POZOSTAŁOŚCI HERBICYDÓW W ROŚLINACH UPRAWNYCH. Justyna Trajdos, Tomasz Snopczyński, Jerzy Sadowski

Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych nr 588, 2017, 113 127 DOI 10.22630/ZPPNR.2017.588.11 POZOSTAŁOŚCI HERBICYDÓW W ROŚLINACH UPRAWNYCH Justyna Trajdos, Tomasz Snopczyński, Jerzy Sadowski Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy Streszczenie. Herbicydy należą do środków ochrony roślin powszechnie wykorzystywanych w produkcji roślinnej. Niestety ich stosowanie wiąże się z ryzykiem skażenia płodów rolnych pozostałościami. Na poziom pozostałości wpływ ma wiele czynników, np.: gatunek i odmiana rośliny uprawnej, przebieg pogody w trakcie sezonu wegetacyjnego, dawka i rodzaj środka oraz termin jego zastosowania. Jak wynika z krajowego monitoringu, przekroczenia najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości (NDP) herbicydów w plonie są bardzo rzadkie. W latach 2001 2013 odnotowano takie przypadki dla trzech substancji: u w jednej próbce marchwi oraz w dwóch próbkach pietruszki, lenacylu w jednej próbce buraka ćwikłowego, a także symazyny w jednej próbce agrestu. Z kolei w przeprowadzonych w ostatnich latach badaniach polowych, w których do ochrony plantacji przed chwastami wykorzystywano herbicydy, nie wykryto ani jednego przypadku przekroczenia obowiązujących norm NDP. To wskazuje, że przekroczenia NDP stwierdzone podczas krajowego monitoringu mogły być efektem nieprawidłowości w stosowaniu środków chwastobójczych. Słowa kluczowe: herbicydy, pozostałości, rośliny uprawne, płody rolne, najwyższy dopuszczalny poziom pozostałości (NDP) WSTĘP Stosowanie herbicydów w celu ograniczenia występowania chwastów w roślinach uprawnych jest jednym z podstawowych zabiegów agrotechnicznych regulujących wielkość i jakość plonu. Pierwsze wzmianki o stosowaniu środków chwastobójczych sięgają już starożytności do niszczenia zbędnej roślinności używano wtedy soli i popiołu [Praczyk i Skrzypczak 2004]. Obecnie jako herbicydy wykorzystuje się liczną grupę substancji syntetycznych, które różnią się między sobą pod względem budowy chemicznej, formy użytkowej, mechanizmu działania na rośliny, przemieszczania się oraz rodzaju sekretariat@iung.wroclaw.pl Copyright by Wydawnictwo SGGW

114 J. Trajdos, T. Snopczyński, J. Sadowski powodowanych zaburzeń fizjologicznych i biochemicznych w określonym miejscu działania [Praczyk i Skrzypczak 2004, Woźnica 2008]. Środki chwastobójcze znajdują zastosowanie w ogrodnictwie, leśnictwie, przy pracach melioracyjnych, zabiegach na terenach przemysłowych, trawnikach, chodnikach czy na poboczach dróg. Największe zapotrzebowanie na herbicydy występuje w rolnictwie, które obecnie trudno sobie wyobrazić bez ich stosowania. Z danych statystycznych [GUS 2013a, b] wynika, że od 2000 do 2011 roku sprzedaż herbicydów w Polsce wzrosła niemalże trzykrotnie, z 13 233 do 35 948 t. W strukturze sprzedaży środków ochrony roślin preparaty chwastobójcze stale zajmują pierwsze miejsce w rankingu (61,2% w 2011 roku), wyprzedzając preparaty grzybobójcze i zaprawy nasienne oraz środki owadobójcze. Powszechność stosowania herbicydów w produkcji roślinnej wynika z faktu, iż stanowią one najskuteczniejszy sposób ograniczania lub całkowitej eliminacji zachwaszczenia, co przekłada się na ograniczenie strat wielkości plonów oraz utrzymanie ich parametrów jakościowych. Niestety przy tak dużym wykorzystaniu środków chwastobójczych pojawiają się wątpliwości dotyczące możliwych skutków ubocznych. Mowa tu m.in. o możliwości kumulowania się substancji aktywnych w płodach rolnych będących pierwszym ogniwem łańcucha żywieniowego człowieka. Jest to zagadnienie bardzo istotne, bowiem środki ochrony roślin są zaliczane do zanieczyszczeń chemicznych żywności szczególnie szkodliwych dla zdrowia [Juszczak 2008]. POBIERANIE, PRZEMIESZCZANIE ORAZ ROZKŁAD HERBICYDÓW W ROŚLINACH Przenikanie herbicydów do organizmów roślinnych odbywa się najczęściej przez liście i/lub korzenie, niekiedy także przez łodygę lub pęczniejące i kiełkujące nasiona. Gatunki wrażliwe pobierają substancję aktywną, jednak nie mają zdolności do jej szybkiej dezaktywacji. W rezultacie zostają zakłócone funkcje życiowe i dochodzi do zamierania rośliny. Gatunki niezwalczane, tj. roślina uprawna oraz niektóre chwasty, mogą pobierać substancję aktywną (s.a.), a następnie detoksykować ją, transformując do związków nieszkodliwych. Dochodzi do tego zanim zostaną trwale zaburzone funkcje życiowe. Za wybiórcze (selektywne) działanie herbicydu może być także odpowiedzialna specyficzna budowa morfologiczna i anatomiczna roślin, która uniemożliwia jego działanie, np. poprzez znaczne ograniczenie pobierania substancji aktywnych. Selektywność wynika również z terminu i ze sposobu stosowania preparatów [Woźnica 2008]. Konsekwencją różnic w możliwościach pobierania oraz metabolizowania s.a. są znacznie odbiegające od siebie poziomy pozostałości w gatunkach wrażliwych i odpornych [Sadowski i 2001]. Większość współcześnie stosowanych środków chwastobójczych ma działanie systemiczne (układowe), co oznacza, że przemieszczają się w roślinie i działają w miejscach odległych od tych, na które trafiła ciecz opryskowa. Skutkiem może być nierównomierne rozmieszczenie pozostałości w organach roślinnych, co jest korzystne, gdy s.a. gromadzi się w tych częściach roślin, które nie są wykorzystywane w żywieniu człowieka. Przykładowo powszechnie stosowane na plantacjach buraka cukrowego s.a. metamitron i chlorydazon akumulują się głównie w liściach. Poziom pozostałości w korzeniach, które Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych

Pozostałości herbicydów w roślinach uprawnych 115 są surowcem w przemyśle cukrowniczym, jest najczęściej zdecydowanie niższy [ i Sadowski 2001]. Wiele s.a. stosowanych w zbożach gromadzi się przede wszystkim w słomie, pozostałości w ziarnie są zazwyczaj wielokrotnie mniejsze [Sadowski i 2003]. Metabolizm herbicydu w organizmie roślinnym może przebiegać różnymi drogami. Do najistotniejszych transformacji można zaliczyć: utlenianie, hydroksylację, hydrolizę, dekarboksylację, dealkilację, deaminację, koniugację oraz rozkład związków pierścieniowych [Praczyk i Skrzypczak 2004]. Zdolność do szybkiej biodegradacji herbicydu jest warunkowana genetycznie, a różnice w tempie przemian metabolicznych tej samej s.a. mogą być znaczne nawet w obrębie różnych odmian tego samego gatunku. Sprawia to, że reakcja roślin na herbicyd oraz poziom pozostałości w plonie może zależeć od cech odmianowych [Dastgheib i in. 1994, Rola i in. 2001, Meyer i in. 2010]. WPŁYW CZYNNIKÓW ABIOTYCZNYCH NA POZIOM POZOSTAŁOŚCI HERBICYDÓW W ROŚLINACH UPRAWNYCH Tempo transformacji herbicydów może być modyfikowane przez czynniki abiotyczne. Ważną rolę odgrywają tu warunki klimatyczne, wpływające zarówno na kondycję roślin, a tym samym na sprawność przemian metabolicznych, jak i na długość wegetacji, czyli okresu, w którym te przemiany mogą zachodzić. Kolejnym istotnym czynnikiem mogącym wpłynąć na poziom pozostałości w plonie jest termin wykonania zabiegu chwastobójczego. Po zabiegach jesiennych okres od aplikacji herbicydu do zbioru rośliny jest dłuższy w porównaniu do zabiegów wiosennych, co pozwala na większy stopień degradacji s.a. [Badowski i 2004, Domaradzki 2004, i in. 2006]. Nawet niewielkie różnice w czasie od aplikacji do zbioru mogą również dostrzegalnie wpłynąć na poziom pozostałości. i Urbanowicz [2008], analizując pozostałości u i MCPA w dwóch odmianach ziemniaka różniących się stopniem wczesności, w trakcie zbioru stwierdzili wyższe stężenia pozostałości w liściach i bulwach pochodzących z odmiany bardzo wczesnej, której okres wegetacji był około 45 dni krótszy. Poziom pozostałości może być w dużym stopniu determinowany przez ilość zastosowanego herbicydu, gdyż stężenia wielu s.a. w plonie wzrastają wyraźnie wraz ze zwiększeniem aplikowanych dawek. Zwykle nie istnieje tutaj zależność liniowa i stężenie pozostałości może wzrosnąć gwałtownie dopiero po przekroczeniu pewnej dawki granicznej, co związane jest z ograniczoną wydajnością metabolizmu roślinnego [Domaradzki 2004, Sadowski 2009]. Niestety zmniejszenie dawki herbicydu może prowadzić do spadku efektywności zabiegu [Brzozowski i Brzozowska 2004, Kudsk 2008, Wesołowski i Cierpiała 2010]. W celu ograniczenia ryzyka spadku skuteczności chwastobójczej wraz z redukcją dawki można wykorzystać adiuwanty (wspomagacze). Są to substancje pomocnicze zawarte w środkach ochrony roślin lub dodawane do zbiornika opryskiwacza, których głównym zadaniem jest poprawa skuteczności działania pestycydów (najczęściej herbicydów) poprzez zwiększenie procesów retencji i absorpcji substancji aktywnych do wnętrza komórek roślinnych [Adamczewski i in. 1996, Praczyk i Skrzypczak 2004]. Stosowanie adiuwantów skutkuje zazwyczaj wzrostem pozostałości w roślinach (gdy porównamy tę samą dawkę herbicydu aplikowaną samodzielnie oraz nr 588, 2017

