EKSPERYMENT W BIOTECHNOLOGII

Transkrypt

1 EKSPERYMENT W BIOTECHNOLOGII

2 HISTORIA BADAŃ EKSPERYMENTALNYCH - ZWIERZĘTA Parlament brytyjski: pierwsza na świecie ustawa regulująca zasady eksperymentów na zwierzętach przeciwdziałanie okrucieństwu rejestracja laboratoriów udzielanie badaczom zezwoleń obowiązek prowadzenia rejestru badań Do tego czasu niezwykle rzadko protestowano przeciwko doświadczeniom na zwierzętach korzyści dla ludzkości nieliczne eksperymenty - nie były zauważane

3 HISTORIA BADAŃ EKSPERYMENTALNYCH ZWIERZĘTA ROZWÓJ METOD ALTERNAT YWNYCH III Światowy Kongres nt. Metod Alternatywnych i Wykorzystywania Zwierząt w Edukacji Nauk Przyrodniczych (KMAiWZENP) 1999 Bolonia (Włochy) IV Światowy KMAiWZENP 2002 Nowy Orlean (USA) V Światowy KMAiWZENP 2005 Berlin (Niemcy) VI Światowy KMAiWZENP VIII 2007 Tokio (Japonia)

4 ALTERNATYWNE BADANIA EKSPERYMENTALNE METODY ALTERNATYWNE = pomoce naukowe lub określony sposób nauczania eliminujące wykorzystywanie zwierząt w procesie nauczania lub uzupełniające istniejącą już humanitarną edukację

5 Humanitarna edukacja w naukach przyrodniczych oznacza: postępowe nauczanie wykorzystujące humanitarne metody alternatywne, niekrzywdzenie zwierząt prawo studentów do wolności sumienia zachęcanie do holistycznej percepcji świata i szacunku do życia

6 ALTERNATYWNE BADANIA EKSPERYMENTALNE Nick Jukes & Mihnea Chiuia, wyd. II, InterNICHE

7 Publikacja ta to bogate źródło informacji nt. metod alternatywnych poprzedzona wyczerpującymi badaniami uaktualnienie w stosunku do I wyd. z 1997 r. W książce - szczegółowo 500 różnych metod alternatywnych dotyczących ponad 20 dyscyplin naukowych dzięki nowoczesnym narzędziom nauczania i nowemu podejściu wykorzystywanie zwierząt w procesie edukacji zostało wyeliminowane zastosowanie nowych technologii dodaje takiemu rozwiązaniu pogłębia i poszerza możliwości nauczania świadomość tego, że nauki i etyki nie można rozdzielać

8 PRZYKŁADY RANGI JAKĄ NADAJĄ MIĘDZYNARODOWE ŚRODOWISKA NAUKOWE I INNE ORGANIZACJE ZAGADNIENIU WPROWADZANIA METOD ALTERNAT YWNYCH: książka Davida Smytha pt. Alternatives to animal experiments (1978 r.) ponowne opublikowanie w 1992 r. podręcznika Russella i Burcha pt. Principles of human experimental techniques ; powołanie w Baltimore w 1982 r. Centrum J. Hopkinsa Metod Alternatywnych dla Testów na Zwierzętach (CAAT)

9 PRZYKŁADY RANGI JAKĄ NADAJĄ MIĘDZYNARODOWE ŚRODOWISKA NAUKOWE I INNE ORGANIZACJE ZAGADNIENIU WPROWADZANIA METOD ALTERNAT YWNYCH: powołanie w 1983 r. Zakładu Wiedzy o Zwierzętach Laboratoryjnych Uniwersytetu w Utrechcie; opracowanie przez Biuro Technologii Kongresu Amerykańskiego (Office of Technology Assessment) memoriału pt. Alternatywy dla stosowania zwierząt w badaniach, testowaniu i kształceniu (1986 r.)

10 Przykłady rangi jaką nadają międzynarodowe środowiska naukowe i inne organizacje zagadnieniu wprowadzania metod alternatywnych: deklaracja Parlamentu Europejskiego wyrażająca intencję powołania Europejskiego Centrum dla Oceny Metod Alternatywnych (European Center of Validation of Alternative Methods ACVAM 1991 r.); powołanie takiego Centrum przy JRC Environmental Institute Ispra (Va) we Włoszech.

