Akcja Wisła 1947 rok przyczyny i skutki.

Akcja Wisła 1947 rok przyczyny i skutki. Ewa Frankowska

Akcja Wisła to jedna z najciemniejszych kart w dziejach stosunków naszych narodów-polskiego i ukraińskiego. Temat ten do lat 90 XX wieku był zatajany lub fałszywie przedstawiany. Te odmienne spojrzenia charakteryzowały rządy naszych krajów jak i świadomość społeczeństw. Po 1989 roku, kiedy to nastąpiła zmiana na arenie politycznej Europy, Polska i Ukraina mogły zacząć dyskusję i wspólnie starać się o pojednanie między naszymi narodami. W owej pracy pragnę przedstawić najważniejsze przyczyny i skutki Akcji Wisła. Jednakże ze względu na obszerny zakres tego tematu, bardziej zainteresowanych odsyłam do przeczytania literatury jaka w ostatnich dziesięciu latach została wydana. Akcja Wisła 1947 była czystką etniczną, czyli wysiedleniem Ukraińców z ich ziem ojczystych, a następnie rozproszeniem ich na terenach Polski zachodniej i północnej w oparciu o dokładnie przemyślany plan ich asymilacji. By jednak w pełni zrozumieć, czym była owa operacja, musimy wpierw zapoznać się z wydarzeniami z lat wcześniejszych. W dokumentach źródłowych możemy spotkać się z dwojakim nazewnictwem-operacja lub Akcja Wisła, oraz Akcja Wschód. 1 W powszechnym użyciu przyjęła się jednak nazwa Akcja Wisła ( zastosowana także w tej pracy). Owa akcja była wynikiem wcześniejszych operacji przesiedleńczych(historycy podają na podstawie źródeł archiwalnych trzy etapy przesiedlenia). W roku 1944 utworzono nowa mapę Europy i ustanowiono nową granicę pomiędzy USRR i PRL wzdłuż lini Curzona. 2 W wyniku tego podziału ukraińskie ziemie zostały podzielone na dwie części. Łemkowszczyzna, Nadsanie, Chełmszczyzna, Zamojszczyzna i Podlasie znalazły się w granicach Polski. Nie mają one w terminologii polskiej nazwy geograficzno-politycznej, natomiast w ukraińskiej terminologii tereny te noszą nazwę Zacurzonia. 3 Na tych ziemiach mieszkali od wieków Ukraińcy, którzy posiadali swoją kulturę i tradycję, a co za tym idzie byli bardzo przywiązani do tych ziem. 1 W. P o l i s z c z u k, Akcja Wisła - próba oceny, Toronto 1997, s.5-6. 2 H. S z c z e r b a, Problemy ukraińsko-polskich przesiedleń w latach 1944-1948 z punktu widzenia socjologa, w: Akcja Wisła na tle stosunków polsko-ukraińskich w XX wieku, Szczecin 1994, s.106. 3 W. P o l i s z c z u k, Akcja Wisła...,s. 5-6. 2

