MUCHA Dariusz 1 BORNIKOWSKA Agata 2 AMBROŻY Tadeusz 3 MUCHA Teresa 4 STAWARZ Izabela 5 Charakterystyka urazów narządu ruchu u osób uprawiających snowboard implikacje do prowadzenia akcji ratowniczych na stokach i profilaktyki WSTĘP Od wielu lat rośnie liczba osób uprawiających sporty zimowe w górach szczególnie narciarstwo i snowboard. Przybywa stoków narciarskich, poprawia się infrastruktura ośrodków sportów zimowych, zwiększa się dostępność sprzętu. Większa liczba użytkowników stoków wiąże się z większą liczbą wypadków. Prawidłowo prowadzona akcja ratownicza, odpowiednie zabezpieczenie urazu daje z jednej strony szansę na szybszy powrót poszkodowanego do pełnego zdrowia, z drugiej strony odpowiednio zaplanowana akcja i odpowiednia klasyfikacja urazu optymalizuje akcję ratowniczą pod względem czasu i kosztów. Dynamika wzrostu zainteresowania snowboardem obserwowana jest od kilkudziesięciu lat. Od roku 1994 do 2004 liczba snowboardzistów w Stanach Zjednoczonych wzrosła trzykrotnie[8]. W ostatnich latach trend ten w Stanach Zjednoczonych nie jest tak silny, natomiast zwiększa się udział osób jeżdżących na snowboardzie w stosunku do osób uprawiających narciarstwo alpejskie (rys. 1). Rys. 1. Liczba osób (w milionach) uprawiających wybrane sporty zimowe w latach 2009-2013 (Alpine Skiing narciarstwo zjazdowe; Snowboarding snowboard; Cross Country narciarstwo biegowe) [9]. W Polsce zainteresowanie sportami zimowymi cały czas wzrasta. Dostępność sprzętu, coraz większa liczba ośrodków narciarskich w Polsce i większe możliwości wyjazdów za granicę sprawiają, że narciarstwo i snowboard stają się coraz chętniej uprawianymi rodzajami aktywności fizycznej. Specyficzne warunki uprawiania tych sportów oraz wymagane umiejętności przyczyniają się do tego, 1 Akademia Wychowania Fizycznego, 31-571 Kraków, ul Jana Pawła II 78, Instytut Nauk Biomedycznych, tel. +48 126831000 2 Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny im. K. Pułaskiego w Radomiu, Wydział Transportu i Elektrotechniki, ul Malczewskiego 29, 26-600 Radom, tel. +48 361 7000, e-mail: a.bornikowska@uthradom.pl 3 Akademia Wychowania Fizycznego, 31-571 Kraków, ul Jana Pawła II 78, Instytut Sportu, tel. +48 126831000 4 PPWSZ w Nowym Targu, 34-400 Nowy Targ, ul. Kokoszków 71, Instytut Fizjoterapii, tel.. +48 18 26-10-736 5 Akademia Wychowania Fizycznego, Kraków, ul Jana Pawła II 78 909
że urazowość zarówno w narciarstwie zjazdowym jak i w snowboardzie jest wysoka. Statystyki podają, że urazowość w przypadku korzystania z desek snowboardowych jest dwa do trzech razy większa niż w przypadku narciarstwa i wynosi w zależności od źródeł od 3 do 7 wypadków na 1000 osób uprawiających snowboard na dzień jazdy [1,7,10]. Jak każdej innej dyscyplinie sportowej, tak i snowboardowi towarzyszy podczas zjazdów cała gama urazów. Uraz powstaje poprzez zadziałanie z zewnątrz czynnika, który powoduje uszkodzenie żywego ustroju. Jego następstwem są uszkodzenia, zwane obrażeniami. Czynniki, które sprzyjają urazom można podzielić na dwie grupy [5]. Pierwsza z nich to czynniki zewnątrzpochodne, do których zaliczamy wadliwy sprzęt, działania innych osób, trudne podłoże, pogwałcenie przepisów, regulaminów, oraz czynniki pogodowe. Druga grupa to czynniki wewnątrzpochodne wynikające z predyspozycji i możliwości psychofizycznych - struktura tkanki (słabość, brak giętkości, przeciążenie), błędy biomechaniczne, słaba kondycja, budowa ciała, styl jazdy, skłonność do podejmowania ryzykownych zachowań, chęć rywalizacji. Znajomość rodzajów urazów, oraz wiedza na temat czynników sprzyjających ich powstawaniu pozwala nie tylko na planowanie logistyczne działań ratowniczych na stoku, ale również jest podstawą do planowania profilaktyki. Brak segregacji poszkodowanych (triage) na miejscu zdarzenia prowadzić może do niepotrzebnego wezwania