11 ZASADY EKSPERYMENTÓW NA ZWIERZĘTACH ZASADA PROGRAMOWANIA BADAŃ Z UŻYCIEM ZWIERZĄT DOŚWIADCZALNYCH 3 R REFINING DOSKONALENIE PROGRAMOWANIA I PRZEPROWADZANIA BADAŃ REDUCING OGRANICZENIE LICZBY ZWIERZĄT REPLACING ZASTĘPOWANIE INNYMI MODELAMI DOŚWIADCZALNYMI

12 ZASADY EKSPERYMENTÓW NA ZWIERZĘTACH Wprowadzanie i rozpowszechnianie zasady 3R Programowanie doświadczenia z użyciem zwierzęcia poprzedzone winno być dokładnym przeglądem informacji biograficznej, konsultacją specjalistyczną motywacja merytoryczna oraz zasadność projektowanego protokołu badań.

13 ZASADY EKSPERYMENTÓW NA ZWIERZĘTACH Wprowadzanie i rozpowszechnianie zasady 3R Wykonanie doświadczenia poprzedzone jest aprobatą programu (protokołu) eksperymentu przez komitet etyczny, a finansowane są badania, które uzyskały licencję. Gromadzenie i rozpowszechnianie danych biograficznych nt. metod i wyników badań, w których uwzględniono zasadę 3R oraz nt. przydatności stosowania metod in vitro zastępujących metody badań in vivo.

14 ZASADY EKSPERYMENTÓW NA ZWIERZĘTACH Wprowadzanie i rozpowszechnianie zasady 3R Stymulowanie, np. nagradzanie, opracowania i wprowadzania pomysłowych nowych metod, znacząco ograniczających lub eliminujących stosowanie do badań żywych zwierząt, zwłaszcza kręgowców. Powołanie jednostek badawczych regionalnych i międzynarodowych, weryfikujących wartość metod alternatywnych.

15 ZASADY EKSPERYMENTÓW NA ZWIERZĘTACH DOSTĘP DO POŻYWIENIA I WODY WARUNKI BYTOWANIA, W TYM PRZESTRZEŃ I ŚRODOWISKO, ZBLIŻONE DO NATURALNEGO WARUNKI HIGIENICZNO-ZDROWOTNE POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA

16 ZASADY EKSPERYMENTÓW NA ZWIERZĘTACH STOPNIE KOMPROMISU W OGRANICZENIACH DOBROSTANU W ZAKRESIE: PRAGNIENIA GŁODZENIA NIEDOŻYWIENIA WYWOŁANIA CHOROBY, USZKODZENIA CIAŁA, UPOŚLEDZENIA OKREŚLONYCH FUNKCJI NIEPOKÓJ, STRACH, BÓL, CIERPIENIE

17 ZASADY EKSPERYMENTÓW NA ZWIERZĘTACH STOPNIE KOMPROMISU W OGRANICZENIACH DOBROSTANU W ZAKRESIE: OGRANICZENIA WARUNKÓW ŚRODOWISKOWYCH NIEZBĘDNYCH DLA DOBREGO SAMOPOCZUCIA OGRANICZENIA NORMALNEGO ZACHOWANIA SIĘ, OSAMOTNIENIE

18 ETYKA EKSPERYMENTÓW NA ZWIERZĘTACH Pięciostopniowa skala w każdym z zakresów O, A, B, C, X wskazuje na wzrastający stopień kompromisu, który w rozważaniach komisji etycznej winien być zrównoważony oceną naukowej wartości planowanego doświadczenia: KOSZT ETYCZNY WARTOŚĆ NAUKOWA

19 ETYKA EKSPERYMENTÓW NA ZWIERZĘTACH Badacz programujący doświadczenie z użyciem zwierząt winien podać ocenę stopnia kompromisu w odpowiednim zakresie: O BRAK OGRANICZENIA A NISKIEGO STOPNIA B ŚREDNIEGO STOPNIA C DUŻEGO STOPNIA X BARDZO WYSOKIEGO STOPNIA

