MAZOWSZE Studia Regionalne nr 10/2012 Streszczenia artykułów Część I. Analizy i Studia Przemysław Śleszyński, Zmiany demograficzne województwa mazowieckiego w latach 1990-2030 i ich skutki W artykule zawarto najważniejsze wyniki badań z raportu modułowego pod tym samym tytułem, realizowanego w projekcie Społeczno-demograficzne uwarunkowania rozwoju Mazowsza ( Trendy rozwojowe Mazowsza ). Wykazano, że województwo mazowieckie jest obszarem silnie zróżnicowanym społeczno-demograficznie. Wymaga to odmienności polityki przestrzennej i regionalnej, w nawiązaniu do specyfiki funkcjonalno-osadniczej i uwarunkowań historyczno-kulturowych. Naczelną prawidłowością historyczną jest cykliczność procesów demograficznych, nawiązujących do kolejnych wyżów i niżów demograficznych, z tendencją do zmniejszania amplitudy natężenia zdarzeń demograficznych. Natomiast podstawową prawidłowością przestrzenną w skali województwa jest monocentryczność osadnicza i zogniskowanie procesów demograficznych, w tym przemieszczeń ludnościowych, w nawiązaniu lub podporządkowaniu względem aglomeracji warszawskiej. Ponadto skala i natężenie obserwowanych, a zwłaszcza obiektywnie spodziewanych w najbliższych dwóch dekadach problemów ludnościowych i społecznych, skłania do uznania obecnego na obszarach peryferyjnych stanu za kryzys demograficzny. Niezależnie od oceny tego stanu, konieczne jest pilne przygotowanie programu aktywizacji tych obszarów i łagodzenia skutków depopulacji. Wnioski wypracowane dla województwa mają, częstokroć, charakter uniwersalny i mogą być wykorzystane w studiach krajowych, w tym zwłaszcza w polityce demograficznej, regionalnej i przestrzennej państwa. Konrad Ł. Czapiewski, Krzysztof Janc, Dostępność do edukacji, jakość kształcenia i poziom wykształcenia mieszkańców a struktura funkcjonalna gmin województwa mazowieckiego Edukacja, a konkretnie jej produkt finalny, czyli poziom wykształcenia, jest bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego. Dokonywane, praktycznie od najwcześniejszych etapów kształcenia, wybory edukacyjne (bezpośrednio lub pośrednio przez rodziców) wpływają na osiągnięcie sukcesu w zakresie zdobytego wykształcenia. Jak wynika z przedstawionych analiz, wybory te są warunkowane nie tylko chęcią podjęcia konkretnej ścieżki edukacji, ale również miejscem zamieszkania. Mazowsze jest regionem silnie spolaryzowanym. Obszar dynamicznie rozwijający się, oferujący najwięcej możliwości z zakresu edukacji (w kategoriach ilościowych i jakościowych), obejmuje Warszawę wraz z sąsiednimi gminami. Nigdzie w regionie (a nawet w kraju) nie ma takich możliwości zdobycia, poszerzenia i wykorzystania wiedzy i umiejętności. Duża część regionu to obszary odznaczające się słabymi warunkami dla rozwoju zasobów kapitału ludzkiego, intelektualnego. Poprzez drenaż mózgów są one pozbawiane istotnych zasobów, mogących stanowić o ich przyszłym rozwoju. Jest to niewątpliwie istotny problem z perspektywy funkcjonowania regionu jako całości. Potrzeba kreowania nowych funkcji dla większości obszarów, będących w stagnacji gospodarczej, nie jest możliwa bez poprawienia funkcjonowania całego systemu: edukacja zasoby wiedzy konwersja wiedzy w zasoby ekonomiczne. Wyzwanie to jest szczególnie istotne aktualnie, gdy mamy do czynienia z postępującymi procesami polaryzacji na linii: możliwości zdobycia wiedzy zasoby kapitału ludzkiego możliwości wykorzystania posiadanej wiedzy na rynku pracy. Polaryzacja dokonuje się przede wszystkim pomiędzy: Warszawą i jej strefą podmiejską (wraz z kilkoma ośrodkami miejskimi