karetki lub helikoptera co generuje dodatkowe koszty i blokuje środek transportu dla bardziej potrzebujących. Z drugiej strony możliwe są pomyłki w ocenie stanu zdrowia powodujące nie zapewnienie odpowiedniego środka transportu dla poszkodowanego. Błędy takie mogą sięgać 10-12 % wezwań środka transportu [3]. Celem opracowania jest przedstawienie najczęstszych urazów, które występują u osób uprawiających snowboard oraz próba ustalenia okoliczności, w których nastąpił wypadek, a które miały wpływ na rodzaj i intensywność urazu. MATERIAŁ I METODA BADAŃ Przedmiotem analiz były karty wypadkowe, udostępnione przez Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe w Krynicy Zdrój. Każda karta wypadkowa zawierała informacje dotyczące poszkodowanego jak i okoliczności wypadku, m.in.: godziny kolizji, przyczyny urazu, mechanizmu urazu, doznanych obrażeń, panującej w trakcie zdarzenia pogody, oraz dane personalne poszkodowanego. W sumie analizie poddano karty wypadków 684 osób (322 kobiet i 362 mężczyzn) w wieku od 9 do 50 lat. Do wypadków doszło w czasie jazdy rekreacyjnej, na stokach Jaworzyna Krynicka i Słotwiny. Analiza obejmowała karty z sezonu 2007/2008, 2008/2009, 2009/2010 oraz 2010/2011. ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ W analizowanym okresie zarejestrowano podobną liczbę wypadków na desce kobiet i mężczyzn. Spośród 684 osób, które uległy wypadkom na stokach Jaworzyny Krynickiej i Słotwin: 322 to kobiety, natomiast 362 to mężczyźni. Nie ma możliwości retrospektywnego określenia udziału kobiet i mężczyzn wśród wszystkich użytkowników desek snowboardowych w analizowanym okresie na stokach. Według statystyk udział kobiet wśród osób jeżdżących na desce snowboardowej wynosi do 40% [6], co daje podstawie do stwierdzenia, że urazowość wśród kobiet była większa. Liczba kart wypadków zmieniała się w poszczególnych latach z roku na rok notowano więcej wypadków (rys. 2). Tendencja ta wynika jak już wcześniej wspomniano raczej z rosnącej liczby użytkowników stoków, a nie z powodu wzrostu urazowości. Możliwe jest jednak, że również urazowość wrosła najwięcej wypadków notuje się wśród początkujących [6]. W związku ze zwiększającym się zainteresowaniem tym sportem zwiększać się będzie udział osób początkujących wśród wszystkich użytkowników desek snowboardowych. 910
300 273 250 liczba kart wypadków 200 150 100 133 113 165 50 0 2007/2008 2008/2009 2009/2010 2010/2011 Rys. 2. Liczba kart wypadków w poszczególnych sezonach narciarskich w latach 2007-2011 Tab. 1. Rodzaje urazów odnotowanych u poszkodowanych w kolejnych sezonach narciarskich od 2007 r. do 2011 r. (wartości bezwzględne i odsetek wszystkich rodzajów urazów w danym sezonie) 2007/2008 2008/2009 2009/2010 2010/2011 2007-2011 Złamanie 70 47 64 122 303 52,6% 41,6% 38,8% 44,7% 44,3% Uraz w obrębie stawu 40 49 64 103 256 30,1% 43,4% 38,8% 37,7% 37,4% Stłuczenie 15 8 20 28 71 11,3% 7,1% 12,1% 10,3% 10,4% Zranienie 7 8 16 19 50 5,3% 7,1% 9,7% 7,0% 7,3% Inny rodzaj urazu 1 1 1 1 4 0,8% 0,9% 0,6% 0,4% 0,6% Rys. 2. Odsetek rodzajów urazów w analizowanym okresie czasowym (2007-2011r) Z przeprowadzonych analiz kart wynika, że najczęstszym urazem, do którego dochodziło podczas wypadków na desce snowboardowej były złamania. Wyjątkiem był rok 2008/2009, w którym częściej odnotowano urazy stawów, różnica ta jednak jest niewielka (tabela 1), jednak w przeciągu analizowanego okresu obserwuje się spadek liczby złamań w stosunku do liczby skręceń. Podobne tendencje obserwowane były również w innych badaniach [1,7,10]. 911