20 STOPNIEŃ X MOŻE TYLKO WYJĄTKOWO UZYSKAĆ ZGODĘ KOMISJI ETYCZNEJ, WYMAGA SZCZEGÓLNEGO UZASADNIENIA.

21 ET YKA EKSPERYMENTU NA ZWIERZĘCIU KODEKSY ET YCZNE O BADANIACH NA ZWIERZĘCIU KODEKS ETYKI I DEONTOLOGII WETERYNARYJNEJ (2004) ROZDZIAŁ III Eksperymenty na zwierzętach w badaniach naukowych i dydaktyce Art. 36 Uczestnictwo lekarza weterynarii we wdrażaniu osiągnięć biotechnologii jest dopuszczalne, gdy istnieją uzasadnione przesłanki naukowe, że nie będzie to szkodliwe dla ludzi, zwierząt i środowiska

22 ET YKA EKSPERYMENTU NA ZWIERZĘCIU KODEKSY ET YCZNE O BADANIACH NA ZWIERZĘCIU Art. 37 Eksperymenty z użyciem żywych zwierząt, w których uczestniczy lekarz weterynarii, są dopuszczalne tylko wtedy, gdy są niezbędne w diagnostyce, dydaktyce, a w badaniach naukowych przewiduje się, że przyniosą korzyść dla zdrowia ludzi i zwierząt oraz gdy są zachowane obowiązujące w tym zakresie przepisy prawa.

23 EKSPERYMENTY NA ZWIERZĘTACH - PRAWO ROZPORZĄDZENIE PREZYDENTA RZECZYPOSPOLITEJ z dnia 22 III 1928 O OCHRONIE ZWIERZĄT art. 3 nie będą uważane za znęcanie się nad zwierzętami doświadczenia, dokonywane na nich w celach naukowych, o ile doświadczenia takie są konieczne dla poważnych prac i badań naukowych i dokonywane są przez osoby posiadające specjalne zezwolenia (...) Doświadczenia określone w niniejszym artykule nie mogą być dokonywane w średnich i niższych zakładach naukowych, poza zakładami specjalnymi, które określą przepisy (...)

24 EKSPERYMENTY NA ZWIERZĘTACH - PRAWO ROZPORZĄDZENIE MINISTRA SZKOLNICTWA WYŻSZEGO z dnia 16 XI 1959 (...) Na zwierzętach mogą być dokonywane w granicach koniecznych doświadczenia w celach naukowych, związane z prowadzeniem prac i badań naukowych, prac dydaktycznych oraz diagnostyką, a także kontrola lub produkcją środków leczniczych, chemicznych i odżywczych. Doświadczenia związane z pracami dydaktycznymi mogą być wykonywane jedynie wówczas, gdy są przewidziane programem nauczania. (...)

25 EKSPERYMENTY NA ZWIERZĘTACH - PRAWO USTAWA z dnia 21 sierpnia 1997 O OCHRONIE ZWIERZĄT ROZPORZĄDZENIA MINISTRA NAUKI z dnia 3 lipca 2003 O doświadczeniach na zwierzętach

26 EKSPERYMENTY NA ZWIERZĘTACH - PRAWO ROZPORZĄDZENIE RADY MINISTRÓW z dnia 2 września 2003 W sprawie trybu składania wniosków o umieszczenie w wykazie jednostek uprawnionych do przeprowadzania doświadczeń i testów na zwierzętach i o skreśleniu z tego wykazu USTAWA z dnia 21 stycznia 2005 O doświadczeniach na zwierzętach

27 ETYKA EKSPERYMENTÓW NA ZWIERZĘTACH Hierarchia stworzeń dobro człowieka Pierwszeństwo metod alternatywnych Ochrona gatunków ginących i zagrożonych

28 ETYKA EKSPERYMENTÓW NA ZWIERZĘTACH Ważność i celowość badań Rezygnacja z eksperymentu w dydaktyce Oszczędzenie bólu zwierzętom Prymat postępu nauki nad racjami ekonomicznymi

29 KRYTERIA DOPUSZCZALNOŚCI UŻYCIA ZWIERZĄT DO BADAŃ NAUKOWYCH

30 wiele organizacji i ruchów społecznych broniących praw zwierząt bezwzględność człowieka w sposobie postępowania w stosunku do zwierząt gospodarskich (w chowie i hodowli) oraz zwierząt doświadczalnych wynaturzenie osobowości ludzkiej w dążeniu do maksymalizacji zysku lub sławy uchwalenie w wielu krajach ustaw regulujących stosunek do zwierząt w Polsce Ustawa o Ochronie Zwierząt (od 1997 r.)