Mazowsza) a obszarami oddalonymi od głównego rdzenia rozwojowego. Na obszarze rdzeniowym występuje, z jednej strony, najlepsza dostępność przestrzenna do instytucji edukacyjnych na różnych poziomach kształcenia, najwyższa jakość kształcenia wyrażająca się lepszymi wynikami edukacyjnymi, najszersza oferta instytucji kulturalnych, szkoleniowych i edukacyjnych oraz największa koncentracja mieszkańców posiadających wysokie kwalifikacje zawodowe. Z drugiej strony, dysproporcje te w ostatnich latach ulegają jeszcze silniejszym zróżnicowaniom, przykładowo: na obszarach rdzeniowych poprawia się dostępność i oferta różnych instytucji edukacyjnych, uczniowie uzyskują coraz lepsze wyniki egzaminacyjne, a kapitał ludzki mieszkańców jest wzmacniany poprzez napływ migracyjny osób ze średnim i wyższym poziomem wykształcenia. Zaobserwowany proces polaryzacji większości analizowanych uwarunkowań i efektów
edukacji powiązany jest, w ścisły sposób, z przemianami społeczno-gospodarczymi regionu, wyrażającymi się dynamicznym rozwojem Warszawy z jej strefą podmiejską i znacznie wolniejszym rozwojem pozostałych terenów regionu. Marta Mackiewicz, Anna Dąbrowska, Determinanty innowacyjności na Mazowszu Artykuł powstał na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu Konkurencyjność Mazowsza i jej uwarunkowania, zrealizowanego na zlecenie Mazowieckiego Biura Planowania Regionalnego w Warszawie, w ramach większego przedsięwzięcia badawczego Trendy rozwojowe Mazowsza. Tematem artykułu jest innowacyjność Mazowsza jako jeden z głównych elementów budowania przewagi konkurencyjnej regionu. Województwo mazowieckie jest niekwestionowanym liderem wśród regionów Polski pod względem rozwoju nauki i techniki oraz innowacyjności, ale na tle innych regionów europejskich jego pozycja jest relatywnie słaba. W artykule skoncentrowano się na wybranych determinantach procesów innowacyjnych, które decydują o takiej sytuacji województwa, w szczególności podjęto temat potencjału badawczorozwojowego w regionie, intensywności nakładów na B+R i innowacyjność, współpracy biznesu z jednostkami badawczo-rozwojowymi oraz działań władz lokalnych na rzecz rozwoju innowacyjności. Wykorzystano wyniki badań przeprowadzonych z przedstawicielami samorządów lokalnych, przedsiębiorcami oraz instytucjami otoczenia biznesu. Przeprowadzone analizy wykazały, że model innowacji na Mazowszu nie jest ani modelem podażowym, w którym bodźce do wdrażania nowych rozwiązań pochodzą z instytucji naukowych, ani modelem popytowym, w którym badania naukowe są kształtowane przez popyt ze strony firm. Stosunkowo niski udział środków przedsiębiorstw w finansowaniu działalności B+R, słabe wykorzystanie wyników badań przez firmy, brak efektywnej współpracy między sferą nauki a biznesu oraz niewielkie zaangażowanie władz lokalnych w tworzenie środowiska innowacyjnego, to najważniejsze czynniki odpowiedzialne za niski stopień innowacyjności gospodarki Mazowsza. Jerzy Bański, Konrad Ł. Czapiewski, Marcin Mazur, Policentryczność rozwoju Mazowsza W niniejszym opracowaniu zestawiono kilka najważniejszych wniosków z badań struktury osadniczej, powiązań ośrodków subregionalnych i spójności społeczno-gospodarczej Mazowsza, zrealizowanych w ramach projektu Trendy rozwojowe Mazowsza. W kontekście rozwoju policentrycznego Mazowsza struktura rozmieszczenia osadnictwa jest korzystna. Centralne funkcje w regionie pełni Warszawa, wokół której zlokalizowanych jest pięć ośrodków subregionalnych (Radom, Płock, Ostrołęka, Ciechanów, Siedlce) o różnym potencjale rozwojowym. Radom