Eugeniusz Misiło podaje, że było ich około 700 tyś., a wraz ze zmianą granic w 1944 stali się oni obywatelami Polski. 4 W tej sytuacji pojawia się myśl przesiedlenia niepolskich grup ludności, zwłaszcza Ukraińców. I tak 9 września 1944 r. między Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a rządem Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej nastąpiło podpisanie układu o wymianie ludności. Układ ten był jednak podpisany bez uwzględnienia opinii ludności ukraińskiej, która pozostawała w granicach RP, jak i ludności polskiej znajdującej się na terytorium USRR. 5 Ów układ podkreślał, że przesiedlenie to ma jedynie charakter dobrowolny, jednakże w późniejszych latach okazał się mrzonką. Pierwszy etap przesiedlenia odbył się w okresie od IX 1944 do VII 1945. Ten etap przebiegał bardzo spokojnie, bez przymusu ludności zamieszkiwanej na terenach Zacurzonia. Do wsi przyjeżdżały komisje przesiedleńcze, które prowadziły agitację. Była ona potrzebna, gdyż ludność ukraińska nie chciała rozstawać się ze swoimi gospodarstwami. Jeśli już ktoś zdecydował się na wyjazd to zwykle ze względu na zniszczone gospodarstwo (w wyniku przesuwających się frontów II wojny Światowej), bądź wyjeżdżano też ze względu na obawy przed działalnością polskich podziemnych formacji zbrojnych. Dobrowolne wyjazdy były rzadkością, dlatego polskie władze w ramach reformy rolnej zaczęły nie przydzielać Ukraińcom ziemi, zmieniały cerkwie na kościoły i zamykały szkoły ukraińskie. W lipcu 1945 roku dobrowolne wyjazdy ustały. W połowie 1945 roku nastąpiła konfrontacja pomiędzy rządem polski a Ukraińcami, którzy wysunęli postulat zakończenia przesiedleń i równych praw z Polakami(będących de facto obywatelami Polski). Rząd jednak w niedługim czasie wprowadził model stalinowski. We IX 1945 roku na ziemie zajęte przez Ukraińców rząd wysłał trzy dywizje piechoty. Przystąpiły one do przymusowego przesiedlenia na terytorium USRR. Przesiedlenie odbywało się w sposób bardzo brutalny i niehumanitarny. 4 E. M i s i ł o, Akcja Wisła. Dokumenty, Warszawa 1993, s. 18-23. 5 H. S z c z e r b a, Problemy ukraińsko-polskich przesiedleń...,s.106 3

Od IX 1945 do VII 1946 roku wysiedlono 280,000 tysięcy Ukraińców. Łącznie do samego początku do 1946 roku przesiedlono 482,880 osób narodowości ukraińskiej. 6 Tą sytuację lepiej obrazuje podana niżej tabelka: Ukraińcy wysiedleni z Polski w okresie od X 1944 roku do VII 1945. 7 Data Liczba przesiedlonych z Polski do USRR rodzin Osób Do 15.XI 1944 r. 974 3,605 Do 1.XII 1944 r. 3,378 12,951 Do 1. I 1945 r. 10,449 39,864 Do 1.II 1945 r. 16,975 63,403 Do 1.III 1945 r. 21,686 81,323 Do 19.VII 1946 122,622 482,880 W tym miejscu należy dodać, że przesiedleniom przeciwdziałały oddziały Ukraińskiej Armii Powstańczej. Do roku 1989 komunistyczny rząd Polski trzymał się jednej wersji wydarzeń, utrzymując, że Akcja Wisła miała na celu zlikwidowanie niebezpieczeństwa ze strony UPA. Tymczasem UPA(Ukraińska Armia Powstańcza)była jednostką utworzoną przez OUN Bandery. Podczas wojny działała na terytorium Ukrainy zachodniej. Najpierw od wczesnej wiosny 1943 roku na Wołyniu, potem od połowy tegoż roku w Halicji(w 1943 roku OUN Bandery dokonały ludobójstwa na polskiej ludności Wołynia i Halicji; stąd część historyków uważa, że Akcja Wisła była odwetem za tamte wydarzenia) 8 Głównym frontem walk UPA było usuwanie Polaków, stąd morderstwa masowe na polskiej ludności cywilnej(nie oszczędzano nawet kobiet i dzieci) Według historyków teza o tym, że OUN-UPA były zagrożeniem, tak samo jak ludność ukraińska znajdująca się pod wpływem tych struktur, jest niedorzeczna. 9 6 H. S z c z e r b a, tamże, s. 106-107. 7 Tamże, s.106. 8 W. P o l i s z c z u k, Akcja Wisła...,s.22. 9 A.L. S o w a, Stosunki polsko-ukraińskie 1939-1947,Kraków 1998,s.296. 4

