Metody uśmiercania i ustalania śmierci zwierząt. Piotr Jan Korzeniowski i Małgorzata Wiweger

Metody uśmiercania i ustalania śmierci zwierząt Piotr Jan Korzeniowski i Małgorzata Wiweger

Definicja śmierci Pierwszym międzynarodowym krokiem w kierunku nowej definicji śmierci była tzw. Deklaracja z Sydney czyli Komunikat na temat śmierci sformułowany na spotkaniu Światowego Stowarzyszenia Lekarzy (WMA) w 1968r.. W deklaracji tej zastąpiono śmierć na skutek ustania czynności serca nowym terminem - śmiercią mózgową 2

Definicja śmierci Przełomem w nowym sposobie zdefiniowania śmierci był raport Nadzwyczajnej Komisji Harwardzkiej Szkoły Medycznej do Zbadania Definicji Śmierci Mózgowej (1968r.). Wg raportu efekt śmierci mózgowej potwierdza: -brak reakcji na bodźce -brak samoistnego, lub będącego reakcją na bodźce, ruchu mięśni -nieobecność samoistnego oddychania -brak odruchów pnia mózgu i głębokich odruchów ścięgnistych Zalecono badanie elektroencefalograficzne (EEG) 3

Definicja śmierci W 1980 r. powołano w USA Prezydencką Komisję ds. Studiów Problemów Etycznych w Medycynie oraz Badań Biomedycznych i Behawioralnych w wyniku czego powstał Akt Jednolitego Ustalania Śmierci (Uniform Determination of Death Act UDDA) zalecający stosowanie kryterium śmierci mózgu we wszystkich stanach USA 4

Definicja śmierci Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 17 lipca 2007 r. w sprawie kryteriów i sposobu stwierdzenia trwałego i nieodwracalnego ustania czynności mózgu Śmierć jest zjawiskiem zdysocjowanym. Oznacza to, że śmierć ogarnia tkanki i układy w różnym czasie. Powoduje to dezintegrację ustroju jako całości funkcjonalnej i kolejne, trwałe wypadanie poszczególnych funkcji w różnej sekwencji czasowej... 5

Zasady eutanazji Należy stosować metodę, która pozwala: -zminimalizować ból -jak najszybciej osiągnąć stan nieprzytomności i śmierci -ograniczyć do minimum zdenerwowanie i swobodę zwierząt Metoda powinna być dostosowana do: -wieku, gatunku, stanu zdrowia zwierzęcia -prowadzonego doświadczenia 6

Zasady eutanazji Metoda powinna ograniczać do minimum niepokój i stres zwierzęcia Metoda powinna być: - skuteczna - powtarzalna - łatwa do wykonania - bezpieczna dla personelu - do przyjęcia z estetycznego punktu widzenia 7

Uśmiercanie zwierząt laboratoryjnych i innych doświadczalnych Art. 16. 1. W przypadku podjęcia decyzji o uśmierceniu zwierzęcia wykorzystanego w procedurze, zwierzę uśmierca osoba posiadająca kwalifikacje określone w art. 21 ust. 3 pkt 2, wyłącznie przy zastosowaniu metod określonych w załączniku nr IV do dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/63/UE z dnia 22 września 2010 r. w sprawie ochrony zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych. 8

Metody i sprzęt cz.i Przedawkowanie środka znieczulającego CO 2 Gazy obojętne http://sonda.com.pl 9

Metody i sprzęt cz.ii Dekapitacja Dyslokacja kręgów szyjnych Wstrząśnienie mózgu / uderzenie pałką w głowę 10

Metody i sprzęt cz.iii Oszołamianie elektryczne Strzał zablokowanym bolcem Zastrzelenie wolnym pociskiem z użyciem odpowiednich strzelb, pistoletów, amunicji 11

Uśmiercanie gryzoni Gryzonie labotatoryjne: - chomik chiński (Critetulus griseus) - chomik syryjski (Mesocricetus auratus), - mysz domowa (Mus musculus), - myszoskoczek mongolski (Meriones unguiculatus), - szczur wędrowny (Rattus norvegicus), - świnka morska (Cavia porcellus), Inne gryzonie używane do doświadczeń lub w celach edukacyjnych 12

Uśmiercanie gryzoni Grupa zwierząt o szybkim metabolizmie Zróżnicowana w rozwoju (np. szczury, myszy rodzą się ślepe, bez pokrywy włosowej, a świnki morskie po urodzeniu są kopią dorosłego osobnika) Zróżnicowanie rozmiarów dyktujące konieczność zastosowania różnych urządzeń i narzędzi do uśmiercania 13