Tab. 2. Miejsce wystąpienia urazu odnotowane u poszkodowanych w kolejnych sezonach narciarskich od 2007 r. do 2011 r. (wartości bezwzględne i odsetek wszystkich urazów w danym sezonie 2007/2008 2008/2009 2009/2010 2010/2011 2007-2011 Głowa 15 7 12 17 51 Tułów (klatka piersiowa, kręgosłup) Miednica 11,3% 6,2% 7,3% 6,2% 7,5% 7 6 5 10 28 5,3% 5,3% 3,0% 3,7% 4,1% 1 1 7 15 24 0,8% 0,9% 4,2% 5,5% 3,5% Kończyna dolna 27 39 47 85 198 20,3% 34,5% 28,5% 31,1% 28,9% Kończyna górna 83 60 94 146 383 62,4% 53,1% 57,0% 53,5% 56,0% Rys. 3. Miejsce występowania urazów w analizowanym okresie czasowym (2007-2011r) W każdym z sezonów najczęstszym urazom ulegała u snowboardzistów kończyna górna. Ewenementem był rok roku 2010/2011 w którym częściej odnotowano urazy kończyny dolnej. Urazy dotyczyły również innych okolic ciała: głowy, klatki piersiowej, kręgosłupa oraz okolicy miednicy. Najczęstszym urazem dotyczącym kończyny górnej było złamanie 53,9% urazów dotyczących kończyn górnych. Dodatkowe informacje zawarte w kartach wypadkowych wskazują, że urazy dotyczyły głównie nadgarstka, obojczyka, kości ramiennej i kości przedramienia. W obrębie kończyny górnej występowały również skręcenia głównie stawu ramiennego. W obrębie kończyny dolnej najczęściej dochodziło do urazu w obrębie stawów (56,8% urazów kończyn dolnych), najczęściej uszkodzeniu ulegał staw kolanowy. Rzadziej miały miejsce złamania. W przypadku urazów głowy dominowały stłuczenia. Tab. 3. Rozkład urazów w zależności od miejsca występowania i rodzaju urazu w całym analizowanym okresie 2007-2011 r. Kończyna Kończyna górna dolna Głowa Tułów Miednica Kontuzja stawu 133 113 0 0 10 Złamanie 206 80 0 8 9 Stłuczenie 19 3 30 15 4 Zranienie 22 3 20 4 1 Inne 2 0 1 1 0 912
Tab. 4. Odsetek rodzaju urazów w zależności od miejsca występowania w całym analizowanym okresie 2007-2011 r. Kończyna Kończyna górna dolna Głowa Tułów Miednica Kontuzja stawu 34,8% 56,8% 0,0% 0,0% 41,7% Złamanie 53,9% 40,2% 0,0% 28,6% 37,5% Stłuczenie 5,0% 1,5% 58,8% 53,6% 16,7% Zranienie 5,8% 1,5% 39,2% 14,3% 4,2% Inne 0,5% 0,0% 2,0% 3,6% 0,0% W przypadku analizowanych zdarzeń na stokach Jaworzyny i Słotwin nie miało miejsca zdarzenie zagrażające życiu. Badanie przeprowadzone dla National Ski Areas Association w Stanach Zjednoczonych pokazują, że jazda na snowboardzie wiąże się z trzykrotnie mniejszym ryzykiem śmiertelnego urazu [6]. Snowboardziści doznają natomiast obrażeń o wiele częściej niż narciarze, a znacznie mniejsza prędkość jazdy sprawia, że rzadziej kończą się one tragicznie. Pamiętać należy, że takie wypadki jednak się zdarzają. Dane zebrane z kart nie pozwoliły na określenie przyczyn wypadków. W literaturze wymieniane są następujące przyczyny: warunki śniegowe (szczególnie niebezpieczny stary śnieg ), widoczność, liczba innych użytkowników stoku, zmęczenie, spożycie alkoholu lub innych środków odurzających [7]. Najważniejsze jednak wydają się być umiejętności a właściwie brak zdolności do oceny własnych umiejętności i kondycji w stosunku do sposobu jazdy, głównie prędkości. Bardzo ważną przyczyna wypadków jest również nieprawidłowe dopasowanie sprzętu lub zawodność sprzętu dotyczy to głównie wiązań oraz brak sprzętu ochronnego kasku oraz w przypadku snowboardzistów ochraniaczy nadgarstków [4,6,7]. Większa urazowość w snowboardzie w porównaniu z narciarstwem może również wynikać z faktu, że średnia wieku narciarzy jest wyższa niż snowboardzistów różnica średniej wieku wynosi w zależności od terenów od 5 do 8 lat. Ilość urazów skomplikowanych zazwyczaj jest większa u mężczyzn, seniorów i u dzieci [6]. RATOWNICTWO NARCIARSKIE Narciarstwo jest rodzajem aktywności niosącej ze sobą duże ryzyko kontuzji lub wypadku, co pokazały wskaźniki przedstawione powyżej. Świadczy o tym również liczba działań ratunkowych przeprowadzonych przez GOPR i TOPR na terenach narciarskich Rys. 4 Liczba działań ratunkowych przeprowadzonych przez GOPR i TOPR w latach 2010-2013 na zorganizowanych terenach narciarskich Źródło: dane z kontroli NIK Liczba działań ratunkowych przeprowadzonych przez GOPR i TOPR nie odzwierciedla liczby wszystkich zdarzeń kończących się urazem Szacuje się, że nawet do 30% osób doznających urazu na stoku nie zgłasza się do ratownika na stoku, tylko udaje się bezpośrednio na Izbę Przyjęć [11]. Poza 913