Tu się pojawia pytanie w takim razie za co karano niewinnych ludzi? Czy prześladowano UPA, która w tamtym czasie już prawie nie istniała? Znany historyk - Norman Davies uważa, że UPA otoczona w Bieszczadach, ledwo wytrzymała do VII 1947 roku. Zamknięci w ofensywie wojsk sowieckich, polskich i czechosłowackich, nie mieli innego wyjścia jak tylko śmierć. UPA w tym okresie już się nie liczyła. Przesiedlenie miało sens tylko ze względu na korzyści jakie Polska wynosiła z tego tytułu. Po pierwsze rozbite zostały enklawy niewinnych Ukraińców(przykład Łemków, którzy nic nie mieli wspólnego z UPA)stosowano też przesiedlenia małżeństw mieszanych. Albowiem jak dalej twierdzi Davies przemysłowa wartość Gdańska, Szczecina i Wrocławia była o wiele większa niż Wilna, Brześcia czy Lwowa. 10 Jednakże gdy się okazało, że wcześniejsze akcje wysiedleńcze w latach 1944-1946 nie przyniosły rezultatu, ostatecznym rozwiązaniem sprawy ukraińskiej stała się Akcja Wisła. 11 Kwestia kiedy i z jakich względów zdecydowano się na jej przeprowadzenie budzi wątpliwości u historyków. Uważa się że śmierć generała Karola Świerczewskiego, w zasadzce zorganizowanej 28 III 1947,posłuzyła jako pretekst do rozpoczęcia akcji, która była przygotowywana już znaczniej wcześniej. Istotnym argumentem dla komunistycznego rządu Polski była konieczność całkowitego wysiedlenia ludności ukraińskiej z terenów przylegających do granicy polsko-ukraińskiej. Obawiano się odrodzenia w jakiejkolwiek formie irredenty ukraińskiej. Prawdopodobnie jeśli istniały jakieś naciski ze strony sowieckiej to były one zbieżne z polityką polskich władz komunistycznych, jak i częścią polskiego społeczeństwa. 12 28 III Biuro Polityczne Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej przyjęło uchwałę, która polecała: W ramach akcji represyjnej wobec ludności ukraińskiej postanowiono: 1.W szybkim tempie przesiedlić Ukraińców i rodziny mieszane na tereny odzyskane(przede wszystkim Prusy pn.)nie tworząc zwartych grup i nie bliżej niż 100 km od granicy. 10 N. D a v i e s, Serce Europy-krótka historia Polski, New York 1984, s.8. 11 A.L. S o w a, Stosunki...,s. 296. 12 Tamże,s.296. 5

2. Akcje wysiedlenia uzgodnić z rządem ZW. Radzieckiego i Czechosłowacji. 3. Rozpracowanie danych o ludności ukraińskiej w Polsce oraz opracowanie projektu przesiedlenia poleca się towarzyszowi Spychalskiemu i Radkiewiczowi. Termin 1 tydzień. 13 Wielki pośpiech ze strony elity rządzącej może wskazywać na to, iż akcja operacyjna była przygotowywana już o wiele wcześniej. Przygotowania do ostatecznej akcji wysiedleńczej odbywały się na wielu odcinkach: wojskowym (to walka z UPA), cywilnym(przygotowanie list ewakuowanych i transportu), dyplomatycznym (zamknięcie granic z ZSRR i Czechosłowacją, tam gdzie mieszkała ludność ukraińska), propagandowym(jakoby śmierć gen Świerczewskiego, była powiązana ze sprawą ukraińską).14 kwietnia były już gotowe Wytyczne dla władz administracji ogólnej, wojskowych, osiedleńczych i Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w związku z planowanym wysiedleniem ludności ukraińskiej. Administracja na tych terenach miała dopilnować by wysiedleńcy zabrali ze sobą całe mienie ruchome(w tym inwentarz żywy, martwy i ziemiopłody),chronić przed samowolą, rabunkami lub niszczeniem mienia, oraz zapewnić opiekę lekarską w punktach. 14 16 kwietnia sporządzono plan działania, który miał być objąć cztery obszary: S (Sanok), R (Rzeszów), L (Lublin) i G (Gorlice). Akcja wojskowa i przymusowe przesiedlenie miano przeprowadzić w rejonie S i R zaś na obszarach L i G zastosować przesiedlenie drogą administracyjną. Ustalono jeszcze w przeddzień akcji, że nadrzędnym celem jest ostateczne rozwiązanie problemu ukraińskiego w Polsce. Działania przesiedleńcze na ziemie północno-zachodnie powinny objąć wszystkie odcienie narodowości ukraińskiej z Łemkami włącznie, jak i mieszane rodziny polsko-ukraińskie. Równocześnie z ewakuacją miała być przeprowadzona akcja ofensywnego zwalczania band UPA. 15 13 A.L. S o w a, tamże,s.295-297. 14 L. W o ł o s i u k, Przebieg i skutki akcji Wisła, w :Problemy Ukraińców w Polsce po wysiedleńczej akcji Wisła 1947roku,Kraków 1997,s.24-26. 15 L. W o ł o s i u k, tamże,s.27-29. 6