Uśmiercanie gryzoni metody cz. I Przedawkowanie środka znieczulającego - stosować, w odpowiednich przypadkach, po uprzedniej sedacji. Środkami często stosowanymi są: Ketamina, Ksylazyna, Medetomidyna, Butorfanol, Pentobarbital Leki są podawane drogą iniekcji dożylnych, domięśniowych i dootrzewnowych Dwutlenek węgla stosować wyłącznie metodą stopniowego napełniania. Nie stosować w przypadku form embrionalnych i noworodków gryzoni. Metoda często stosowana; może powodować podrażnienie błon śluzowych u zwierząt (kwas węglowy). 14

Uśmiercanie gryzoni praktyka weterynaryjna https://www.youtube.com/watch?v=bm6hifxkoey 15

Uśmiercanie gryzoni poprawne metody podawania leków Procedures With Care http://www.procedureswithcare.org.uk/ 16

Uśmiercanie gryzoni błędy https://www.youtube.com/watch?v=qdadx5f973q 21

Uśmiercanie gryzoni metody cz. II Dyslokacja kręgów szyjnych stosować wyłącznie w przypadku gryzoni o masie ciała poniżej 1 kg. Gryzonie powyżej 150 g podlegają sedacji. Metoda wymaga dużego doświadczenia osoby wykonującej Wstrząśnienie mózgu / uderzenie pałką w głowę - stosować wyłącznie w przypadku gryzoni o masie ciała poniżej 1 kg Dekapitacja stosować wyłącznie, gdy inne metody nie są możliwe 22

Uśmiercanie gryzoni błędy https://www.youtube.com/watch?v=zpqk7icoovc 23

Uśmiercanie gryzoni poprawnie przeprowadzona dyslokacja https://www.humane-endpoints.info 24

Potwierdzenie śmierci gryzoni a) brak samoistnego oddychania i ustanie akcji mięśnia sercowego zanik krążenia, b) brak reakcji na bodźce, c) zniszczenie mózgu wykonane na nieprzytomnym zwierzęciu, d) dyslokacja kręgów szyjnych, e) wykrwawienie, f) spadek temperatury ciała < 25 C lub/i początki stężenia pośmiertnego 25

Uśmiercanie zajęczaków Zajęczak laboratoryjny: - królik europejski (Oryctolagus cuniculus), 26

Uśmiercanie zajęczaków poprawne metody podawania leków http://www.taiwaiexotic.com/ 27

Uśmiercanie królików Większa masa ciała w porównaniu do większości gryzoni laboratoryjnych Bardzo podatne na stres wstrząs psychogenny, co wymusza szczególnie umiejętne postępowanie w czasie wykonywania zabiegu Pobudzone króliki, w wyniku paniki, mogą spowodować u siebie uszkodzenia kończyn miednicznych i kręgosłupa 28

Uśmiercanie królików metody cz. I Przedawkowanie środka znieczulającego można stosować, w odpowiednich przypadkach, po uprzedniej sedacji Środkami często stosowanymi są: Ketamina, Ksylazyna, Medetomidyna, Butorfanol, Pentobarbital Leki są podawane drogą iniekcji dożylnych, domięśniowych i dootrzewnowych Dyslokacja kręgów szyjnych - stosować wyłącznie w przypadku królików o masie ciała poniżej 1 kg. Króliki powyżej 150 g podlegają sedacji 29

Uśmiercanie królików metody cz. II Wstrząśnienie mózgu / uderzenie pałką w głowę - stosować wyłącznie w przypadku królików o masie ciała poniżej 5 kg Oszołamianie elektryczne bezwzględnie konieczny jest specjalistyczny sprzęt 30

Potwierdzenie śmierci królików a) brak samoistnego oddychania i ustanie akcji mięśnia sercowego zanik krążenia, b) brak reakcji na bodźce, c) zniszczenie mózgu, d) dyslokacja kręgów szyjnych, e) wykrwawienie, f) spadek temperatury ciała < 25 C lub/i początki stężenia pośmiertnego 31

Uśmiercanie płodów gryzoni i królików Płody rozwinięte w 60% - struna nerwowa rozwija się w funkcjonalny mózg konieczność humanitarnego uśmiercania Myszy i szczury mają wolniejszy rozwój centralnego układu nerwowego w porównaniu ze świnką morską. Płód usuwany z ciała uśpionej matki jest pod działaniem tych samych środków (musimy mieć pewność, że preparat pokona barierę łożyska). Płód mniejszy niż 4g, nie uśpiony przed usuwaniem z organizmu matki, może być zabity przez zanurzenie w ciekłym azocie 32