31 w art. 1 ustawa ta stwierdza: Zwierzę jako istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzeczą uwzględnia jednak realia życia społeczności ludzkiej i nie wyklucza możliwości użytkowania zwierząt do produkcji żywności i innych surowców, wykorzystania w rozrywce, sporcie oraz w eksperymentach naukowych postulowana jest konieczność uwzględnienia dobra zwierząt i ich humanitarnego traktowania jeśli eksperymenty z udziałem zwierząt są i pozostaną faktem (istnieje na nie moralne przyzwolenie w środowiskach naukowych i nie tylko), to jednak zgoda na nie dotyczy tylko niektórych badań, a więc ma charakter warunkowy wyeliminować należy wszystkie eksperymenty drastyczne, takie jak np. wiwisekcja czy testy kosmetyczne przy podejmowaniu innych badań naukowiec jest zobowiązany do respektowania norm moralno-etycznych: zasady minimalizowania cierpienia zwierząt oraz, w razie potrzeby, ich bezbolesnego uśmiercania

32 ORGANIZACJA I ZASADY OCHRONY ZWIERZĄT DOŚWIADCZALNYCH W POLSCE doświadczenia z użyciem zwierząt są i pozostaną nieuniknionym sposobem coraz głębszego poznania tajników życia. procedury badawcze - w ramach odpowiednich regulacji prawnonaukowych

33 PODSTAWOWE UWARUNKOWANIA PRAWNE w Polsce obowiązuje Ustawa o Ochronie Zwierząt z 21 sierpnia 1997 r.1 (oraz z 24 lipca 1998 r.), prawo Unii Europejskiej szeroko zaakceptowane stosowanie tzw. zasady trzech R w stosunku do zwierząt doświadczalnych (Russell i Burch). W dniu 21 stycznia 2005 r. uchwalono Ustawę o Doświadczeniach na Zwierzętach (DzU nr 33), która precyzuje i poszerza postanowienia Ustawy z dn. 21 sierpnia 1997 r

34 DYREKTYWA TRZECH R" (3 R) replacement (zastąpienie), reduction (zmniejszenie), refinement (zmiany procedury) = przy planowaniu doświadczeń należy dążyć do zastępowania eksperymentów na zwierzętach metodami alternatywnymi, tzn. niewymagającymi użycia zwierząt {replacement) [np.. metody hodowli tkanek i komórek in vitro]. jeżeli nie można zrezygnować ze zwierząt w danym eksperymencie dążyć do zmniejszenia do niezbędnego minimum liczby użytych zwierząt (reduction) w szerszym zakresie wprowadzać zmiany procedur eksperymentalnych na mniej bolesne (refinement).

35 ROLA I ZASADY FUNKCJONOWANIA LOKALNYCH KOMISJI ETYCZNYCH minister do spraw nauki powołuje Krajową Komisję Etyczną do spraw Doświadczeń na Zwierzętach (KKE) Komisja ta z kolei powołuje Lokalne Komisje Etyczne (LKE), aktualnie w Polsce istnieje 17 Lokalnych Komisji Etycznych, liczących od 5 do 15 członków. Do zadań KKE należy m.in.: powoływanie i ustalanie zasad funkcjonowania LKE, w tym trybu wydawania przez nie opinii w sprawie dopuszczalności doświadczeń na zwierzętach; rozpatrywanie odwołań od decyzji LKE; funkcje kontrolne wobec LKE; zajmowanie stanowiska w sprawach dotyczących testów na zwierzętach.