28 kwietnia 1947 roku o godzinie 4 rano rozpoczęła się akcja Wisła trwająca przez trzy miesiące do 28 lipca. Brało w niej udział 6 dywizji Wojska Polskiego(sformowanej z szesnastu pułków : pułk saperów, pułk samochodowy, pułk MO, eskadra lotnicza i dywizja wojsk KBW). Owe dywizje otoczyły ukraińskie wioski, zaś NKWD i czechosłowacka straż graniczna zablokowały granicę na wschodzie i południu. Na dowódcę powołano gen. Stefana Mossora. Wysiedlanie ludności przebiegało według wcześniejszego planu, to znaczy w dwóch fazach. Operacje wysiedlania wsi przeprowadzano brutalnie i bezwzględnie. Nocą wojsko otaczało wieś, zwykle wkraczano około 4 nad ranem. Na spakowanie się dawano 2 godziny(ale nie zawsze tego przestrzegano). Te godziny dostawali Ukraińcy na spakowanie najniezbędniejszych rzeczy i załadowanie ich na wozy, wraz z inwentarzem żywym i ziemiopłodami. 16 Formowano z wysiedleńców kolumnę i prowadzono ich do pierwszego punktu zbornego. W tych punktach układano dokładne spisy rodzin, przewożonego mienia. Dodatkowo przeprowadzano selekcję, to znaczy szukano podejrzanych o współpracę z UPA. Dzielono wysiedleńców na trzy grupy A - notowany przez UB, B - notowany przez zwiad wojskowy, C - zastrzeżenie zgłaszał dowódca oddziału wysiedlającego. Osoby, którym przydzielono te kategorie miały być wyeliminowane, co w praktyce oznaczało osadzenie ich w obozie koncentracyjnym w Jaworznie. 17 Do tej kwestii jeszcze powrócimy. Po selekcji formowano skład tzw. transportowy, który wyruszał do jednego z dwóch punktów przeadresowania - Lublina lub Oświęcimia (nazwę Oświęcim ze względu na skojarzenie z niemieckim obozem koncentracyjnym zmieniono fałszywie na Katowice )Dowódca takiego konwoju otrzymywał dwie koperty. Jedna z nich była przeznaczona dla kierownika punktu przeadresowania i zawierała informację, gdzie ma dalej jechać transport. Drugą otrzymywał kierownik jednego z czterech punktów (Olsztyn, Szczecinek, Poznań, Wrocław). Z punktów rozdzielczych urzędnicy powiatowi PUR-ów przekazywali rodziny łącznikom i sołtysom, którzy zawozili je na miejsce osiedlenia. 18 16 Tamże,s.29. 17 L. W o ł o s i u k, tamże, s.29-30. 18 Tamże, s.30-31. 7

