LOGISTYKA W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH PROCEDURY ZABEZPIECZENIA LOGISTYCZNEGO LUDNOŚCI POSZKODOWANEJ W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH Andrzej Marjański Andrzej Marjański ( 56 ) 2 R e f l e k s y j n i e Celem zabezpieczenia logistycznego jest zapewnienie organizacyjnych warunków sprawnego i efektywnego dysponowania zasobami finansowymi, materiałowymi i ludzkimi w działaniach zarządzania kryzysowego. 1
Agenda Uwarunkowania zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej Zasady zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej Zjawisko dychotomii Rodzaje zagrożeń Ewakuacja Organizacja zadań logistycznych 3 4 Uwarunkowania zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej Do czynników warunkujących organizację i realizację zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych zalicza się przede wszystkim: presję czasu, zjawisko dychotomii, (podział czegoś na dwie części; dwuczłonowość) dużą różnorodność oraz zmienność zjawisk i sytuacji kryzysowych, ekstremalne warunki, blokadę (izolację) rejonów (obszarów) objętych sytuacją kryzysową trudności z dotarciem z pomocą logistyczną i medyczną do osób poszkodowanych, limitowanie dostaw zaopatrzenia oraz świadczenia usług logistycznych i medycznych, ewakuację ludności poszkodowanej z rejonów (obszarów) dotkniętych sytuacją kryzysową i inne. 2
Presja czasu W sytuacjach kryzysowych jest zjawiskiem stale towarzyszącym organizacji i realizacji zadań logistycznych na rzecz ludności poszkodowanej. Powodują ją realnie występujące zagrożenia i wynikające z nich ryzyko utraty życia i zdrowia, przez : osoby poszkodowane osoby realizujące zadania logistyczne 5 Presja czasu 6 Szczególnie jest widoczna, jeżeli uwzględni się fakt, że skuteczność realizacji wielu zadań jest funkcją czasu zadania logistyczne - np. dostawy wody pitnej dla osób poszkodowanych zadania medyczne - np. udzielenie pomocy medycznej ze wskazań życiowych, tzn. ratujących życie Jeżeli pomoc logistyczna lub medyczna przyjdzie za późno, to osoby oczekujące na tę pomoc mogą nie tylko utracić zdrowie, ale często również życie 3
Zjawisko dychotomii Dychotomiczny, tzn. dwudzielny. Podział dychotomiczny podział, w którym: klasa przedmiotów podlegających podziałowi zostaje rozdzielona na dwie podklasy wyłączające się, np. podział liczb naturalnych na parzyste i nieparzyste. 7 Powoduje że: Zjawisko dychotomii Z jednej strony, dążąc do zapewnienia osobom poszkodowanym warunków przetrwania, można stosować minimalne normy należności Z drugiej strony, skala zjawiska wymaga zmasowanego użycia dostępnego potencjału logistycznego i medycznego, aby zaspokoić nawet minimalne potrzeby osób poszkodowanych 8 4
Zjawisko dychotomii W zabezpieczeniu logistycznym ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych pojawia się przy zderzeniu strategii działania logistycznego w tych sytuacjach, które: nakazują dotarcie z dostawami zaopatrzenia usługami logistycznymi i usługami medycznymi do wszystkich poszkodowanych, 0z mnogością zjawiska, tzn. bardzo dużą liczbą poszkodowanych. 9 Duża różnorodność oraz zmienność zjawisk Duża różnorodność oraz zmienność zjawisk towarzyszących sytuacjom kryzysowym wynika z szerokiego spektrum różnorodnych czynników, które mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia i życia osób poszkodowanych 10 5