116 J. Trajdos, T. Snopczyński, J. Sadowski z dodatkiem adiuwanta), może również spowolnić proces degradacji s.a. w glebie [ i in. 2012a]. Jednak wykorzystanie adiuwantu z jednoczesną redukcją dawki herbicydu pomaga osiągnąć niższy w porównaniu do dawki pełnej poziom pozostałości oraz porównywalny stopień zniszczenia chwastów [ 2006, i in. 2012b, Kwiatkowski i in. 2012]. MONITORING POZOSTAŁOŚCI HERBICYDÓW W PŁODACH ROLNYCH W celu ochrony zdrowia konsumentów dla poszczególnych pestycydów (w tym herbicydów) ustalane są najwyższe dopuszczalne poziomy pozostałości NDP (ang. MRLs maximum residue levels) w żywności i paszy lub na ich powierzchni. Jednocześnie właściwe instytucje są zobowiązane do kontroli żywności pod kątem obecności pozostałości. W Polsce funkcjonuje dwustopniowy laboratoryjny system kontroli pozostałości środków ochrony roślin w produktach roślinnych. Pierwszym etapem jest nadzór nad prawidłowym stosowaniem pestycydów w roślinach uprawnych, a drugim kontrola żywności, która już jest w obrocie handlowym. Monitoring pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych pochodzących z produkcji pierwotnej (przed wprowadzeniem na rynek) prowadzony jest od wielu lat przez laboratoria Instytutu Ochrony Roślin Państwowego Instytutu Badawczego. W latach 1996 2005 badania realizowano na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa (GIORiN), a od 2006 roku według umowy z Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW). Badaniom poddawane są próby roślinne pobierane przez pracowników Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN) w sposób losowy w miejscach produkcji rolniczej. Każdego roku, w latach 2001 2013, analizom poddawano 977 2125 próbek płodów rolnych pod kątem obecności pozostałości środków ochrony roślin, w tym herbicydów [Nowacka i in. 2002 2015]. W trakcie badań monitoringowych pozostałości herbicydów stwierdzano głównie w próbkach warzyw (przede wszystkim w marchwi, selerze, pietruszce). Najczęściej wykrywanymi substancjami były:, a oraz (tab. 1). Podczas monitoringu krajowego zrealizowanego w latach 2001 2013 odnotowano przekroczenia NDP dla herbicydów w sezonach 2003, 2007 i 2012 (w stosunku do obowiązujących w trakcie prowadzenia badań norm oraz wytycznych dotyczących oceny wyników). Dotyczyły one trzech substancji aktywnych wykrytych łącznie w pięciu próbkach: u w jednej próbce marchwi (1,4% wszystkich próbek marchwi badanych w danym sezonie) oraz w dwóch próbkach pietruszki (2,3 i 2,7%), lenacylu w jednej próbce buraka ćwikłowego (3%), a także symazyny w jednej próbce agrestu (7,1%). Należy pamiętać, że według najnowszej dostępnej wiedzy NDP pestycydów w żywności ulegają ciągłej weryfikacji i aktualizacji. W sytuacji stwierdzenia zagrożenia dla konsumentów normy powinny ulec zaostrzeniu. W uzasadnionych przypadkach, które mogą wynikać np. z potrzeby skuteczniejszej ochrony roślin przed agrofagami i pod warunkiem, że będzie to bezpieczne dla konsumentów, limity pozostałości mogą zostać zwiększone. Porównując NDP dla herbicydów obowiązujące w Polsce kilkanaście lat temu z aktualnymi, można jednak zauważyć, że większość dokonanych na przestrzeni lat zmian doprowadziła do wprowadzenia bardziej restrykcyjnych limitów. Przykładowo obowiązujący w przeszłości NDP izoproturonu w ziarnie zbóż wynosił 0,2 mg kg 1, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych

Pozostałości herbicydów w roślinach uprawnych 117 Tabela 1. Pozostałości substancji aktywnej herbicydów, wykryte w badanych produktach (próbki pochodzące z krajowego monitoringu) Table 1. Herbicide residues detected in analysed products (samples from national monitoring) Rok Year Produkt Product Substancja aktywna Active ingredient Liczba badanych próbek Number of analysed samples Próbki z pozostałościami Samples with residues liczba number % Zakres wykrywanych pozostałości Range of detected residues [mg kg 1 ] 1 2 3 4 5 6 7 2013 2012 2011 pietruszka korzeń parsley root seler korzeniowy celeriac koper dill pietruszka korzeń parsley root seler korzeniowy celeriac pszenica wheat a flurochloridon flurochloridone flurochloridon flurochloridone izoproturon isoproturone a 42 33 3 7,1 0,01 0,03 1 2,4 0,02 1 3 0,03 4 12,1 0,02 0,1 3 9,1 0,01 0,02 34 8 23,5 0,01 0,25 32 3 9,4 0,03 0,06 4 12,5 0,04 0,186 22 2 9,1 0,02 0,07 37 1 2,7 0,03 5 (1*) 13,5 0,02 0,52 3 8,1 0,01 0,02 7 1 14,3 0,1 109 1 0,9 0,03 76 4 5,3 0,02 0,09 1 1,3 0,03 3 3,9 0,02 0,04 nr 588, 2017

118 Tabela 1, cd. Table 1, cont. J. Trajdos, T. Snopczyński, J. Sadowski 1 2 3 4 5 6 7 2011 2010 2009 2008 2007 pietruszka korzeń parsley root seler korzeniowy celeriac ziemniak potato seler korzeniowy celeriac pietruszka korzeń parsley root seler korzeniowy celeriac koper dill truskawka strawberry seler celery seler celery pietruszka parsley burak ćwikłowy beetroot chloroprofam chlorpropham a lenacyl lenacil a a prometryna prometryn a a lenacyl lenacil 16 1 6,3 0,08 1 6,3 0,04 6 1 16,7 0,122 165 1 0,6 0,32 8 76 2 25 0,05 0,06 1 12,5 0,06 5 6,6 0,04 0,19 1 1,3 0,03 21 7 33,3 0,03 0,59 8 1 12,5 0,03 68 5 7,4 0,02 0,19 87 1 1,1 0,06 96 7 7,3 0,03 0,18 1 1 0,1 4 1 25 0,27 71 40 44 10 14,1 0,01 0,20 2 2,8 0,10 0,16 1 1,4 0,24 4 10 0,13 0,45 1 2,5 0,01 2 (1*) 4,5 0,07 0,41 3 6,8 0,01 0,09 33 1 (1*) 3 0,19 Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych

Pozostałości Tabela 1, cd. herbicydów Table 1, cont. w roślinach uprawnych 119 1 2 3 4 5 6 7 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001** agrest gooseberry pietruszka parsley wczesna (early) późna (late) propyzamid propyzamide symazyna simazine a prometryna prometryn a prometryna prometryn a a a prometryna prometryn a a 14 66 35 1 7,1 0,01 1 (1*) 7,1 0,06 6 9,1 0,02 0,06 2 3 0,02 0,08 1 1,5 0,5 6 17,1 0,01 0,14 2 5,7 0,05 0,07 1 2,9 0,19 50 1 2 0,09 95 1 1,1 0,01 70 10 99 10 (1*) 14,3 0,02 0,70 1 1,4 0,06 1 1,4 0,01 1 1,4 0,12 1 10 0,15 1 10 0,14 4 4 0,07 0,19 1 1 0,01 1 1 0,06 127 13 10,2 0,05 0,19 * Liczba próbek z pozostałościami >NDP Number of samples with residues >MRLs. ** Dla próbek pobranych w 2001 roku podano wyłącznie najczęściej wykrywane związki (częstotliwość wykrywania >5%) For samples collected in 2001 the most frequently detected compounds (detection frequency >5%) are given. Źródło: Nowacka i inni [2002 2015]. Source: Nowacka et al. [2002 2015]. nr 588, 2017

120 J. Trajdos, T. Snopczyński, J. Sadowski a obecny limit dla pozostałości w ziarnie żyta, pszenicy i jęczmienia ustalono na poziomie 0,05 mg kg 1, a w ziarnie owsa 0,01 mg kg 1 (jednak wszystkie stężenia pozostałości izoproturonu stwierdzone w badaniach spełniają także aktualne normy tab. 1 i 2). Obok monitoringu pozostałości pestycydów w płodach rolnych, których próbki są pobierane bezpośrednio z miejsc produkcji rolniczej, w ośrodkach naukowych prowadzone są badania materiału roślinnego pochodzącego z kontrolowanych doświadczeń polowych. Doświadczenia polowe, w których ściśle określone są dawki i terminy aplikacji preparatów oraz znane są warunki siedliskowe, pozwalają na szczegółową analizę wpływu poszczególnych czynników na stężenia pozostałości w plonie oraz na doskonalenie technik wykonywania zabiegów. Wyniki tego typu doświadczeń przeprowadzonych z wykorzystaniem herbicydów dostępnych dla krajowej praktyki rolniczej, stosowanych w celu ograniczenia zachwaszczenia, zamieszczono w tabeli 2. W zestawieniu uwzględniono doświadczenia, których cykl badawczy zakończył się między 2001 a 2012 rokiem. Większość przedstawionych doświadczeń zrealizowano na plantacjach roślin zbożowych, buraka cukrowego, rzepaku oraz ziemniaka. Nieliczne przeprowadzono na plantacjach marchwi, cebuli, grochu, kopru, selera i gorczycy. W żadnym z przypadków nie stwierdzono przekroczeń wartości NDP. Pozostałości każdorazowo były niewykrywalne (poniżej progu oznaczalności) lub niższym poziomie, często wielokrotnie, w stosunku do norm obowiązujących w trakcie badań, nawet gdy preparaty aplikowano w pełnych (największych dopuszczonych) dawkach. Tabela 2. Wyniki badań polowych Table 2. Results of field trials Lata badań Years of research Badane produkty Stosowane herbicydy Analysed products Applied herbicides Przekroczenia NDP Exceedings of MRLs Literatura References 1 2 3 4 2012 2010 2011 2009 2009 2005 2008 burak cukrowy: fenmedifam, desmedifam, etofumesat, metamitron, chlorydazon, lenacyl sugar beet: fenmedipham, desmedipham, ethofumesate, metamitron, chloridazon, lenacil pszenica ozima: diflufenikan winter wheat: diflufenican rzepak ozimy: chlopyralid, chlomazon, alachlor, chizalofop- -P-etylowy, fluazyfop-p-butylowy, dimetachlor, metazachlor, napropamid, propyzamid winter rapeseed: clopyralid, clomazone, alachlor, quizalofop- -P-ethyl, fluazifop-p-buthyl, dimetachlor, metazachlor, napropamide, propyzamide :, flurochloridon :, flurochloridone ziemniak: metrybuzyna potato: metribuzin cebula:, oksyfluorofen onion:, oxyfluorfen i Sadowski 2014 i in. 2012b Sadowski i in. 2010 Szpyrka i in. 2009 Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych

Pozostałości herbicydów w roślinach uprawnych 121 Tabela 2, cd. Table 2 cont. 1 2 3 4 2008 2007 2008 2000 2007 2007 2005 2006 2005 2003 2004 2002 2004 2002 2004 2002 2003 2001 2003 2000 2002 2000 seler korzeniowy:, flurochloridon celeriac:, flurochloridone ziemniak: metrybuzyna,, MCPA potato: metribuzin,, MCPA kukurydza: atrazyna, metolachlor, maize: atrazine, metolachlor, rzepak ozimy: alachlor, metazachlor, chlomazon winter rapeseed: alachlor, metazachlor, clomazone burak cukrowy: fenmedifam, desmedfiam, etofumesat, metamitron sugar beet: phenmedipham, desmedipham, ethofumesate, metamitron pszenica ozima: 2,4-D, MCPA, chlorotoluron, izoproturon, diflufenikan winter wheat: 2,4-D, MCPA, chlorotoluron, isoproturon, diflufenican :, flurochloridon :, flurochloridone ziemniak:, MCPA potato:, MCPA koper włoski: fennel: gorczyca: chlopyralid, metazachlor white mustard: clopyralid, metazachlor ziemniak: metrybuzyna, flufenacet, fluazyfop-p-butylowy, bentazon, MCPA potato: metribuzin, flufenacet, fluazifop-p-buthyl, bentazone, MCPA burak cukrowy: fenmedifam, desmedifam, etofumesat sugar beet: phenmedipham, desmedipham, ethofumesate burak cukrowy: fenmedifam, desmedfiam, etofumesat sugar beet: phenmedipham, desmedipham, ethofumesate groch: chizalofop-p-etylowy pea: quizalofop-p-ethyl burak cukrowy: fenmedifam, desmedifam sugar beet: phenmedipham, desmedipham pszenica ozima: chlorotoluron, izoproturon winter wheat: chlorotoluron, isoproturon rzepak ozimy: chizalofop-p-etylowy, fluazyfop-p-butylowy, haloksyfop-p, chizalofop-p-tefurylu winter rapeseed: quizalofop-p-ethyl, fluazifop-p-buthyl, haloxyfop-p, quizalofop-p-tefuryl Anyszka i in. 2011 i Domaradzki 2009 Jaźwa i in. 2008 i Urbanowicz 2008 Jaźwa i in. 2009 i Badowski 2006 Zarzecka i in. 2010 Domaradzki i in. 2005 Domaradzki i 2006 2006 i in. 2006 Badowski i 2004 nr 588, 2017

122 J. Trajdos, T. Snopczyński, J. Sadowski Tabela 2, cd. Table 2 cont. 1 2 3 4 2002 1998 2002 1998 2002 1997 2002 2000 2001 1999 pszenica ozima i jara, jęczmień ozimy i jary: 2,4-D, dikamba, MCPA, mekoprop winter and spring wheat, winter and spring barley: 2,4-D, dicamba, MCPA, mecoprop rzepak ozimy: chlopyralid, chlomazon, alachlor, benazolina, a, chizalofop-p-etylowy, fluazyfop-p-butylowy winter rapeseed: clopyralid, clomazone, alachlor, benzoline,, quizalofop-p-ethyl, fluazifop-p-buthyl burak cukrowy : fenmedifam, desmedifam, etofumesat, chlorydazon, metamitron, chizalofop-p-etylowy, fluazyfop-pbutylowy sugar beet: phenmedipham, desmedipham, ethofumesate, chloridazon, metamitron, quizalofop-p-ethyl, fluazifop-pbuthyl pszenżyto ozime: 2,4-D, MCPA, dikamba, chlorotoluron, izoproturon winter triticale: 2,4-D, MCPA, dicamba, chlorotoluron, isoproturon pszenżyto jare: 2,4-D, MCPA, dikamba spring triticale: 2,4-D, MCPA, dicamba pszenica ozima, jęczmień ozimy: 2,4-D, MCPA, dikamba, chlorotoluron, izoproturon winter wheat, winter barley: 2,4-D, MCPA, dicamba, chlorotoluron, isoproturon pszenica jara, jęczmień jary: 2,4-D, MCPA, dikamba spring wheat, spring barley: 2,4-D, MCPA, dicamba Źródło: Opracowanie własne. Source: Own study and elaboration. Domaradzki 2004 i Badowski 2004 i Sadowski 2003 i Sadowski 2004 PODSUMOWANIE Pestycydy są często postrzegane jako jedno z największych zagrożeń dla bezpieczeństwa żywności. W badaniach ankietowych, przeprowadzonych w Polsce [Ozimek i in. 2004, Nowicki i Sikora 2009, Ozimek i in. 2009], respondenci spośród listy największych zagrożeń dotyczących produkcji i dystrybucji żywności na jednym z pierwszych miejsc wymieniali obecność w pożywieniu pozostałości środków ochrony roślin. Jednocześnie poziom świadomości oraz ogólna wiedza respondentów w zakresie badanej tematyki zostały ocenione stosunkowo nisko. Informacje te wskazują, iż badani mieli pewne subiektywne odczucia w kwestii bezpieczeństwa żywności, co może skutkować niewspółmierną do realnego zagrożenia reakcją. Zatem istnieje potrzeba zwiększenia poziomu wiedzy w tym zakresie. Z zestawionych w niniejszej publikacji danych, pochodzących z wieloletniego urzędowego monitoringu, wynika, że przekroczenia najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości (NDP) herbicydów w płodach rolnych są incydentalne. W latach 2001 2013 Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych

Pozostałości herbicydów w roślinach uprawnych 123 wykryto jedynie pięć takich przypadków, które stwierdzono w próbkach materiału roślinnego pochodzącego z produkcji ogrodniczej. Incydenty te można próbować tłumaczyć nieprawidłowościami w stosowaniu herbicydów, wynikającymi ze stanu technicznego aparatury do zabiegów chemicznych lub nieprzestrzegania zasad dobrej praktyki w ochronie roślin przez plantatorów [Sadowski i in. 2002]. Wpływ mogły mieć również czynniki sprzyjające większej akumulacji pozostałości, np. niekorzystne warunki pogodowe, późny termin aplikacji oraz stosowanie największych z zalecanych dawek preparatów. Z kolei w kontrolowanych badaniach polowych, prowadzonych w latach 1997 2012 na obszarze Polski, nie wykryto ani jednego przypadku przekroczenia obowiązujących norm NDP dla herbicydów, które zastosowano w celu odchwaszczania plantacji. Należy jednak podkreślić, że większość tego typu doświadczeń przeprowadzono na plantacjach takich gatunków uprawnych, dla których przekroczeń NDP nie stwierdzono również w trakcie urzędowych kontroli. Reasumując, można stwierdzić, że przy eliminowaniu zachwaszczenia herbicydami stosowanymi zgodnie z obowiązującymi przepisami oraz zaleceniami producenta danego preparatu ryzyko przekroczenia obowiązujących norm NDP jest znikome, a płody rolne pochodzące z plantacji odchwaszczanych chemicznie są bezpieczne dla konsumenta. Podziękowania Praca wykonana w ramach Zadania 2.3 Programu Wieloletniego Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowego Instytutu Badawczego, finansowanego przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. LITERATURA Adamczewski K., Grala B., Stachecki S., 1996. Ekonomiczne aspekty stosowania adiuwantów przy zwalczaniu chwastów. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 36(1), 126 133. Anyszka Z., Sadowski J., M., Golian J., 2011. Pozostałości u i flurochloridonu w selerze korzeniowym i glebie, w zależności od sposobu wykorzystania roślin okrywowych. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 51(3), 1243 1247. Badowski M., M., 2004. Wpływ terminu aplikacji graminicydów na poziom pozostałości i skuteczność chwastobójczą w uprawie rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste/Oilseed Crops 25(1), 151 158. Brzozowski J., Brzozowska I., 2004. Wpływ dawki herbicydu Granstar 75 DF na plonowanie pszenżyta ozimego i efektywność rolniczą azotu. Acta Sci. Pol., Agricultura 3(1), 63 70. Dastgheib F., Held R.J., Namjou S., 1994. The mechanism of differential response of wheat cultivars to chlorsulfuron. Weed Res. 34(4), 299 308. Domaradzki K., 2004. Wpływ terminu, dawki i sposobu stosowania herbicydów na stężenie pozostałości substancji aktywnych w ziarnie zbóż. Pam. Puł. 135, 45 54. Domaradzki K., M., 2006. Wpływ sposobu ochrony plantacji na skuteczność chwastobójczą, plonowanie oraz poziom pozostałości w korzeniu buraka cukrowego. Pam. Puł. 142, 65 74. Domaradzki K., M., Sadowski J., 2005. Wpływ metody aplikacji herbicydu Betanal Progress 274 OF na poziom pozostałości w buraku cukrowym. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 45(2), 626 628. nr 588, 2017

124 J. Trajdos, T. Snopczyński, J. Sadowski GUS, 2013a. Rocznik statystyczny rolnictwa 2012. http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rs_ rocznik_rolnictwa_2012.pdf [dostęp: 25.11.2013]. GUS, 2013b. Środki produkcji w rolnictwie w roku gospodarczym 2011/2012. Warszawa http:// www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rl_srodki_produkcji_w_rolnictwie_2011-2012.pdf [dostęp: 25.11.2013]. Jaźwa A., Rogozińska K., Sadło S., Kuźmenko A., 2008. Badania nad zanikaniem chloropiryfosu, cypermetryny, u i flurochloridonu w glebie i marchwi. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 48(4), 1199 1203. Jaźwa A., Szpyrka E., Sadło S., 2009. Disappearance of in soil and its residue in ripe fennel. J. Cent. Eur. Agric., 10(2), 153 158. Juszczak L., 2008. Chemiczne zanieczyszczenia żywności i metody ich oznaczania cz. I. Laboratorium przemysłowe 3, 38 42. M., 2006. Łączne stosowanie herbicydu z adiuwantem wpływ na pozostałości w glebie i materiale roślinnym. ZPPNR 508, 97 102. M., Badowski M., 2004. Pozostałości wybranych herbicydów w glebie i nasionach rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste/Oilseed Crops 25(1), 159 166. M., Badowski M., 2006. Pozostałości herbicydów w glebie i nasionach gorczycy białej (Sinapis alba). Rośliny Oleiste/Oilseed Crops 27(1), 89 94. M., Domaradzki K., 2009. Pozostałości herbicydów w wybranych roślinach uprawnych badania z lat 2000 2008. Fragm. Agron. 26(4), 74 80. M., Sadowski J., 2001. Wpływ adiuwantów na poziom pozostałości metamitronu i chlorydazonu w glebie i roślinie buraka cukrowego. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 41(2), 885 887. M., Sadowski J., 2003. Pozostałości herbicydów w buraku cukrowym. Mat. konf. nauk. Mikrozanieczyszczenia w środowisku człowieka. Wydaw. Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa, 25 27 czerwca 2003, 469 474. M., Sadowski J., 2004. Pozostałości substancji aktywnych herbicydów w ziarnie zbóż. Pam. Puł. 135, 129 135. M., Sadowski J., 2014. Pozostałości herbicydów w korzeniach buraka cukrowego. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 54(1), 5 8. M., Sadowski J., Domaradzki K., 2006. Pozostałości herbicydów w glebie i materiale roślinnym zależnie od techniki i terminu ich stosowania. Pam. Puł. 142, 243 250. M., Sadowski J., Domaradzki K., 2012a. Degradation rate of chloridazon in soil as influenced by adjuvants. J. Plant Protection Res. 52(1), 114 117. M., Sadowski J., Kieloch R., 2012b. Adiuwanty w zabiegach przedwschodowych wpływ na skuteczność diflufenikanu i jakość ziarna pszenicy ozimej. Prog. Plant Prot./ /Post. Ochr. Roślin 52(1), 51 54. M., Urbanowicz J., 2008. Badanie pozostałości u i MCPA w glebie i roślinach ziemniaka. Biuletyn IHAR 248, 61 66. Kudsk P., 2008. Optimising herbicide dose: a straightforward approach to reduce the risk of side effects of herbicides. Environmentalist 28(1), 49 55. Kwiatkowski C.A., Wesołowski M., Drabowicz M., Misztal-Majewska B., 2012. The effect of adjuvants and reduced rates of crop protection agents on the occurrence of agricultural pests and on winter wheat productivity. Annales UMCS, sect. E, 67(3), 12 21. Meyer M.D., Pataky J.K., Williams M.M., 2010. Genetic factors influencing adverse effects of mesotrione and nicosulfuron on sweet corn yield. Agron. J. 102(4), 1138 1144. Nowacka A., Dąbrowski J., Walorczyk S., Drożdżyński D., Kudła M., Schwarz K., Gierschendorf Z., Barylska E., Ziółkowski A., Chmielewska E., Morzycka B., Giza I., Murawska M., Sztwiertnia U., Sadło S., Rupar J., Langowska B., Michel M., Kuźmenko A., 2002. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych

Pozostałości herbicydów w roślinach uprawnych 125 Pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2001). Prog. Plant Prot./ /Post. Ochr. Roślin 42(1), 254 261. Nowacka A., Dąbrowski J., Walorczyk S., Drożdżyński D., Kudła M., Barylska E., Ziółkowski A., Chmielewska E., Gierschendorf Z., Morzycka B., Giza I., Murawska M., Sztwiertnia U., Sadło S., Rupar J., Szpyrka E., Rogozińska K., Langowska B., Michel M., Kuźmenko A., 2003. Pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2002). Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 43(1), 287 297. Nowacka A., Gnusowski B., Dąbrowski J., Walorczyk S., Drożdżyński D., Wójcik A., Barylska E., Ziółkowski A., Chmielewska E., Morzycka B., Giza I., Sztwiertnia U., Sadło S., Rupar J., Szpyrka E., Rogozińska K., Langowska B., Michel M., Kuźmenko A., 2004. Pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2003). Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 44(1), 260 271. Nowacka A., Gnusowski B., Dąbrowski J., Walorczyk S., Drożdżyński D., Wójcik A., Barylska E., Ziółkowski A., Chmielewska E., Morzycka B., Giza I., Sztwiertnia U., Sadło S., Rupar J., Szpyrka E., Rogozińska K., Kuźmenko A., 2005. Pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2004). Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 45(1), 305 316. Nowacka A., Gnusowski B., Dąbrowski J., Walorczyk S., Drożdżyński D., Wójcik A., Barylska E., Ziółkowski A., Chmielewska E., Morzycka B., Łozowicka B., Giza I., Sztwiertnia U., Sadło S., Rupar J., Szpyrka E., Rogozińska K., Kuźmenko A., 2006. Kontrola pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2005). Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 46(1), 484 494. Nowacka A., Gnusowski B., Dąbrowski J., Walorczyk S., Drożdżyński D., Wójcik A., Barylska E., Ziółkowski A., Chmielewska E., Giza I., Sztwiertnia U., Łozowicka B., Kaczyński P., Sadło S., Rupar J., Szpyrka E., Rogozińska K., Kuźmenko A., 2007. Kontrola pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2006). Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 47(4), 79 90. Nowacka A., Gnusowski B., Dąbrowski J., Walorczyk S., Drożdżyński D., Raczkowski M., Wójcik A., Barylska E., Ziółkowski A., Chmielewska E., Giza I., Sztwiertnia U., Łozowicka B., Kaczyński P., Sadło S., Rupar J., Szpyrka E., Rogozińska K., Kuźmenko A., 2008. Kontrola pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2007). Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 48(4), 1220 1234. Nowacka A., Gnusowski B., Walorczyk S., Drożdżyński D., Wójcik A., Raczkowski M., Hołodyńska A., Barylska E., Ziółkowski A., Chmielewska E., Rzeszutko U., Giza I., Łozowicka B., Kaczyński P, Rutkowska E., Szpyrka E., Rupar J., Rogozińska K., Machowska A., Słowik-Borowiec M., Kuźmenko A., Szala J., 2009. Pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2008). Próg. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 49(4), 1903 1917. Nowacka A., Gnusowski B., Walorczyk S., Drożdżyński D., Wójcik A., Raczkowski M., Hołodyńska A., Barylska E., Ziółkowski A., Chmielewska E., Rzeszutko U., Giza I., Jurys J., Łozowicka B., Kaczyński P., Rutkowska E., Jankowska M., Szpyrka E., Rupar J., Rogozińska K., Kurdziel A., Słowik-Borowiec M., Kuźmenko A., Szala J., Sadło S., 2010. Pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2009). Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 50(4), 1947 1962. Nowacka A., Gnusowski B., Walorczyk S., Drożdżyński D., Raczkowski M., Hołodyńska A., Frąckowiak D., Wójcik A., Ziółkowski A., Rzeszutko U., Domańska I., Jurys J., Łozowicka B., Kaczyński P., Rutkowska E., Jankowska M., Hrynko I., Szpyrka E., Rupar J., Rogozińska K., Kurdziel A., Słowik-Borowiec M., Michel M., Kuźmenko A., Szala J., 2011. Pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2010). Prog. Plant Prot./ /Post. Ochr. Roślin 51(4), 1723 1738. nr 588, 2017