Uśmiercanie noworodków gryzoni i królików Noworodki (nowonarodzone gryzonie i króliki, nie starsze niż 10 dni) Nie zaleca się stosowania CO 2 Najczęściej stosowana jest dekapitacja Nadal są prowadzone dyskusje na temat właściwych metod uśmiercania płodów i noworodków 33

Uśmiercanie psów, kotów, fretek i lisów Zwierzęta laboratoryjne: - kot domowy (Felis catus), - pies domowy (Canis familiaris), Zwierzęta doświadczalne: -fretki (Mustela putorius furo) -lisy (Vulpes vulpes) 34

Uśmiercanie psów, kotów, fretek i lisów Powinny obowiązywać procedury weterynaryjne: -sedacja -znieczulenie ogólne -przedawkowanie środka znieczulającego Stosowane preparaty: Metedomidyna, Butomidor, Ksylazyna, Ketamina, Pentobarbital Leki są podawane drogą iniekcji dożylnych, domięśniowych i dootrzewnowych 35

Ustawowo zalecane metody uśmiercania psów, kotów, fretek i lisów metody Przedawkowanie środka znieczujającego można stosować, w odpowiednich przypadkach, po uprzedniej sedacji Wstrząśnienie mózgu / uderzenie pałką w głowę stosować wyłącznie u nowo narodzonych zwierząt Oszołamianie elektryczne konieczny jest specjalistyczny sprzęt. Zastrzelenie wolnym pociskiem z użyciem odpowiednich strzelb, pistoletów, amunicji metoda stosowana przez doświadczonych strzelców w terenie, gdy inne metody nie są możliwe 36

Potwierdzanie śmierci psów, kotów, fretek i lisów a) brak samoistnego oddychania i ustanie akcji mięśnia sercowego zanik krążenia, b) brak reakcji na bodźce, c) zniszczenie mózgu, d) dyslokacja kręgów szyjnych, e) wykrwawienie, lub f) spadek temperatury ciała < 25 C lub/i początki stężenia pośmiertnego 37

Uśmiercanie dużych ssaków Zwierzęta doświadczalne: gospodarskie i dzikie 38

Uśmiercanie dużych ssaków (zwierzęta gospodarskie i dzikie) metody cz. I Przedawkowanie środka znieczulającego można stosować, w odpowiednich przypadkach, po uprzedniej sedacji Stosowane preparaty: Ksylazyna, Ketamina, Pentobarbital Leki są podawane drogą iniekcji dożylnych, domięśniowych i dootrzewnowych Oszołamianie elektryczne konieczny jest specjalistyczny sprzęt 39

Uśmiercanie dużych ssaków (zwierzęta gospodarskie i dzikie) metody cz. II Gazy obojętne (N 2 i Ar) stosować wyłącznie u świń Zastrzelenie wolnym pociskiem z użyciem odpowiednich strzelb, pistoletów, amunicji metoda stosowana przez doświadczonych strzelców w terenie, gdy inne metody nie są możliwe Ubój w przypadku dużych zwierząt gospodarskich strzał zablokowanym bolcem 40

Uśmiercanie ssaków z rzędu naczelnych Zwierzęta laboratoryjne Lista gatunków wymieniona w ROZPORZĄDZENIU MINISTRA NAUKI I SZKOLNICTWA WYŻSZEGO z dnia 29 kwietnia 2015 r. w sprawie wykazu zwierząt z rzędu naczelnych niestanowiących potomstwa zwierząt z rzędu naczelnych hodowanych w niewoli 41

Uśmiercanie ssaków z rzędu naczelnych https://www.youtube.com/watch?v=ocspo53pcls 42

Uśmiercanie ssaków z rzędu naczelnych Przedawkowanie środka znieczulającego można stosować, w odpowiednich przypadkach, po uprzedniej sedacji Stosowana jest sedacja, znieczulenie ogólne, a następnie przedawkowanie środka znieczulającego Używane są różne leki anestezjologiczne używane dla ludzi i zwierząt Inne metody uśmiercania stosowane u zwierząt nie są dopuszczalne 43

Potwierdzenie śmierci zwierząt naczelnych Wg/ ustawy takie same zasady jak u innych zwierząt używanych w doświadczeniach 44

Uśmiercanie ptaków Ptaki doświadczalne: gospodarskie i dzikie Ptaki nie są zwierzętami laboratoryjnymi 45