tym GOPR i TOPR nie są jedynymi podmiotami, które mogą odpowiadająca bezpieczeństwo na stokach. Według przepisów za bezpieczeństwo na stoku odpowiada zarządzający stokiem., który może, ale nie musi w drodze umowy zlecić wykonywanie ratownictwa narciarskiego podmiotowi uprawnionemu do wykonywania ratownictwa górskiego. W 2013 roku liczba zabezpieczanych przez GOPR i TOPR terenów narciarskich była mniejsza niż szacowana liczba stacji narciarskich w Polsce [12]. Patrząc na liczbę interwencji policji na stokach i liczbę pouczeń oraz analizując przyczyny pouczeń należy stwierdzić, że niezbędna jest edukacja użytkowników stoków w aspekcie bezpieczeństwa jazdy. Funkcjonariusze pełniący służbę na zorganizowanych terenach narciarskich poza przypadkami kradzieży sprzętu, podejmują interwencje najczęściej w przypadkach: łamania obowiązku używania kasku ochronnego przez dzieci poniżej 16 roku życia, uprawiania narciarstwa lub snowboardingu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, poruszania się narciarzy lub snowboardzistów poza wyznaczonymi trasami, zatrzymywania się na trasie zjazdu, problemów z panowaniem nad szybkością. Wszystkie wyżej wymienione zachowania zagrażają bezpieczeństwu na stoku. W latach 2010 2013 Policja przeprowadziła łącznie 317 interwencji na zorganizowanych terenach narciarskich w województwie małopolskim, udzielając 5 515 pouczeń osobom korzystającym ze stoku. Do 24 marca 2014 r. Policja przeprowadziła 30 interwencji i udzieliła 1 572 pouczeń. Większość pouczeń związana była z nieprzestrzeganiem zasad bezpieczeństwa określonych przez międzynarodową Federację Narciarską [12]. Rys. Liczba interwencji i pouczeń Policji na zorganizowanych terenach narciarskich zlokalizowanych w województwie małopolskim w latach 2010 2013 (źródło z kontroli NIK) Nie jesteśmy narodem narciarzy zarówno ze względu na krótkotrwały sezon zimowy, jak też z uwagi na zbyt małą liczbę kolejek górskich i tras przygotowanych do zjeżdżania, kiepską organizacją ruchu, a zwłaszcza zbyt niską kulturę jazdy, będącą efektem niewpajania od najmłodszych lat zasad bezpiecznej jazdy [2]. Przygotowanie organizmu do wzmożonego wysiłku fizycznego w sezonie zimowym wymaga odpowiedniej logistyki, poprzez metodologicznie i systematycznie prowadzony trening, indywidualne obciążenia, a przed bezpośrednią jazdą na stoku właściwą rozgrzewkę jako element każdej aktywności fizycznej. W snowboardzie każdy z tych elementów ma pozytywny wpływ na bezpieczeństwo układu ruchu podczas jazdy. Niestety większość osób lekceważy sobie powyższe składowe uczestnicząc w aktywności fizycznej. 914
WNIOSKI Na podstawie analizy kart można wysunąć następujące wnioski: 1. Urazy, które najczęściej występowały u snowboardzistów dotyczyły złamań kończyny górnej, oraz urazu stawu kończyny górnej. Następny rodzaj urazu to urazy w obrębie stawów kończyny dolnej i złamania kości kończyny dolnej. Stosunkowo częste były również urazy głowy. 2. Najczęstszą przyczynę wypadku stanowił upadek, którego intensywność miała ogromny wpływ na skutki, a te z kolei wiąże się między innymi z prędkością jaką snowboardzista osiągał na desce podczas zjazdu. 