126 J. Trajdos, T. Snopczyński, J. Sadowski Nowacka A., Gnusowski B., Walorczyk S., Drożdżyński D., Raczkowski M., Hołodyńska A., Frąckowiak D., Wójcik A., Ziółkowski A., Przewoźniak M., Swoboda W., Rzeszutko U., Domańska I., Jurys J., Łozowicka B., Kaczyński P., Rutkowska E., Jankowska M., Hrynko I., Szpyrka E., Rupar J., Rogozińska K, Kurdziel A., Słowik-Borowiec M., Szala J., Szponik M., Michel M., 2012. Pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2011). Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 52(4), 1106 1116. Nowacka A., Gnusowski B., Walorczyk S., Drożdżyński D., Raczkowski M., Hołdyńska-Kulas A., Frąckowiak D., Wójcik A., Ziółkowski A., Przewoźniak M., Swoboda W., Rzeszutko U., Domańska I., Pszczolińska K., Łozowicka B., Kaczyński P., Rutkowska E., Jankowska M., Hrynko I., Szpyrka E., Rupar J., Rogozińska K., Kurdziel A., Słowik-Borowiec M., Szala J., Szponik M., 2014. Pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2012). Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 54(2), 219 230. Nowacka A., Gnusowski B., Walorczyk S., Drożdżyński D., Raczkowski M., Hołodyńska-Kulas A., Frąckowiak D., Ziółkowski A., Przewoźniak M., Rzeszutko U., Domańska I., Pszczolińska K., Łozowicka B., Kaczyński P., Rutkowska E., Jankowska M. Hrynko I., Szpyrka E., Rupar J., Matyaszek A., Kurdziel A., Podbielska M., Słowik-Borowiec M., Szponik M., 2015. Pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych (rok 2013). Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 55(4), 423 439. Nowicki P., Sikora T., 2009. Bezpieczeństwo i higiena żywności w opinii pracowników wybranej sieci barów bistro. ŻNTJ 3(64), 145 153. Ozimek I., Gutkowska K., Żakowska-Biemans S., 2004. Postrzeganie przez konsumentów zagrożeń związanych z żywnością. ŻNTJ 4(41) supl., 100 111. Ozimek I., Żakowska-Biemans S., Gutkowska K., 2009. Polish consumers perception of food related risks. Pol. J. Food Nutr. Sci. 59(2), 189 192. Praczyk T., Skrzypczak G., 2004. Herbicydy. PWRiL, Poznań. Rola H., Sadowski J., Kieloch R., M., 2001. Plonowanie wybranych odmian pszenicy ozimej traktowanej herbicydami i poziom ich pozostałości w ziarnie. Biul. Nauk. UWM 12, 95 102. Sadowski J., 2009. Środowiskowe skutki pozostałości herbicydów. Materiały szkoleniowe 94, Wydaw. IUNG, Puławy. Sadowski J., M., 2001. Wpływ pokrywy roślinnej na rozkład i pozostałości herbicydów w glebie. Recenzowane materiały VIII Międzynarodowego Sympozjum Ekologiczne Aspekty Mechanizacji Produkcji Roślinnej, IBMER, Warszawa, 217 222. Sadowski J., M., 2003. Pozostałości herbicydów w roślinach zbożowych. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 43(1), 359 369. Sadowski J., M., Rola H., 2002. Nieprawidłowości w technice zabiegów herbicydowych i ich skutki. Recenzowane materiały IX Międzynarodowego Sympozjum Ekologiczne Aspekty Mechanizacji Produkcji Roślinnej, IBMER Warszawa, 321 328. Sadowski J., M., Tokarz J., 2010. Pozostałości herbicydów stosowanych w uprawie rzepaku. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 50(4), 1967 1971. Szpyrka E., Jaźwa A., Machowska A., Słowik-Borowiec M., Sadło S., 2009. Zachowanie się niektórych herbicydów w glebach pól uprawnych Podkarpacia. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin 49(3), 1440 1446. Wesołowski M., Cierpiała R., 2010. Plonowanie i zachwaszczenie pszenicy ozimej w zależności od dawek herbicydu Huzar 05 WG. Acta Agrophys. 15(2), 429 439. Woźnica Z., 2008. Herbologia. Podstawy biologii, ekologii i zwalczania chwastów. PWRiL, Poznań. Zarzecka K., Gugała M., Mystkowska I., 2010. Herbicide residues and nitrate concentration in tubers of table potatoes. J. Toxicol. Environ. Health A, 73(17 18), 1244 1249. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych

Pozostałości herbicydów w roślinach uprawnych 127 HERBICIDE RESIDUES IN CROPS Summary. Herbicides are a group of pesticides widely used in plant production. Currently they constitute the most effective tool for weed control, which can reduce the risk of yield decrease and provide high yield quality. As it results from statistic data from 2000 to 2011 the yearly sale of herbicides in Poland increased nearly three times, namely, from 13,233 to 35,948 tons. Unfortunately, herbicides application is strictly connected with the risk of their presence (active substances residue) in agricultural products. The residue level is affected by numerous factors, e.g.: crop species and cultivar, weather conditions during plant growing period, dose and type of herbicide and term of its application. In the course of official monitoring program (data from years 2001 to 2013), in which samples were taken randomly at production sites by the staff of Plant Health and Seed Inspection and analysed in laboratories of Institute of Plant Protection National Research Institute, herbicides residues were mainly detected in vegetable samples. The most frequently determined active substances were:, and. Exceeded amounts of herbicide residue in relation to maximum residue levels (MRLs) occured occasionally. During the presented period, such cases were reported for three substances: in one sample and two parsley samples; lenacil in one red beet sample; simazine in one goosebery sample. However, in the field experiments conducted in last years in Poland, where herbicides were used for weed control, the exceeded MRLs were not detected. It suggests that excceded MRLs values observed during monitoring program, could result from incorrect herbicide applications by farmers. Summing up, it is possible to state that in chemical weed control, performed according to legal standards and recommendation by manufacturer of particular product, the risk of exceeding MRLs standards seems to be insignificant and the crops originating from the herbicide protected plantations are safe for consumer. Key words: herbicides, residues, crops, agricultural products, maximum residue levels (MRLs) nr 588, 2017