Uśmiercanie ptaków metody cz. I Przedawkowanie środka znieczulającego można stosować, w odpowiednich przypadkach, po uprzedniej sedacji. Środkami często stosowanymi są: Ketamina, Izofluran, Diazepam, Ksylazyna, Propofol (dla gołębi zalecana mieszanina Ketaminy i Metomidatu lub Pentabarbitalu). Droga podania: im. iv. i wziewnie. Leki podawane wziewnie - ptaki posiadają złożony układ oddechowy (płuca i worki powietrzne) co może wpłynać na skuteczność i szybkość działnia środków podawanych tą drogą. 46

Uśmiercanie ptaków metody cz. II Dyslokacja kręgów szyjnych wyłącznie w przypadku ptaków o masie ciała poniżej 1 kg. Ptaki powyżej 250g podlegają sedacji. Wstrząśnienie mózgu / uderzenie pałką w głowę wyłącznie w przypadku ptaków o masie ciała poniżej 5 kg. Dekapitacja wyłącznie w przypadku ptaków o masie ciała poniżej 250 g. Oszołamienie elektryczne konieczny jest specjalistyczny sprzęt. CO 2 stosowane do uśmiercania kurcząt w wylęgu do 72 godzin 47

Potwierdzanie śmierci ptaków Ustanie wszystkich podstawowych odruchów oraz akcji serca Potwierdzenie przez zniszczenie mózgu lub wykrwawienie 48

Uśmiercanie gadów Zwierzęta doświadczalne: hodowlane i dzikie Gady nie są zwierzętami laboratoryjnymi 49

Uśmiercanie gadów - metody cz. I Metody uśmiercania są dostosowane do poszczególnych gatunków: Przedawkowanie środka znieczulającego można stosować, w odpowiednich przypadkach, po uprzedniej sedacji Środki: Medetomidyna, Ketamina, Propofol, Telazol, Midazolam, Pentobarbital Drogi podania: dootrzewnowo, im. sc. Ogłuszenie (małe gady) 50

Uśmiercanie gadów cz. II Strzał zablokowanym bolcem Zastrzelenie wolnym pociskiem z użyciem odpowiednich strzelb, pistoletów, amunicji metoda stosowana w przypadku dużych gadów, metoda stosowana wyłącznie w terenie przez doświadczonego strzelca 51

Ustalanie śmierci gadów Potwierdzenie śmierci u gadów należy wykonywać przez zniszczenie mózgu lub dekapitację Inne metody nie gwarantują potwierdzenia śmierci 52

Uśmiercanie płazów Płazy laboratoryjne: - platana szponiasta (Xenopus laevis) - platana tropikalna (Xenopus tropicalis), - żaba lamparcia (Rana pipiens) - żaba trawna (Rana temporaria) Inne płazy używane do doświadczeń lub w celach edukacyjnych 53

Uśmiercanie płazów Przedawkowanie środka znieczulającego można stosować, w odpowiednich przypadkach, po uprzedniej sedacji Stosowane środki: MS-222 (Metanosulfonian trikainy), Benzokaina, Beprenorfina, Ketamina, Pentobarbital Podanie: do otrzewnowe lub do wody Oszołamianie elektryczne konieczny jest specjalistyczny sprzęt. 54

Potwierdzenie śmierci płazów Dekapitacja lub hipotermia 55

Uśmiercanie ryb Ryby laboratoryjne: -danio pręgowany (Danio rerio) Inne ryby używane do doświadczeń lub w celach edukacyjnych np.: ryżanka (Oryzias latipes), gupik (Poecilia reticulata), karaś (Carassius carassius i Carassius aceratus), karp (Cyprinus carpio), wzdręga (Scaridinus erythrophtalnus), ryby z rodzin: łososiowatych i jesiotrowatych oraz liczne gatunki ryb ozdobnych i morskich 56

Metody znieczulania ryb cz. I Metanosulfonian tricainy (zbuforowany MS-222) blokuje funkcje OUN rozpuszczalny w wodzie słodkiej i słonej. Wrażliwy na działanie światła. Obecnie najczęściej stosowany w laboratoriach na całym świecie. W wyższych dawkach u ryb obserwowana jest faza pobudzenia Chinaldyna (2-metylochinolina) powinowactwo do tkanek bogatych w lipidy (mózg). Blokuje ośrodki czuciowe w OUN. Najczęściej rozpuszczalny w acetonie 57