Duża różnorodność oraz zmienność zjawisk Podczas katastrof naturalnych mogą to być np.: intensywne opady atmosferyczne (deszczu, śniegu, gradu), wysokie lub bardzo niskie temperatury, silne wiatry, susze, powodzie, pożary, masowe wystąpienie szkodników lub chorób roślin, masowe choroby zwierząt, epidemie chorób, w tym chorób zakaźnych; 11 Awarie techniczne Awariom technicznym może towarzyszyć np.: powszechny brak dostępu do mediów komunalnych (wody, energii elektrycznej, gazu, ciepła), skażenie chemiczne bądź radioaktywne terenu, rozległe uszkodzenia obiektów infrastruktury krytycznej, rozległe zniszczenia infrastruktury drogowej itp.; 12 6
Niepokoje społeczne Podczas niepokojów społecznych mogą mieć miejsce, np.: masowe strajki, demonstracje, rozruchy uliczne, blokady ulic, dróg lub innych obiektów użyteczności publicznej; 13 Zdarzenia terrorystyczne Podczas zdarzeń terrorystycznych możemy z kolei mieć do czynienia z bardzo dużą: liczbą ludzi zabitych i rannych, rozległymi zniszczeniami i stratami w infrastrukturze miejskiej itp. 14 7
Inne priorytety Wobec powyższego, każdorazowo, w zależności od zdarzenia (zagrożenia) powodującego sytuację kryzysową, zadania logistyczne mogą mieć inną treść, skalę i priorytet. Ich organizacja i realizacja wymagać może za każdym razem użycia innych środków, w różnym czasie, w różnej kolejności oraz w różnym wymiarze. 15 Uwarunkowania ekstremalne Ekstremalne warunki towarzyszące sytuacjom kryzysowym, w których realizowane są zadania logistyczne i medyczne na rzecz ludności poszkodowanej, powodują stałe zagrożenie zdrowia i życia nie tylko tej ludności, ale również podmiotów logistycznych realizujących te zadania. 16 8
Uwarunkowania ekstremalne Zaliczane są do nich przede wszystkim: wysokie i niskie temperatury (upały i mrozy); pożary; skażenia chemiczne i radioaktywne; epidemie chorób, w tym chorób zakaźnych; rozległe powodzie; masowe zniszczenia infrastruktury technicznej i środowiska; działalność grup terrorystycznych i przestępczych. Ponadto ekstremalne warunki mogą być powodowane tzw. wyścigiem z czasem, działaniem pod presją oczekiwań ludności poszkodowanej itp. 17 Blokada (izolacja) rejonów (obszarów) Blokada (izolacja) rejonów (obszarów) objętych sytuacją kryzysową zwykle ma miejsce, kiedy zachodzi potrzeba: zapobiegania grabieży mienia; izolacji rejonu, w którym wystąpiła epidemia choroby zakaźnej skażenia środkami chemicznymi lub promieniotwórczymi; kontroli nad przemieszczaniem się (migracją ludzi, w tym szczególnie, kiedy prowadzone są działania antyterrorystyczne, lub przeciwko przestępczości pospolitej i zorganizowanej. 18 9
Blokada (izolacja) rejonów (obszarów) W tym celu na drogach dojazdowych do blokowanego rejonu organizowane są posterunki kontrolno-ochronne. Ich zadaniem może być kontrola osób i pojazdów wjeżdżających i wyjeżdżających do danego rejonu bądź też zapobieganie wszelkim wjazdom i wyjazdom (np. w przypadku wystąpienia epidemii chorób zakaźnych), nadzór nad odkażeniem (dezaktywacją, dezynfekcją) osób i pojazdów opuszczających skażony rejon, kontrola sanitarna, sprawdzenie przepustek upoważniających do wjazdu lub wyjazdu z blokowanego rejonu itp. 19 Blokada (izolacja) rejonów (obszarów) Podczas blokady rejonów objętych sytuacją kryzysową, oprócz posterunków kontrolno-ochronnych, organizowane mogą być patrole (piesze, na pojazdach, na śmigłowcach itp.) i konwoje. 20 10
Trudności z dotarciem Trudności z dotarciem z pomocą logistyczną i medyczną do osób poszkodowanych w sytuacjach kryzysowych mogą wynikać głównie z powodu: zniszczenia infrastruktury komunikacyjnej (odcinków dróg i linii kolejowych, mostów, wiaduktów, przepustów), powodzi, zawałów na drogach samochodowych i liniach kolejowych, obfitych opadów śniegu, gołoledzi, roztopów itp. 21 Trudności z dotarciem W takich sytuacjach zasadniczym problemem będzie: pozyskanie odpowiedniej liczby środków transportu przydatnych w zaistniałej sytuacji stosowanie właściwych (skutecznych) procedur zapewniających pomoc medyczną, dostawy zaopatrzenia inne niezbędne usługi logistyczne i usługi medyczne wszystkim osobom poszkodowanym. 22 11