i Płock można uznać za ośrodki duże, o silnym własnym potencjale. W ostatnich dwóch dekadach obserwowano w nich regres demograficzny, wynikający z odpływu ludności na tereny podmiejskie lub do innych miast (głównie Warszawy) oraz spadku przyrostu naturalnego. W przypadku Radomia potencjał rozwojowy nie jest wykorzystywany; restrukturyzacja przemysłu i likwidacja miejsc pracy spowodowały wzrost bezrobocia, stagnację gospodarczą miasta i odpływ migracyjny. Ostrołęka i Ciechanów są słabo wykształconymi ośrodkami subregionalnymi; ich potencjał rozwojowy można porównywać z niektórymi miastami powiatowymi w warszawskiej strefie metropolitalnej. Utrata pozycji województwa spowodowała ubytek niektórych funkcji i stagnację gospodarczą. Pogłębia ją peryferyjna lokalizacja w stosunku do Warszawy i innych dużych miast oraz brak ważnych szlaków komunikacyjnych. Nieco korzystniej przedstawia się sytuacja Siedlec, dobrze skomunikowanych z Warszawą i mających stosunkowo szeroką strefę oddziaływania. Średniej wielkości ośrodki powiatowe i mniejsze miasta tworzą w miarę równomiernie rozmieszczoną sieć. Taki rozkład przestrzenny sprzyjać może stopniowemu rozwojowi tych miast, dzięki wypełnianiu szeregu lokalnych funkcji (administracja, handel, usługi, szkolnictwo podstawowe i średnie, służba zdrowia, kultura, itd.), a w przypadku miast na północy regionu również funkcji ponadlokalnych (uzupełniających braki słabych ośrodków subregionalnych). Miasta powiatowe zyskały nowe funkcje dzięki reformie systemu administracji. Jednakże ich rozwój w latach 1995-2010 był wyraźnie zróżnicowany i w dużym stopniu zależał od lokalizacji względem Warszawy. Rozwój notowały przede wszystkim miasta w strefie metropolitalnej; natomiast te położone bardziej peryferyjnie rozwijały się wolniej. Rozwój systemu osadnictwa Mazowsza w perspektywie 2030 roku zależy od czynników zewnętrznych (często niezależnych) i czynników wewnętrznych. Wśród tych pierwszych są: globalna sytuacja gospodarcza, polityka UE i państwa, rozwój dużych aglomeracji i regionów sąsiedzkich. Natomiast do drugich należą: założenia strategii rozwoju, aktywność inwestycyjna przedsiębiorstw i mieszkańców, ruchy migracyjne, itd. Trudno przewidzieć, które czynniki odegrają w nadchodzących latach najważniejszą rolę i jaka będzie światowa sytuacja eko-
nomiczna. Dlatego w rozważaniach na temat przyszłości systemu osadniczego Mazowsza zaproponowano trzy podstawowe scenariusze: najbardziej prawdopodobny, optymistyczny i pesymistyczny. Bożena Degórska, Problemy planowania struktur przyrodniczych Obszaru Metropolitalnego Warszawy związane z żywiołową urbanizacją przestrzeni W niniejszym artykule, oprócz identyfikacji terenów objętych intensywną urbanizacją przestrzeni, starano się wskazać problemy, korzyści i zagrożenia, związane z kształtowaniem ważnych dla OMW struktur przyrodniczych, a głównie sieci ekologicznej Obszaru Metropolitalnego Warszawy, generowane przez rozwój żywiołowej urbanizacji. Na terenie OMW główne zagrożenie dla przestrzeni przyrodniczej stanowi żywiołowa urbanizacja. Od 2005 roku szczególną intensywnością rozwoju terenów zurbanizowanych wyróżnia się północna część OMW, podczas gdy w latach 2000-2004 były to głównie tereny położone na południe od Warszawy. Nawet wysokie ceny atrakcyjnie położonych gruntów, a niejednokrotnie także ograniczenia wynikające z ochrony przyrody, nie hamują presji budownictwa. Ukierunkowanie rozwoju zabudowy z żywiołowego na uporządkowany, uwzględniający wymogi optymalnego planowania struktur przyrodniczych i krajobrazu, jest