Uśmiercanie ryb - fazy znieczulenia http://www.thefishvet.com.au/ 58

Metody znieczulania ryb cz. II Ketamina, Xylazyna, Barbiturany tylko u dużych gatunków, u których można wykonać iniekcje dootrzewnowe i domięśniowe. (Ketamina musi być stosowana w połączeniu z innymi środkami). Etomidat i Metonidat - stosunkowo szybko działające związki niebarbituranowe 59

Metody znieczulania ryb cz. III Benzokaina (ester kwasu p-aminobenzoesowego-paba i etanolu) głównie łagodzi ból stosowana po częściowej amputacji płetw ( fin clip ) Wodzian chloralu (uzyskany z połączenia cząsteczek wody z aldehydem trichlorooctowym) -stosunkowo rzadko używany z powodu wysokiej nefro- i hepatotoksyczności 60

Niezalecane/niedozwolone metody znieczulania ryb 2-fenoksyetanol (pochodna fenylowa glikolu etylenowego) stosowany był główne do znieczulenia ogólnego (posiada właściwości bakterio- i grzybobójcze). Wycofany ze względu na negatywny i długotrwały wpływ na środowisko wodne. Powodował też stres u niektórych ryb Olejek goździkowy jedna z najstarszych, naturalnych substancji stosowanych u ryb. Obecnie rzadko stosowana ze względu na właściwości rakotwórcze podobnie jak Uretan 61

Ocena przebiegu znieczulenia u ryb - Spowolnienie ruchów - Zwolnienie akcji oddechowej (ruch pokryw skrzelowych) - Zmiana pozycji ciała - Obniżenie reakcji na bodżce zwenętrzne - Obniżenie lub zanik reakcji na ból 62

Uśmiercanie ryb Przedawkowanie środka znieczulającego można stosować, w odpowiednich przypadkach, po uprzedniej sedacji Oszołamianie elektryczne konieczny jest specjalistyczny sprzęt Metoda inna niż w tabeli: Schłodzenie po wcześniejszej sedacji 63

Uśmiercanie ryb Roztwory podawane do wody lub środki podawane drogą injekcji 64

Ustalanie śmierci ryb - dekapitacja - zamrożenie 65

Dozwolone metody uśmiercania 66

Sposób uśmiercania zwierząt w przypadku nagłej konieczości Art. 16. 1. W przypadku podjęcia decyzji o uśmierceniu zwierzęcia wykorzystanego w procedurze, zwierzę uśmierca osoba posiadająca kwalifikacje określone w art. 21 ust. 3 pkt 2, wyłącznie przy zastosowaniu metod określonych w załączniku nr IV do dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/63/UE z dnia 22 września 2010 r. w sprawie ochrony zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych. 2. Zwierzę uśmierca się w sposób ograniczający do minimum ból, cierpienie lub dystres. 3. Przepisy ust. 1 i 2 stosuje się do uśmiercenia zwierzęcia, którego tkanki lub narządy mają być wykorzystane w celach określonych w art. 3. 4. Przepisu ust. 1 nie stosuje się w przypadku nagłej konieczności uśmiercenia zwierzęcia ze względu na jego dobrostan, zagrożenie dla zdrowia ludzi lub zwierząt lub dla środowiska naturalnego. 67

Sposób uśmiercania zwierząt w przypadku nagłej konieczości Przygotowanie planu działań: - kto podejmuje decyzję? - kto uśmierca? - jakimi metodami? Zabezpieczenie stanowiska, personelu i środków potrzebnych do przeprowadzenia uśmiercenia 68

Niedopuszczlne metody eutanazji Dekompresja/próżnia Hipotermia (może być użyta do potwierdzania śmierci) Hipertermia Wysuszanie Skręcenie szyi Uduszenie Niedotlenienie (podtlenek azotu) Środki takie jak: cyklopropan (jako środek łatwopalny), eter, chloroform, metoksyfluran (wolne działnie), trichloroetylen, gaz cyjanowodorowy, 2-fenoksyetanol, uretan, środki blokujące funkcje nerwowo-mięśniowe, ketamina (jako jedyny środek, w mieszance jest dozwolona), siarczan magnezu. 69

Postępowanie ze zwłokami Odpady Kategorii I (klasyfikacja może ulec zmianie ze względu na przeprowadzone procedury np. zakażenie SARS) Przechowywanie i utylizacja zgodnie z zaleceniami dla danej kategorii odpadów 70

Piotr Jan Korzeniowski pkorzeniowski@iimcb.gov.pl Międzynarodowy Instytut Biologii Molekularnej i Komórkowej w Warszawie www.iimcb.gov.pl