Północno zachodnie regiony Polski na których osiedlano Ukraińców, mimo skutków wojny stały na wyższym poziomie niż kresy południowo-wschodnie. Jednak Ukraińcy z akcji Wisła byli ostatnią taką grupą, która przybyła do tych regionów. Dlatego też gospodarstwa, które otrzymali były najbardziej zniszczone. Zdewastowane budynki, czasami pojedyncze izby, czy stodoły praktycznie się nie nadawały do zamieszkania. Kolejnym problemem wysiedleńców był brak żywności. Albowiem wysiedlenie odbywało się w lecie, kiedy pola były już obsadzone, ale jeszcze nie zbierano plonów. Administracja państwowa mimo podejmowanych akcji rozdawania odzieży, żywności, większej pomocy nie była w stanie udzielić. Odczuwano też poważny brak ziemi. Większość Ukraińców była zniechęcona, wręcz apatyczna. Zwłaszcza, że każdy miał ukrytą nadzieję na możliwość powrotu do rodzinnych stron po zakończeniu walk polsko-ukraińskich. Ta nadzieją została brutalnie odebrana poprzez wprowadzenie przez rząd zakazu o jakichkolwiek wyjazdach na dawne ziemie. 21 VII 1947 zastępca dyrektora ZC PUR Mścisław Olechowicz zabronił kierowania przesiedleńców z akcji Wisła do starych miejsc zamieszkania. Natomiast wszystkie powracające osoby odsyłano z powrotem do miejsc ich przesiedlenia. 19 Oprócz problemów natury codziennej Ukraińcy spotkali się z jeszcze jednym o wiele poważniejszym. Większość przesiedleńców była określana jako osadnik z akcji W. Określenie to stawiało ludność ukraińską jako obywateli drugiej kategorii. Często ukrywano się z tożsamością narodową, gdyż nie chciano wystawiać się na publiczne szykany ze strony zamieszkujących tam Polaków. Władza wmawiała społeczności lokalnej negatywny obraz Ukraińca-banderowca. Zwyczaje i odrębności wywołały z reguły u sąsiadów (Polaków) wrogość i nieufność, które prowadziły do antagonizmów między narodami. Przesiedleńcy z akcji W o wiele łatwiej nawiązali kontakt z przedstawicielami innych grup dyskryminowanych przez władze np. autochtonami czy pozostającymi na ziemiach zachodnich Niemcami. 20 19 I. H a ł a g i d a, Życie Ukraińców na ziemiach zachodnich w pierwszych latach po wysiedleńczej Akcji Wisła, w :Problemy Ukraińców w Polsce po wysiedleńczej akcji Wisła 1947 roku, Kraków 1997, s.37-42. 20 I. H a ł a g i d a,życie Ukraińców..., s.45. 8