36 ZADANIA LKE rozpatrywanie wniosków W-l i W-2; wydawanie opinii o dopuszczalności przeprowadzenia planowanych doświadczeń, określanie warunków i procedur przeprowadzania tych doświadczeń, wydawanie opinii o możliwości uzyskiwania celów naukowych lub diagnostycznych bez konieczności przeprowadzenia badań za pomocą metod alternatywnych; wyrażanie zgody na przeprowadzenie doświadczeń i prac badawczych powodujących ból lub inne cierpienia zwierząt; wydawanie opinii o warunkach bytowych w hodowlach zwierząt laboratoryjnych; wydawanie indywidualnych zezwoleń na wykonanie badań z użyciem zwierząt o określonej metodyce pracownikom naukowym i dydaktycznym

37 SKALA INWAZYJNOŚCI BADAŃ NA ŻYWYCH KRĘGOWCACH Ocena tzw. stopnia inwazyjności planowanych badań przyjęta przez KKE skala inwazyjności jest pięciostopniowa (1-4 + X) potęgowanie zadawania bólu (cierpienia) zwierząt doświadczalnych według określonej procedury badawczej eksperymenty o stopniu inwazyjności od 1-4 zatwierdzane przez LKE eksperymenty o inwazyjności X - jedynie KKE

38 TABELA 1. KATEGORYZACJA INWAZYJNOŚCI ZABIEGÓW ZALECANA PRZEZ KRAJOWĄ KOMISJĘ ETYCZNĄ Stopień Charakter badań Przykłady Warunki dopuszczalności 1. Procedury nieinwazyjne (żadne z uczestniczących zwierząt nie jest narażone na cierpienie lub jakikolwiek uszczerbek na zdrowiu) Behawioralne obserwacje małych zwierząt w zamknięciu, łącznie ze stosowaniem behawioralnych testów na zwierzętach nie poddawanych żadnym zabiegom Zapewnienie zwierzętom dobrych warunków bytu (w tym wody, pokarmu i możliwości ruchu), bezpieczeństwa oraz humanitarnego traktowania po zakończeniu projektu

39 2. Procedury powodujące lekki chwilowy ból, stres lub długotrwały lekki dyskomfort Chwilowe (do kilku minut) unieruchomienie w celu dokonania obserwacji lub prostego zabiegu; pobieranie krwi; wstrzyknięcia dożylne, podskórne, domięśniowe, dootrzewnowe lub doustne nietoksycznych substancji; uśmiercanie (eutanazja) standardowymi metodami, które powodują natychmiastową, prawie bezstresową utratę świadomości (np. dekapitacja po podaniu środków uspokajających albo lekkim znieczuleniu, przedawkowanie środków uspokajających); terminalne doświadczenia pod głęboką narkozą i inne Jak dla stopnia 1 oraz odpowiednie umiejętności techniczne i uprawnienia personelu realizującego doświadczenia

40 3. Procedury powodujące umiarkowany ból/stres Wprowadzenie drenu lub kateteru z lokalnym znieczuleniem; drobne zabiegi chirurgiczne w znieczuleniu (pobranie wycinka czyli biopsja, otwarcie jamy otrzewnowej, usunięcie gonad); wstrzyknięcia dosercowe i do klatki piersiowej; unieruchomienie na minut bez podania środków uspokajających lub znieczulenia; narażanie na szkodliwe, stresujące bodźce, ale z możliwością ucieczki; i inne Jak dla stopnia 2 oraz uzasadnienie narażania zwierząt na poważny chwilowy lub długotrwały, ale umiarkowany ból/stres

41 4. Procedury powodujące silny ból/stres i zwykle nieodwracalne uszkodzenia ciała i funkcji psychicznych Przywracanie do świadomości i utrzymywaniu przy życiu zwierząt okaleczonych po poważnych zabiegach chirurgicznych (dokonanych pod narkozą); testy toksykologiczne i wywoływanie śmiertelnych chorób (np. choroby popromiennej, śmiertelnych chorób zakaźnych i dziedzicznych) z humanitarnym zakończeniem (humane endpoint); stosowanie pełnego adjuwantu Freunda; wywoływanie zaburzeń organizacji czucioworuchowej i ciężkich zaburzeń psychicznych (np. przez trwałą izolację matki od młodych); wystawianie na szkodliwe, silnie stresujące bodźce bez możliwości ucieczki; długotrwałe (wielogodzinne i dłuższe) unieruchomienie; i inne Jak dla stopnia 3 oraz uzasadnienie narażenia zwierząt na ostre cierpienia i trwałe kalectwo bez możliwości albo przy niewielkiej możliwości kompensacji cierpień