zatem jednym z najpilniejszych wyzwań stojących przed planowaniem przestrzennym i zarządzaniem przestrzenią. W tym aspekcie, zrównoważone planowanie przestrzenne OMW nie będzie możliwe bez wyznaczenia układów (struktur) przyrodniczych, które należy chronić przed dalszą zabudową jako subregionalną sieć ekologiczną, złożoną z biocentrów i korytarzy ekologicznych, łącznie z Zielonym Pierścieniem Warszawy. Ważna jest także ochrona terenów mających duże znaczenie dla jakości życia, zwłaszcza dla wentylacji zurbanizowanego rdzenia OMW i dla celów rekreacyjnych oraz z uwagi na walory widokowe. Takie podejście wyznacza Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2030. Dla właściwego kształtowania struktury terenów przyrodniczych OMW wskazano kilka priorytetowych kierunków działań: zintegrowane planowanie układów przyrodniczych Mazowsza, OMW i Warszawy; zachowanie spójności przestrzeni przyrodniczej OMW poprzez właściwe kształtowanie i ochronę sieci ekologicznej Warszawy, OMW i Mazowsza; wyznaczenie spójnego układu korytarzy ekologicznych, wyłączonych spod dalszej zabudowy, zapewniających powiązania pomiędzy biocentrami, w tym zwłaszcza obszarami Natura 2000; utworzenie Zielonego Pierścienia Warszawy, jako obszaru przestrzeni chronionej przed zabudową, a jednocześnie struktury określającej granice rozwoju silnie zurbanizowanego rdzenia OMW (miasta zwartego) i dopuszczalne granice rozwoju nowej zabudowy wewnątrz strefy kształtowania zielonego pierścienia; urealnienie ochrony przyrody na terenach chronionych, podwyższenie statusu ochrony najcenniejszych obszarów chronionego krajobrazu oraz weryfikacja istniejących rezerwatów przyrody i obszarów chronionego krajobrazu, na których walory przyrodnicze lub przedmiot ochrony zostały zdegradowane, w celu ustalenia nowych funkcji mieszczących się w kategoriach zielonej infrastruktury; urealnienie ochrony systemu wentylacji miasta i obszarów regeneracji powietrza; zwiększenie ogólnodostępnych, uporządkowanych i właściwie zagospodarowanych terenów rekreacyjnych; zintegrowana ochrona wartości krajobrazu przyrodniczego i kulturowo-przyrodniczego. Istniejący stan zagospodarowania przestrzennego OMW stwarza możliwość wyznaczenia sieci ekologicznej OMW, w tym także Zielonego Pierścienia Warszawy, otaczającego zurbanizowany rdzeń obszaru metropolitalnego, oraz wytworzenia optymalnej, zbliżonej do pierścieniowo-klinowej struktury terenów zieleni, z pasmami wnikającymi do wnętrza Warszawy. Niemniej jednak analiza studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, położonych w projektowanej strefie kształtowania zielonego pierścienia, wskazuje, że planowany olbrzymi przyrost terenów zurbanizowanych będzie ograniczał możliwości optymalnego zaplanowania struktury przestrzennej Zielonego Pierścienia Warszawy. Julita Łukomska, Katarzyna Szmigiel-Rawska, Pozaekonomiczne czynniki konkurencyjności Mazowsza W artykule zaprezentowano wyniki badania na temat wpływu pozaekonomicznych czynników rozwoju Mazowsza na konkurencyjność regionu. Rola tych czynników poddawana jest analizie w kontekście identyfikacji przewag konkurencyjnych od strony inwestora oraz od strony władz lokalnych. Opis wyników przeprowadzonych badań koncentruje się wokół miękkich czynników lokalizacyjnych, takich jak: stołeczność regionu, jakość