Trudności z dotarciem W związku z tym pomoc logistyczna i medyczna może docierać bezpośrednio do osób poszkodowanych Drogą lądową (wodną) mogą być organizowane zrzuty zaopatrzenia, a nawet skoki (lądowanie) ratowników na spadochronach. 23 Limitowaniedostaw Limitowanie dostaw zaopatrzenia oraz świadczenia usług logistycznych i medycznych w sytuacjach kryzysowych ma miejsce wówczas, gdy potrzeby logistyczne i medyczne ludności poszkodowanej są większe od: posiadanych zapasów zaopatrzenia oraz potencjału wykonawczego podmiotów realizujących usługi logistyczne i medyczne, Występuje brak bilansowania się potrzeb i możliwości. 24 12
25 Limitowanie dostaw Najczęstszą przyczyną powodującą potrzebę wprowadzania limitów na deficytowe (występujące w małych ilościach) środki zaopatrzenia i usługi jest: większa, niż prognozowano, liczba osób poszkodowanych, straty w zapasach zaopatrzenia, trudności z dotarciem (z dostawami zaopatrzenia i usługami) do poszkodowanych, trudności transportowe itp. Należy mieć na uwadze, że wprowadzone limity nie mogą (nie powinny) ograniczać dostaw zaopatrzenia poniżej tzw. norm krytycznych oraz zakresu usług ratujących życie i zdrowie osób poszkodowanych. Ewakuacja ludności poszkodowanej Z rejonów (obszarów) dotkniętych sytuacją kryzysową ewakuacja ma zwykle miejsce, gdy: jej przebywanie w tych rejonach jest niebezpieczne dla zdrowia i życia lub gdy organizacja dostaw zaopatrzenia oraz świadczenia usług logistycznych i usług medycznych w tych rejonach jest bardzo trudna pod względem organizacyjnym i technicznym (np. bardzo trudny i drogi dojazd). 26 13
Priorytety ewakuacji Ludność poszkodowana ewakuowana jest przeważnie do tymczasowych miejsc zakwaterowania. Zwykle, z uwagi na bardzo dużą skalę przedsięwzięcia (może zachodzić potrzeba ewakuacji setek, a nawet tysięcy osób), wprowadzane są priorytety ewakuacji. 27 28 Ewakuacja Ewakuacja ludzi powinna być prowadzona przy kompleksowym wykorzystaniu wszystkich dostępnych na miejscu środków transportowych (transportu samochodowego, transportu kolejowego, transportu powietrznego) przez całą dobę 14
29 Ewakuacja 30 Ewakuacja 15
Ewakuacja W zasadzie ludzie ewakuowani są tylko z tzw. bagażem podręcznym. Pozostawione przez nich mienie podlega ochronie. Ważnym jest, by proces ewakuacji ludzi połączony był z dostawami zaopatrzenia organizowanymi do rejonu dotkniętego sytuacją kryzysową, tzn. z wykorzystaniem rejsów powrotnych środków transportowych. 31 Zasady zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej Organizacja zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych ukierunkowana jest na budowę (tworzenie) logistycznych łańcuchów dostaw zapewniających wysoką skuteczność dostarczania środków zaopatrzenia oraz świadczenia usług logistycznych i usług medycznych. 32 16
33 Rola myślenia logistycznego Osiągnięcie tej skuteczności wymaga od organizatorów procesów logistycznych myślenia logistycznego. Jego sens wyraża się przede wszystkim w przestrzeganiu podstawowej zasady działania, jaką jest zasada gospodarności, a więc w dążeniu z jednej strony do minimalizacji nakładów w celu osiągnięcia założonego (ściśle określonego) celu, a z drugiej strony do maksymalizacji efektów przy wykorzystaniu posiadanych zasobów logistycznych. Organizacja zadań logistycznych Wysoka złożoność i zmienność sytuacji kryzysowych, oprócz zasady gospodarności, wymaga umiejętnego (racjonalnego) stosowania wielu innych zasad wypracowanych przez teoretyków oraz zweryfikowanych przez praktyków. Znajomość tych zasad, w tym zasad organizacji dostaw zaopatrzenia oraz świadczenia usług logistycznych i usług medycznych dla ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych pozwala poprawnie myśleć o organizacji zadań logistycznych. 34 17