Najlepiej sytuację w jakiej znaleźli się Ukraińcy, cały ogrom zła jakie niosło wysiedlenie, opisują wspomnienia przesiedlonych ludzi. Tylu ile było ludzi przesiedlonych tyle wspomnień i tragedii ludzkich. Dla lepszego zrozumienia osobistych przeżyć tamtych wydarzeń posłużę się cytatem z artykułu Anny Grupińskiej (uważa ona że wysiedlenie Ukraińców było popierane przez większość polskiego społeczeństwa). 21 Ja miałem wówczas zaledwie 8 lat. To była tragedia- opowiada ks. Pyrczak, jeden z księży unickich w województwie koszalińskim.-pamiętam, zboża już się kłosiły, a wokół rozpacz wielka. Ludzie rwali sobie włosy z głowy, całowali progi, okna, drzwi. Mieli dwie godziny na opuszczenie swych domostw. Wolno im było zabrać tylko to, co na wóz zmieścili. Zostawili zasiane pola. Jechaliśmy ponad tydzień bydlęcymi wagonami razem z krowami, świniami. Nie wiedzieliśmy dokąd nas wiozą. Na szczęście było lato...dostaliśmy najgorsze chałupy, te lepsze były już zajęte przez Polaków, którzy przyjechali dwa lata wcześniej. Czasami jeszcze gorący obiad stał na stołach po rodzinie niemieckiej. Dom, który my dostaliśmy, nie miał okien, drzwi, był słomą kryty... A ziemię, ugór dostaliśmy 3 km od domu. Siać już było za późno, więc ojciec chodził do pracy do Polaków, a oni myśleli, ze my jesteśmy bandyci, tak im władza mówiła 22 Powyższy cytat ukazuje narosłe animozje pomiędzy narodami-polskim i ukraińskim. Przesiedlenie spowodowało ogromne straty moralne (zniszczono kulturę polsko-ukraińskiego pogranicza)i materialne (wyludniono i zdewastowano Bieszczady). Owe brutalne metody przymusowych przesiedleń nie rozwiązały problemu ukraińskiego, ale pogorszyły już i tak zawiłe stosunki. Powróćmy teraz do osób, które zostały przez władze Polski uznane za podejrzane o współpracę z UPA. Trafiały one do obozu koncentracyjnego w Jaworznie. Zarówno jak i sama akcja Wisła tak i obóz odosobnienia dla Ukraińców był przygotowane wcześniej. 21 A. G r u p i ń s k a, Być Ukraińcem w Polsce, w: Obserwator Wielkopolski 1990, nr.7, s.11. 22 H. S z c z e r b a, tamże, s.108. 9

23 IV 1947 roku Biuro Polityczne PPR, zadecydowało o utworzeniu dla podejrzanych Ukraińców obozu w Jaworznie, na terytorium filii byłego obozu koncentracyjnego Auschwitz (Oświęcim). Z początku kryterium uwięzienia w obozie było podejrzanie o współpracę z UPA. W obozie przebywali nauczyciele, lekarze, 22 księży greckokatolickich i 5 prawosławnych. Jednak do podstawowej grupy więźniów należeli ukraińscy chłopi. Co zaskakujące w obozie w Jaworznie nie osadzano członków OUN czy UPA, ujętych przez wojsko. Początkowo byli oni sądzeni przez sądy polowe, a po zakończeniu akcji W przez sądy wojskowe w Krakowie, Rzeszowie i Lublinie. 23 Pierwszy transport Ukraińców wchodzi za bramę 9 maja 1947 roku.obóz istniał do połowy lat 50. W między czasie modernizowano go i przebudowano. Od początku tj. od przybycia pierwszych więźniów, władze zbudowały trzymetrowy mur wokół ogrodzenia z drutu. Celem władz było odseparowanie i zasłonięcie obozu przed opinią publiczną. 24 Centralny Obóz Pracy tak brzmiała formalna nazwa obozu. Ukraińcy byli jednak sporadycznie wykorzystywani do tej pracy. Zatrudniano jedynie rzemieślników, jakakolwiek praca pozwalała ochronić się przed szykanami ze strony blokowych. Więźniom nie wolno było się kontaktować, jedynym miejscem informacji były warsztaty pracy. Część żeńską oddzielały od męskiej zasieki z drutu kolczastego. W obozie znajdował się szpital, jednak nie spełniał on żadnych funkcji. Baraki w których przyszło mieszkać więźniom były podobne do tych, które zachowały się w Brzezince. Porządku w barakach pilnowali blokowi. Oni to między innymi organizowali wyczerpujące wręcz mordercze zajęcia(nocne apele, częste tortury). Na wzór oświęcimskich kapo blokowi do pomocy mieli w Jaworznie tzw. gońców (wynagrodzeniem dla nich była większa racja żywności). 25 Bezpośredni nadzór nad obozem sprawował wydział więziennictwa obozów Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa. W 1945 roku na komendanta wybrano kapitana Stanisława Kwiatkowskiego(dwa lata później dostał awans na majora). 23 Tamże,s.109. 24 W. M o k r y, Problemy Ukraińców w Polsce po wysiedleńczej akcji Wisła 1947 roku, Kraków 1997,s.77. 25 Tamże, s.78-79. 10