42 X Niedopuszczalne procedury powodujące skrajne cierpienia Używanie kurary i pokrewnych substancji do unieruchomiania zwierząt bez znieczulenia; zadawanie ran i oparzeń bez znieczulenia; doprowadzanie do śmierci przez zatrucie (np. strychniną), przez odwodnienie lub głodzenie, przez działanie temperatury i ciśnienia; wywoływanie ostrych psychoz (np. przez narażanie unieruchomionych zwierząt na ostry stres, zastąpienie matki karzącym" fantomem) i agonistycznych zachowań prowadzących do okaleczeń i śmierci; i inne Zezwala się na wykonywanie procedur zaliczonych do stopnia inwazyjności X, jeśli ich przeprowadzenie jest dopuszczane przepisami szczególnymi. W takim przypadku opinię wydaje Krajowa Komisja Etyczna

43 Podstawowe kryteria dotyczące metod uśmiercania (eutanazji) zachowanie do końca życia zwierzęcia podstawowych zasad dobrostanu maksymalne zminimalizowanie bólu poprzez błyskawiczne pozbawienie przytomności i śmierć kliniczną krótkotrwałe ograniczenie swobody przy minimalnym stresie obowiązuje bezwzględnie dobór metody w stosunku do wieku, gatunku i stanu zdrowia zwierzęcia (tab. 2), umiejętność szybkiego wykonania procedury przez wyszkolony personel oraz użycie metod akceptowanych z punktu widzenia estetycznego

44 Tabela 2. Ocena ogólna oraz dodatkowe warunki zastosowania różnych metod uśmiercania zwierząt Metoda Ryby Gryzonie małe Ptaki Króliki Psy, koty, fretki, lisy Duże ssaki Ogłuszenie 4 potwierdzone zniszczeniem mózgu 4 gryzonie do 1 kg mc., potwierdzone ustaniem krążenia 3 dopuszczalna u piskląt do 72 godzin życia 3 potwierdzone uszkodzeniem mózgu 2 tylko noworodki 2 konieczne natychmiastow e skrwawienie Dyslokacja kręgów szyjnych 3 dopuszczalna w przypadku małych ryb 4 gryzonie do 150 g mc, konieczne potwierdzenie 4 ptaki do masy ciała 250 g, konieczne potwierdzenie 4 do 1 kg mc, po uśpieniu, konieczne potwierdzenie X X Maceracja 4 tylko ryby do 2 cm długości 1 gryzonie do masy ciała 4g 4 pisklęta do 72 godzin życia 2 płody o masie do 4 g X X Porażenie prądem X X 1 nie zalecana 3 wymaga potwierdzenia 3 konieczne skrwawienie 4 konieczne skrwawienie

45 Dekapitacja X 2 X 2 poniżej 1 kg X X Strzał zablokowany m bolcem X X X 4 potwierdzić skrwawienie m 3 potwierdzić skrwawienie m 5 potwierdzić skrwawienie m Środki chemiczne 5 MS-222, Benzokaina, Etomidat Mctomidat 5 Halotan, Enufuran, izofluran, PBS1-5 Habtan - 4 PBS1-5 T Halotan 2 PBS1-5, T- 61, Halotan oraz Sekobarbital - 4 Chinalbarbita l2 oraz PBS1-5 T-61-4, Halotan - 2 (jagnięta, koźlęta) Środki wziewne X CO2 70% - 4 CO-2 CO, 70% - 4 ĆO-2 (szczególnie kurczęta) CO2 70% - 2 CO -2 (silne oznaki niepokoju) X CO2 70% - 1 CO-2