Organizacja zadań logistycznych Pełnią one rolę wytycznych, ale nie zwalniają od szukania własnych rozwiązań (wzorców). Ponadto należy pamiętać, że można zasady te łamać tylko świadomie, będąc w pełni przekonanym, że nie nadają się one do zastosowania w danych warunkach. Zasady obowiązujące w procesie organizacji zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych dzielą się na: ogólne (uniwersalne) szczegółowe. 35 Zasady zabezpieczenia logistycznego Wśród zasad zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych można wydzielić trzy podstawowe grupy. Grupę pierwszą, wynikającą z kryterium relacji logistyki do aspektów kierowania (zarządzania) stanowią zasady: rozpoznania logistycznego i prognozowania; odpowiedzialności i gospodarności; terminowości; skuteczności oraz współdziałania logistycznego. Do grupy drugiej, wynikającej z kryterium dostępności zasobów logistycznych, należą zasady: normowania i limitowania; reglamentacji; priorytetów oraz specyfiki produktu logistycznego. Do grupy trzeciej, określanej kryterium wykonalności, należy zasada prostoty i zasada żywotności. 36 18
Grupa pierwsza Zasada rozpoznania logistycznego i prognozowania wskazuje na konieczność ustalenia położenia, które jest pierwszą czynnością zorganizowanego działania. rozpoznanie logistyczne (rekonesans logistyczny) na miejscu zdarzenia, bądź poprzez prognozę, prowadzoną na podstawie obowiązujących metodyk prognozowania logistycznego, określa się potrzeby logistyczne ludności poszkodowanej. ustalone potrzeby logistyczne stanowią podstawę do planowania i organizowania zadań logistycznych dla ich realizatorów. 37 Grupa pierwsza Omawiając zasadę rozpoznania logistycznego należy dodać, że obowiązuje ona również w odniesieniu do zasobów logistycznych (potencjału logistycznego) będących w dyspozycji określonego szczebla administracji publicznej, jak też zasobów wydzielonych (przydzielonych) przez organy nadrzędne. 38 19
Grupa pierwsza Zasada odpowiedzialności i gospodarności powinna być postrzegana jako: wymóg ścisłego wyznaczania podmiotu (osoby) odpowiedzialnego za realizację planowanych zadań logistycznych(czasami mówi się, że konieczny est gospodarz odpowiedzialny za poszczególne zadania logistyczne), Jako konieczność wynikająca z obiektywnych ograniczeń zasobów logistycznych, relacji koszt-efekt oraz unikania nadmiernego zużycia zasobów logistycznych. 39 40 Grupa pierwsza Jednocześnie nie wolno zasady gospodarności błędnie utożsamiać z racjonowaniem czy wręcz skąpstwem. Redukcja (ograniczenie) zasobów logistycznych gromadzonych na wypadek sytuacji kryzysowych nie może zagrażać np. żywotności systemu logistycznego (m.in. ciągłości funkcjonowania logistycznych łańcuchów dostaw). 20
Grupa pierwsza Zasada terminowości jest wiodącą wytyczną w formułowaniu logistycznej strategii działania w sytuacjach kryzysowych. Udzielenie szybkiej (jak to tylko możliwe) pomocy medycznej rannym i chorym jest podstawowym warunkiem pomyślności w ratowaniu im życia oraz podstawą rokowania pomyślności ich dalszego leczenia. Z kolei tworzenie pomyślnych warunków przetrwania sytuacji kryzysowej przez ludność poszkodowaną wymaga zapewnienia jej terminowych dostaw podstawowych środków zaopatrzenia. Ekstremalne warunki, jakie towarzyszą zwykle realizacji zadań logistycznych w sytuacjach kryzysowych powodują, że czynnik czasu (zapewnienie terminowości realizacji zadań) jest dominującym warunkiem skuteczności działania. 