,77 ^ i 4 V V 0,93 46,97 49,91 45,65 61,47 65,10 54,55 66,90 35,36 34,11 30,72 LĽLZ 25,03 24,37 35,57 30,73 28,73 r - Г"; 42,75 38,27 Tfc n 1,98 2,04 38,60 44,53 37, 39,90 38,30 36,10 32,20 30,04 33,33 27,93 38,83 LĽ9Z f ST 296/91 II ST 9118/92 J ST 1675 I ST 9643/92 II ST 9536/93 J ST 9537/92 II ST 1567/91 f ST 9613/92 II ST 9611/92 f ST9505/92 63,85 80,27 N in 50,79 51,20 40,87 68,01 29,81 28,47! 29,83 20,93 22,80 15,93 37,45 30,33 39,20 30,23 29,51 25,18 39,23 34,80 f ST9307/92 II ADAM I AKT (ST 2393) f Średnia / mean un 22,66 11,22 10,13 )n. d. d Pi Q 2 2
CENA WARTŚCI GPDARCZYC NW YC R D Ó W WSA NAGZIARNISTEG.. 95 Cechami decydującymi w największym stpniu plnie ziarna u wsa są: liczba wiech z jednstki pwierzchni raz liczba kłsków i ziam w wiesze [3, 4, 11]. W przeprwadznych badaniach stwierdzn isttne interakcje pmiędzy liczbą kłsków i ziarniaków z wiechy a latami badań, c ptwierdza wpływ na te cechy warunków pgdwych (tab. 2 ). wies nagziamisty swją ppularnść zawdzięcza wyższej d innych zbóż zawartści białka i tłuszczu. dmiany uprawiane w świecie zawierają 17,1% białka, a plskie rdy wsa 13,8-16,6% [5, 8, 13, 14]. Ziarniaki rdów ST-1454, ST- 9643/92, ST-9613/92, ST-9611/92, ST-9505/92 i dmiana Adam charakteryzują się zawartścią białka w przedziale d 13,8 d 15.03 %, a pzstałe niec niższą jeg zawartścią. Ziarniaki dmiany Akt charakteryzwały się najniższą zawartścią białka - 12,17%. Zawartść lipidów waha się d 3 d 11,6 % [5, 8, 13, 14]. U wszystkich badanych wsów nagziamistych zawartść tłuszczu mieściła się w przedziale 4,20-5,30% (tab. 2). W niski Najbardziej przydatnymi d uprawy w warunkach glebw klimatycznych wj. rzeszwskieg kazały się rdy ST 1407, ST 9307 i dmiana Akt. Na wielkść i jakść pl wsa nagziamisteg duży wpływ m ają warunki pgdwe, szczególnie rzkład i ilść padów w czasie wegetacji. Zawartść białka i tłuszczu w ziarniakach wsa nagziamisteg uprawianeg w wj. rzeszwskim jest zbliżna d zakładanych wartści dla wsów uprawianych w typwych dla nich warunkach. LITERATURA [1] CBRU Lista dmian rślin rlniczych 1997 r* [2] Dlnicki A.: Przydatnść nwych dmian i rdów wsa z ZDiAR Strzelce d uprawy w rejnach górskich Biuletyn IAR, 181/182, 1992, s. 191. [3] Frey K.J.: Yield cmpnents in ats. I Effect f seeding date. Agrn. J., 7, 1959, s. 381. [4] Frey K.J.: Yield cmpnents in ats. II The effect f nitrgen fertilizatin. Agrn. J., 10, 1959, s. 605. [5] Gąsirwski. Kwalewski W.: wies - rślina I w. Technlgia przetwórstwa wsa Przegląd zbżw-młynarski, 2, 1993. [6] Górny A.: Dziedziczenie zawartści β-gluka w ziarnie wsa. dwla rślin i nasiennictw.. Biul. Branż., 1, 1989. [7] IMiGW Biuletyn Agrmeterlgiczny. [8] Kawka A.: Lipidy ziarna wsa - zawartść, rzmieszczenie i skład frakcyjny. Pst. N. Ri., 1/96, 1996, s. 65. [9] Król M.: Wyniki dświadczeń z agrtechniki dmian zbóż IUNG Puławy 1972 cz. V wies s. 16.
96 Drta Bbrecka-Jamr, Renata Tbiasz-Salach [10] Lewandwska B. Behnke M.: Infrmatr-dmiany wsa. CBRU 1994 r. [11] Mazurek J.: Bilgia i agrtechnika wsa IUNG Puławy 1993 r. [12] Nita Z.: dwla wsa w ZDiAR Strzelce Biuletyn IAR, 175, 1990, s. 101. [13] Nita Z. rłwska-jb W.: dwla wsa nagziamisteg w ZDiAR w Strzelcach Biuletyn IAR, 197, 1996, s. 141. [14] Śniady R. i in.: wies nagi - rślina I w. Zdrwa Żywnść, 1, 1997, s. 28. [15] Zych J.: Czy wart uprawiać wies. Agrchemia, 2, 1997, s. 17. E S T I M A T I N G T E E C N M I C V A L U E F N E W STRAINS F ULL-LESS A T S C U L T I V A T E D IN T E R Z E S Z Ó W P R V I N C E Summary The results f a 3-year filed experiment carried ut in 1995-97 in Krasne near Rzeszów presented in this paper. The research cvered 14 new strains f hull-less at and 2 cultivars, in which the yield size as well as sme ther yield characters. The usefulness fr cultivatin f hull-less ats in the Rzeszów prvince expecially ST 1407, ST 9118/92, ST 9536/93, ST 9537, ST 9307/92 strains and the Akt cultivar was cnfirmed.