środowiska przyrodniczego, kapitał społeczny i kapitał ludzki, symbole kultury i historii, postawa władz lokalnych. Stołeczność jest najważniejszym czynnikiem pozaekonomicznym, wpływającym dotychczas na konkurencyjność regionu, dlatego przyszły rozwój społeczno-gospodarczy Warszawy jest ważnym trendem rozwojowym całego regionu. Pozytywne aspekty, związane z lokalizacją stolicy w regionie, podkreślają zarówno przedsiębiorcy, jak i samorządy. W opinii władz lokalnych Mazowsza atrakcyjność przyrodnicza oraz postawa władz samorządowych to kluczowe pozaekonomiczne czynniki rozwojowe. Niestety, czynniki te są bardzo słabo wartościowane przez przedsiębiorców z regionu. Województwo mazowieckie nie dysponuje aktualnie rozpoznawalnymi symbolami, opartymi o zasoby kulturowe i historyczne, które są wykorzystywane dla podnoszenia konkurencyjności. Przedsiębiorcy z regionu zwykle nie umieszczają wśród ważnych czynników rozwojowych tych związanych z kapitałem społecznym, wyjątek stanowi tu tylko wyraźnie doceniana przez nich otwarta postawa mieszkańców. Przyszłość Mazowsza w dużym stopniu zależna będzie od sposobu i zakresu prowadzenia polityki regionalnej. Szczególnego znaczenia nabiera w tym kontekście dostępność usług kultury i rozrywki, jakość środowiska przyrodniczego, budowa wizerunku regionu oraz podnoszenie jakości edukacji, które okazały się najbardziej istotnymi w toku prezentowanego badania, a jednocześnie odpowiadają międzynarodowym trendom rozwoju. Artykuł wskazuje też wyniki badań odnoszące się do znaczenia kapitału społecznego dla firm innowacyjnych, które stanowią potwierdzenie tez wynikających z rozważań teoretycznych, prowadzonych przez znanych badaczy europejskich. Sylwia Dudek-Mańkowska, Marta Lackowska-Madurowicz, Konflikty społeczne na Mazowszu identyfikacja oraz próba oceny ich wpływu na rozwój lokalny Artykuł przedstawia wyniki badania konfliktów społecznych na Mazowszu, przeprowadzonego w ramach projektu Społeczne, polityczne i ekonomiczne stymulanty i destymulanty rozwoju. Celem pracy było zewidencjonowanie i analiza konfliktów występujących na Mazowszu oraz poszukiwanie związku konfliktów z rozwojem lokalnym. Założyliśmy przy tym, w myśl współczesnych podejść koncepcyjnych, że konflikt jest zjawiskiem naturalnym, które może mieć tak negatywne, jak i pozytywne skutki. Przeprowadzone badania objęły wszystkie trzy szczeble samorządu, ale głównym polem odniesienia pozostała gmina. Okazało się, że typowy konflikt na Mazowszu toczy się o infrastrukturę techniczną lub społeczną i projekty miękkie, ewentualnie o kwestie związane z ochroną środowiska lub lokalizacją zakładów uciążliwych dla mieszkańców. Zwykle ma zasięg lokalny (nie wykracza poza granice gminy), a tylko niekiedy sięga wyższego szczebla administracyjnego. Najczęściej jako strony konfliktu występują mieszkańcy gmin, lokalne władze samorządowe oraz radni gminni. Co pozytywne, większość konfliktów trwa krótko (poniżej dwóch lat) i ma małe lub średnie natężenie. Szczególne nagromadzenie konfliktów intensywnych zidentyfikowano w gminach aglomeracyjnych, poddawanych silnej presji urbanistycznej. Większość zidentyfikowanych konfliktów została zakończona najczęściej poprzez zawarcie kompromisu lub zwycięstwo jednej ze stron. Rozwiązywaniu konfliktów niezmiernie rzadko towarzyszy profesjonalna pomoc w zarządzaniu sporem (mediacja, arbitraż), co, niestety, może poważnie ograniczać pozytywne ich efekty. Lokalne władze samorządowe oraz radni gminni zwykle postrzegają konflikty jako zło konieczne, upatrując w nich głównie negatywne konsekwencje, choć czasem przyznają, że może z nich wyniknąć coś pozytywnego. Zestawienie bazy konfliktów ze statystycznymi wskaźnikami rozwoju wskazuje, że gminy najlepiej się rozwijające nie są wolne od, ostrych nawet, konfliktów. Okazuje