41 Grupa pierwsza Zasada skuteczności działań logistycznych w sytuacjach kryzysowych wskazuje na preferencje sposobów i zakresu użycia zasobów logistycznych (sił i środków) gwarantujących pomyślne (pełne) wykonanie zadań logistycznych na rzecz poszkodowanej ludności. Ponadto dodaje się, że w uzasadnionych przypadkach nie weryfikuje się podejmowanych decyzji logistycznych pod względem ekonomicznym (np. rozpatrując racjonalność postępowania według ekonomizacji działań, tzn. oszczędności i wydajności). Dopuszcza się stosowanie nawet rozwiązań droższych w porównaniu np. z rozwiązaniami stosowanymi w działalności gospodarczej, pod warunkiem, że służą one ratowaniu zdrowia i życia większej niż w innych wypadkach liczbie osób. 42 21
Grupa pierwsza Zasada współdziałania logistycznego przede wszystkim z najbliższymi sąsiadami, jest stałą i typową procedurą postępowania obowiązującą w logistycznym zarządzaniu zasobami. Sąsiedzi są zawsze najbliższymi partnerami, którzy szybko i skutecznie (według reguły wzajemności) mogą udzielić różnorodnej pomocy w zakresie dostaw zaopatrzenia oraz świadczenia usług logistycznych i usług medycznych. 43 Grupa pierwsza Zasada normowania i limitowania jest komplementarna w stosunku do zasady prognozowania. Wskazuje przede wszystkim obowiązujące jednostkowe wielkości zaopatrzenia oraz zakres (skalę) usług, jakie powinny być świadczone ludności poszkodowanej. Wielkości te wynikają z fizjologii człowieka oraz przepisów kwaterunkowych, transportowych, sanitarnohigienicznych, przeciwepidemicznych, socjalnych itp. Jednak w sytuacjach kryzysowych często mamy do czynienia z niedoborem sił i środków logistycznych w stosunku do wielkości potrzeb logistycznych i medycznych ludności poszkodowanej. Wówczas wprowadza się w stosunku do deficytowych (występujących w zbyt małych ilościach) rodzajów środków zaopatrzenia oraz rodzajów świadczonych usług logistycznych (czasami również usług medycznych) limity. Ważnym przy tym jest, by skala obniżki norm nie przekraczała tzw. poziomu krytycznego, tj. wynikającego ze wskazań zdrowotnych i życiowych. 44 22
Grupa pierwsza Zasada reglamentacji środków zaopatrzenia oraz usług logistycznych i usług medycznych nakazuje prowadzenie stałego nadzoru nad gospodarowaniem posiadanymi zasobami logistycznymi. Występuje w formie ewidencjonowanej regulacji dystrybucji artykułów zaopatrzenia oraz zakresu (skali) świadczonych usług logistycznych i usług medycznych. Zapobiega (przeciwdziała) dublowaniu dostaw zaopatrzenia i ich marnotrawstwu. Służy zwalczaniu niedoboru określonych środków zaopatrzenia oraz niektórych usług logistycznych i usług medycznych. 45 Zasada priorytetów Wskazuje na konieczność ustalania w sytuacjach kryzysowych kolejności realizacji dostaw niektórych środków zaopatrzenia oraz świadczenia pewnych usług logistycznych i usług medycznych osobom poszkodowanym. Konieczność ta wynika z faktu, że zwykle nie ma możliwości jednoczesnego dotarcia z dostawami zaopatrzenia oraz usługami logistycznymi i usługami medycznymi do wszystkich osób poszkodowanych (potrzebujących). 46 23
Zasada priorytetów Ponadto pilność realizacji wymienionych zadań logistycznych również bywa różna. W procesie organizacji dostaw zaopatrzenia priorytet mają zwykle woda do picia oraz materiały medyczne (leki), podczas świadczenia usług medycznych priorytet mają zabiegi ratujące życie i zdrowie, podczas ewakuacji ludności poszkodowanej z rejonów objętych sytuacją kryzysową priorytet (pierwszeństwo) mają osoby obłożnie chore, w podeszłym wieku, matki z małymi dziećmi oraz osoby nieuczestniczące w reagowaniu kryzysowym. Jednak w ustalaniu priorytetów obowiązuje zdrowy rozsądek (umiar), bowiem ich zbyt duża liczba może doprowadzić do kryzysu priorytetów. 47 Zasada specyfiki produktu logistycznego Zasada specyfiki produktu logistycznego w sytuacjach kryzysowych wskazuje na potrzebę dostosowania postaci i jakości dostarczonych ludności poszkodowanej środków zaopatrzenia oraz zakresu świadczonych usług logistycznych i usług medycznych do istniejących warunków organizacyjnych, pogodowych, transportowych itp. 48 24