Na terenie obozu istniała grupa śledcza Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, której zadaniem było: odnalezienie wśród więźniów prawdziwych współpracowników OUN i UPA, oraz zebranie informacji na temat ukraińskiego podziemia. 26 Wśród 3.936 więźniów obozu w Jaworznie były 823 kobiety i kilkanaścioro dzieci. Część osób zmarła z wycieńczenia, niedożywienia, tortur czy chorób. Spis ofiar obozu podaje liczbę 146 mężczyzn i 4 kobiety. Pod względem wieku przeważają osoby starsze. Zmarłych więźniów chowano w pobliskim lesie w wykopanych pomiędzy drzewami dołach. Miejsca te nie były oznaczone, a pochówki odbywały się w tajemnicy. Dlatego trudno do dzisiaj ustalić gdzie znajdują się wszystkie groby. Ten las jest po dziś dzień symbolicznym cmentarzem ofiar obozu w Jaworznie. 27 Do marca 1948 roku zwolniono większość więźniów. W obozie jednak nadal pozostali ci, których uważano za niebezpiecznych(byli to między innymi księża i nauczyciele). Według wszystkich historyków obóz koncentracyjny w Jaworznie kwalifikuje się do oskarżenia o ludobójstwo(genocyd). Sprawa Jaworzna to dwa aspekty, moralny i prawny. Moralna ocena zbrodni, dokonanych na Ukraińcach w obozie pozostaje negatywna. Jeśli zaś chodzi o problem prawny, to jest on już bardziej złożony. Jeszcze kilka lat temu byli ukraińscy więźniowie dowiadywali się od Prokuratury Generalnej że takiego obozu nigdy w Polsce nie było. W czasie kiedy dochodzi do normalizacji stosunków pomiędzy Polską a Ukrainą, większość członków komisji sejmowych nie zgadza się nawet na wzmiankę o obozie w Jaworznie. W tej sytuacji moralny charakter nabrała uchwała Senatu RP z dnia 3 VIII 1990 roku, potępiająca akcję Wisła (podaje ona że: Senat RP potępia akcję Wisła, w której zastosowano - właściwą dla systemów totalitarnych- zasadę odpowiedzialności zbiorowej. Senat RP będzie dążył do tego, by naprawione zostały - na ile to możliwe - krzywdy powstałe w wyniku tej akcji. 28 Niestety na tym sprawa stanęła, gdyż Sejm RP ciągle zgłasza nowe projekty, i nie może dojść do jakiegokolwiek stanowiska. 26 Tamże, s.80. 27 Tamże, s.81. 28 W. M o k r y, tamże,s.257. 11