3. Wielu z wypadków udałoby się uniknąć lub zminimalizować skutki poprzez modyfikację zachowań na stoku (mniejsza prędkość) i odpowiednie zabezpieczenia kask oraz ochraniacze na nadgarstki. Streszczenie Celem pracy była charakterystyka urazów narządu ruchu u osób uprawiających snowboard oraz implikacje do prowadzenia akcji ratowniczych na stokach i profilaktyki. Na podstawie analizy kart wypadków 684 osób (322 kobiet i 362 mężczyzn) w wieku od 9 do 50 lat., udostępnionych przez Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe w Krynicy Zdrój, próbowano odpowiedzieć na pytania dotyczące najczęstszych urazów, które występują u osób uprawiających snowboard Analizą objęto jazdę rekreacyjną na stokach Jaworzyna Krynicka i Słotwiny w sezonach 2007/2008, 2008/2009, 2009/2010 oraz 2010/2011. Urazy, które najczęściej występowały u snowboardzistów dotyczyły złamań kończyny górnej i urazu stawu kończyny górnej, a najczęstszą przyczynę wypadku stanowił upadek. Wielu z wypadków udałoby się uniknąć lub zminimalizować skutki poprzez modyfikację zachowań na stoku i stosowanie sprzętu ochronnego. Snowboarding injuries - implications for rescue operations on the slopes and injury prevention Summary The purpose of this paper was to characterize snowboarding injuries in aspect of implications for the rescue operations on the slopes and injury prevention. The analysis of 684 accidents was done based on the questionnaires completed by Mountain Volunteer Search and Rescue (GOPR) in Krynica - Zdroj. The accidents of 322 women and 362 men aged from 9 to 50 years were described in mentioned questionnaires. The authors of the paper attempted to analyze most frequent injuries among recreational snowboarders. All accidents happened on the slopes of Jaworzyna Krynicka and Slotwiny, during the winter seasons 2007/2008, 2008/2009, 2009/2010 and 2010/2011. Snowboarding injuries occurred most often in upper extremities (lower limb fractures), less often in lower extremities (knee joint). Fall was identified as the most common cause of the accidents. Risk of injury could be lowered by using protective equipment, such as a helmet and wrist guards, as well as change of behavior. BIBLIOGRAFIA 1. Bladin C., McCrory P., Pogorzelski A. Snowboarding Injuries Current Trends and Future Directions, Sports Med 2004; 34 (2): 2. Chojnacki K., System bezpiecznego narciarstwa (SBN) w świetle analizy struktury urazowości Wyd. Monograficzne Nr 21 AWF im. Bronisława Czecha w Krakowie, Kraków 1984. 3. Conci A., Conforti G., Sacco G., De Giorgi Franco, Skiing and snowboarding injuries and their impact on the emergency care system in South Tyrol: a restrospective analysis for the winter season 2001 2002 Injury Control and Safety PromotionVol 11, Issue 4, 2004 Abstract, dostęp ze strony http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15903163 915
4. Cusimano M., Luong W.P., Faress A., Leroux T., Russell K., Evaluation of a ski and snowboard injury prevention program, International Journal of Injury Control and Safety Promotion, 2012 DOI:10.1080/17457300.2011.648677 5. Dziak A., Rusin Z., Traumatologia Sportowa. PZWL, Warszawa 2000. 6. Hawkes T., Facts About Skiing/Snowboarding Safety NSAA Fact sheet dostęp z https://www.nsaa.org/media/68045/nsaa-facts-about-skiing-snowboarding-safety-10-1-12.pdf 7. Heneved E., MD, FACEP Skiing and Snowboarding Injuries in the Year 2000 dostęp http://www.wms.org/news/snowboard.asp 8. http://business.transworld.net/11825/features/200708-sia-snowboard-sales-summary 9. http://blog.lib.umn.edu/hjalt002/3701/2013/11/assignment-3.html 10. Made C., Elmqvist L.-G., A 10-year study of snowboard injuries in Lapland Sweden. Scandinavian Journal of Medicine & Science in Sports, 14: 128 133, 2004. : 10.1111/j.1600-0838.2003.00342.x 11. Russell K., Meeuwisse W., Nettel-Aguirre A., Emery Carolyn A, Wishart J., Romanow N.T.R., Rowe B. H., Goulet C., Hagel B.E:, Comparing the characteristics of snowboarders injured in a terrain park who present to the ski patrol, the emergency department or both, International Journal of Injury Control and Safety Promotion, 2013 DOI:10.1080/17457300.2013.812665 12. Zapewnienie bezpieczeństwa turystyki i rekreacji w górach, Informacja o wynikach kontroli NIK 2013 dostęp z http://www.nik.gov.pl/plik/id,6753,vp,8575.pdf 916