się zatem, że powszechne pejoratywne postrzeganie konfliktów nie znajduje potwierdzenia w rzeczywistości. Sformułowanie silniejszych tez o relacji konfliktów i rozwoju wymagałoby pogłębionych badań, jednak z pewnością warto zmienić nastawienie do konfliktów, a wręcz propagować ich moderowanie. Część II. Samorząd Tomasz Sałański, Jak powstają obserwatoria terytorialne w Polsce? W artykule omówiono przyczyny powoływania obserwatoriów terytorialnych oraz opis pierwszych działań z tym związanych. Tworzenie takich instytucji w Polsce jest efektem sprawdzonych praktyk europejskich, gdzie na początku tego wieku powstała sieć obserwatoriów planowania przestrzennego. Pierwsze polskie doświadczenia są związane z budową regionalnych obserwatoriów rynku pracy, we wcześniejszym okresie programowania Unii Europejskiej. Dzięki nim, zasoby informacji i zadania wojewódzkich urzędów pracy zostały bardziej ukierunkowane na specyfikę oraz potrzeby lokalnych rynków pracy. Omawiane w artykule działania, ukierunkowane na stworzenie systemu obserwatoriów terytorialnych w Polsce, dotyczą poziomu krajowego i regionalnego. W dokumentach programowych na poziomie rządowym podkreślo-
no konieczność budowy takiego systemu, ale jak dotychczas nie zmieniono przepisów prawnych. Na poziomie regionalnym Konwent Marszałków wyraźnie akcentuje potrzebę powołania obserwatoriów terytorialnych. W niektórych województwach, w ramach istniejących kompetencji, samorządy regionalne powołują własne obserwatoria. Jednak nie tworzą one systemu obserwatoriów terytorialnych w całym kraju. Przykładowo, Mazowieckie Obserwatorium Terytorialne powstaje tylko w ramach kompetencji Mazowieckiego Biura Planowania Regionalnego w Warszawie. W połowie 2012 roku nie można jeszcze udzielić jednoznacznej odpowiedzi na pytania: Czy powstanie system obserwatoriów terytorialnych w Polsce oraz Czy zakorzeniona wola współpracy zapewni podstawy do konkretnych działań?. Tym niemniej warto prześledzić dotychczasowy proces budowania polskich obserwatoriów. Anna Laszuk, Najlepsze praktyki w Europie dla Mazowsza Artykuł porusza kwestie polaryzacji rozwoju społeczno-gospodarczego regionów Brandenburgi, Île-de-France i Hagi. Wśród zdiagnozowanych, na ich obszarach, problemów znalazły się, m.in.: szybko rosnąca liczba ludności obszarów metropolitalnych, deficyt mieszkań, presja urbanistyczna na tereny zielone, zagrożenie powodziowe, a także dysproporcje w wysokości dochodów ich mieszkańców. Do zaproponowanych przez regiony rozwiązań tych problemów należą: wyznaczanie sektorowych obszarów specjalizacji oraz kluczowych obszarów wzrostu, podpisywane na różnych szczeblach władzy umowy, fundusz solidarnościowy, ujednolicona taryfa biletowa na komunikację zbiorową, czynny udział władz regionu w rynku nieruchomości, powołanie rady zajmującej się kwestią ochrony przeciwpowodziowej, a w końcu skupienie budownictwa w okolicy szlaków systemu transportu publicznego. Wyzwania zaprezentowanych regionów znajdują swoje odzwierciedlenie w problemach Mazowsza. Województwo to charakteryzuje się, m.in. dużymi dysproporcjami w poziomie PKB per capita, liczbie ludności oraz dostępie do infrastruktury transportowej. Na bazie dobrych praktyk, implementowanych przez regiony Brandenburgi, Île-de-France i Hagi, zaproponowano więc pewne rozwiązania warte zastosowania w kontekście trwającej właśnie aktualizacji dwóch najważniejszych dokumentów strategicznych Mazowsza. Część III. Varia Maciej Sulmicki, Problemy rozwoju obszarów okołomiejskich. Konferencja naukowa w Brnie, 24 maja 2012 roku