Zasada specyfiki produktu logistycznego Występuje on jako pewna wartość dodana do dostarczonych środków zaopatrzenia bądź świadczonych usług. Wartością tą mogą być, np.: wodoszczelne opakowania produktów wrażliwych na wilgoć; gotowość produktów spożywczych do jedzenia (gotowy gorący posiłek lub produkty do sporządzenia posiłku); wielkość (ciężar) jednostki ładunkowej przy przeładunku ręcznym nie powinna być większa niż 25 30 kg; gabaryty ładunku szczególnie podczas jego przewozu środkami transportu powietrznego; dostosowanie ładunków do zrzutu na spadochronach itp. 49 50 Zasada prostoty nakazuje w sytuacjach kryzysowych uproszczenie wszelkich procedur związanych z realizacją zadań logistycznych na rzecz ludności poszkodowanej. Rozumiana jest w ten sposób, że najprostsza alternatywa jest przypuszczalnie najefektywniejsza i najlepiej dająca się kierować. Praktyka wykazuje, że to, co jest proste w konstrukcji jest najskuteczniejsze (najefektywniejsze). Proste zasady zarządzania zawsze ułatwiają działania logistyczne. 25
Zasada żywotności Nakazuje posiadanie znacznego stopnia samowystarczalności przez systemy logistyczne organizowane (tworzone) w sytuacjach kryzysowych. Bierze się pod uwagę trzy wskaźniki: wielkość potrzeb logistycznych ludności poszkodowanej w danym okresie; obowiązujące normy zaopatrzenia i zakres świadczenia usług logistycznych i usług medycznych; wydajność potencjału usługowego. Samowystarczalność zapewnia systemowi logistycznemu elastyczność i zabezpiecza przed niespodziewanymi przerwami w dostawach zaopatrzenia i świadczeniu usług (logistycznych i medycznych). 51 Stopień żywotności produktu logistycznego Stopień żywotności systemu logistycznego charakteryzują trzy jego podstawowe cechy: trwałość, odporność przywracalność (odtwarzalność). Trwałość rozumiana jest jako zdolność do zapewnienia ciągłości realizacji dostaw zaopatrzenia i świadczenia usług logistycznych i usług medycznych wszystkim osobom poszkodowanym; odporność jako brak wrażliwości (lub małą wrażliwość) systemu logistycznego na ekstremalne warunki sytuacji kryzysowej, które mogłyby obniżyć jego wydajność (wydolność); przywracalność (odtwarzalność) natomiast to zdolność systemu logistycznego do szybkiej odbudowy (rekonstrukcji) swojego potencjału w przypadku poniesienia strat (szkód). 52 26
Podsumowanie Do czynników warunkujących (determinujących) organizację, a także realizację zabezpieczenia logistycznego ludności poszkodowanej w sytuacjach kryzysowych zalicza się przede wszystkim presja czasu Występuje duża różnorodność czynników i zjawisk powodujących sytuacje kryzysowe W sytuacjach kryzysowych występuje konieczność limitowania dostaw Stopień żywotności systemu logistycznego charakteryzują trzy jego podstawowe cechy: trwałość, odporność przywracalność (odtwarzalność). 53 54 Zagadnienia do dyskusji Czynniki determinujące logistyczne zabezpieczenie poszkodowanej ludności Pojęcie i zasady ewakuacji Zasady w logistyce zabezpieczenia poszkodowanej ludności Stopień żywotności produktu logistycznego 27
Literatura do wykładu W. Nowak, E. Nowak, Podstawy logistyki w sytuacjach kryzysowych z elementami zarządzania logistycznego, SWSPiZ, Łódż-Warszawa 2009. 55 Andrzej Marjański ( 56 ) Pytania? 56 www.amarjanski.san.edu.pl 28