23 i 25 IV 1997 roku odbyła się w sejmie w przededniu 50 rocznicy akcji Wisła dyskusja i głosowanie o nadanie praw kombatanckich osobom represjonowanym w obozie w Jaworznie. Niestety większość posłów była przeciwna propozycji w sprawie więźniów Jaworzna (z 359 posłów obecnych na sali za przyjęciem propozycji było 97 posłów, przeciw 24, wstrzymało się 38). 29 Taka sama sytuacja dotyczy zwrotu nieruchomości przejętych na własność państwa w następstwie akcji Wisła. Do tego czasu nie było mowy o jakichkolwiek wypłatach odszkodowania z tego tytułu. Skutki akcji Wisła są odczuwalne po dziś dzień, gdyż nadal istnieją przeszkody w normalizacji stosunków pomiędzy Polską a Ukrainą. Do tych skutków zaliczmy m.in. etniczne, społeczne i kulturowe. Jeśli chodzi o skutki etniczne to przede wszystkim przesiedlenie spowodowało utratę miejsca w tradycyjnym obszarze etnicznym, a także zerwanie bliskich i dalszych więzi etnicznych ludności ukraińskojęzycznej. Co uniemożliwiało jej utrzymanie jakichkolwiek cech tożsamości. 30 Do skutków społecznych zaliczymy przede wszystkim zerwanie na pewien czas więzi krewniaczosąsiedzkich, a często i rodzinnych. Nasilająca się z konieczności współpraca między przesiedleńcami i osadnikami polskich grup regionalnych nie oznaczała w praktyce ustania szerokiej izolacji ludności ukraińskojęzycznej. Zmieniała się ona etapami, inaczej we wsiach, w których przesiedleńcy zamieszkiwali pojedynczymi rodzinami, a inaczej w tych, w których tworzyli oni większe skupiska. Jej efekty zależały w dużym stopniu od samego składu osadników grup regionalnych. Do ostatnich skutków zaliczamy skutki kulturowe. Przesiedleńcy bowiem najwcześniej eliminowali ze swojej kultury te elementy, które narażały ich na negatywną ocenę, jako ludzi prymitywnych i zacofanych. Najdłużej utrzymały się te elementy kultury, które pielęgnowano w zaciszu domów(zwyczaje, obrzędy, pieśni). 31 29 W. M o k r y, Ukraińcy w Jaworznie, Kraków 1997, s. 84-85. 30 K. P u d ł o, Etniczne, społeczne i kulturowe skutki akcji Wisła, w: Akcja Wisła na tle stosunków polskoukraińskich w XX wieku, Szczecin 1994, s.147. 31 Tamże, s. 149-150. 12

Podsumowując Akcja Wisła odbiła się dużym piętnem na historii Polski jak i Ukrainy. Wysiedlono około 140,575 Ukraińców i członków rodzin mieszanych, zatem dwukrotnie więcej niż przewidywano. 32 Na szczęście zmiany, które się dokonują na naszych oczach, mogą pozwolić naszym narodom na pojednanie i pozytywny dialog. Jedną z oznak na szczeblu politycznym było wspólne oświadczenie Prezydentów RP i Ukrainy o porozumieniu i pojednaniu między naszymi narodami(podpisane 21 V 1997 w Kijowie). Jednocześnie nadal brakuje po obu stronach pełnego zrozumienia i pogłębienia dialogu. Na zakończenie przytoczę tu słowa prof. Leszka Wołosiuka (wygłoszone na Konferencji Problemy Ukraińców.. ): Myślę ze Polacy od dawna już nie patrzą na pobratymców jak Skrzetuski na Bohuna. Że zatem tracą swą bolesną aktualność słowa kończące pierwszą część trylogii: Nienawiść rosła w serca i zatruwała krew pobratymczą - i żadne usta długo nie mówiły: Chwała na wysokości Bogu, a na ziemi pokój ludziom dobrej woli.? Albowiem przebaczyć i przeprosić, nie znaczy bowiem zapomnieć ani za co się przeprasza ani za co się przebacza. 33 32 L. W o ł o s i u k, tamże, s.31. 33 L. W o ł o s i u k, tamże, s.35. 13

Bibliografia * Akcja Wisła na tle stosunków polsko-ukraińskich w XX wieku, w: Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Instytut Historii Uniwersytetu 14

Szczecińskiego i Polskie Towarzystwo Ukrainoznawcze w dniach 12-14 czerwca 1992 r,pod red. Janusza Farysia i Jacka Jekiela, Szczecin 1994. *Problemy Ukraińców w Polsce po wysiedleńczej akcji Wisła 1947 roku, pod red. Włodzimierza Mokrego, Kraków 1997. *Sowa A. L., Stosunki polsko-ukraińskie 1939-1947, Kraków 1998. *Poliszczuk W., Akcja Wisła - próba oceny, Toronto1997. *Davies N., Serce Europy: Krótka Historia Polski, New York 1984. * Misiło E., Akcja Wisła. Dokumenty, Warszawa 1993. 15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33