Poczucie stresu i niepełnosprawności głosu u pacjentów z dysfonią

26 Otorynolaryngologia 2017, 16(1): 26-32 Poczucie stresu i niepełnosprawności głosu u pacjentów z dysfonią s and voice handicap in patients with dysphonia Anna Cielecka, Ewelina Sielska-Badurek, Kazimierz Niemczyk Katedra i Klinika Otolaryngologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Wprowadzenie. Jednym z istotnych czynników wpływających na wydolność narządu głosowego jest stres. Cel pracy. Zbadanie oraz porównanie poziomu poczucia stresu i niepełnosprawności głosu u pacjentów z dysfonią i osób zdrowych, a także sprawdzenie występowania związku między poczuciem stresu, a samooceną niepełnosprawności głosu. Materiał i metody. Badaniem objęto 60 osób, w tym 35 pacjentów z dysfonią (grupa badana) i 25 osób bez dysfonii (grupa kontrolna) w wieku 22-78 lat. Kryterium wyłączenia był wiek poniżej 18 i powyżej 80 lat. W badaniu wykorzystano dwa narzędzia Kwestionariusz Poczucia u (KPS) oraz Skalę Samooceny Niepełnosprawności Głosu (VHI). Wyniki. Pacjenci z dysfonią i osoby zdrowe wykazywały poczucie stresu na poziomie niskim. Niepełnosprawność głosu była istotnie statystycznie wyższa u pacjentów z dysfonią (p=0,000) w porównaniu z grupą osób z grupy kontrolnej. Ponadto wykazano istotną statystycznie korelację między poczuciem stresu a niepełnosprawnością głosu (p<0,005). W grupie badanej pacjentów z dysfonią wykazano istotnie statystycznie wyższe wyniki na Skali Kłamstwa w KPS w porównaniu z grupą kontrolną (p=0,008). Pacjentki z dysfonią częściej niż osoby z grupy kontrolnej prezentowały wyższą potrzebę aprobaty społecznej. Wnioski. Wyższa niepełnosprawność głosu (w szczególności dotycząca samooceny niepełnosprawności stanu fizycznego i emocjonalnego głosu) koreluje z wyższym poczuciem stresu. Zależność ta wymaga dalszych badań. Słowa kluczowe: dysfonia, stres, Voice Handicap Index, Kwestionariusz Poczucia u Otorynolaryngologia 2017, 16(1): 26-32 www.mediton.pl/orl Introduction. s is one of the important factors affecting the voice organ. Aim. The aim of the study was to estimate and compare the level of stress and voice handicap in patients with dysphonia and healthy subjects, as well as to assess the relationship between stress and the Voice Handicap Index (VHI). Material and methods. The study comprised 60 subjects 35 patients with dysphonia (study group) and 25 healthy individuals (control group), with age range: 22-78 years. Patients with dysphonia were treated in the Phoniatric Outpatient Clinic, the Medical University of Warsaw. The study was conducted in 2017. The exclusion criterion was age below 18 and over 80 years. All participants completed two questionnaires: the s Sensation Questionnaire (KPS) and the Voice Handicap Index (VHI). Results. Patients with dysphonia and healthy individuals showed a low level of stress. The VHI was significantly higher in patients with dysphonia (p=0.000). A statistically significant correlation was found between the KPS and the VHI (p<0.005). Patients with dysphonia received statistically significantly higher scores on KPS Lumbar Subscale as compared to healthy subjects (p=0.008). Female patients with dysphonia more often than healthy people presented a higher need for social approval. Conclusions. Higher voice handicap (in particular regarding self assessment of physical and emotional voice handicap) correlates with a higher sense of stress. This relation requires further research. Key words: dysphonia, stress, Voice Handicap Index, s Sensation Questionnaire Adres do korespondencji / Address for correspondence Ewelina Sielska-Badurek Katedra i Klinika Otolaryngologii WUM ul. Banacha 1a, 02-097 Warszawa tel. 22 599 25 21, fax 22 599 25 23 e-mail: ewelina.sielska@wp.pl

Cielecka A i wsp. Poczucie stresu i niepełnosprawności głosu u pacjentów z dysfonią 27 Wykaz skrótów: KPS Kwestionariusz Poczucia u NP Skala Napięcia Emocjonalnego Kwestionariusza Poczucia u SZ Skala Zewnętrzny Kwestionariusza Poczucia u SI Skala Interpersonalny Kwestionariusza Poczucia u SPCSK WUM Samodzielny Publiczny Centralny Szpital Kliniczny Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego VHI Skala Samooceny Niepełnosprawności Głosu (Voice Handicap Index) VHI-I Samoocena stanu funkcjonalnego Niepełnosprawności Głosu VHI-II Samoocena stanu fizycznego Niepełnosprawności Głosu VHI-III Samoocena stanu emocjonalnego Niepełnosprawności Głosu GB grupa badana GK grupa kontrolna WSTĘP Głos jest nieodłącznym elementem życia każdego człowieka. Jest narzędziem, które umożliwia komunikację z otoczeniem. Istnieje wiele czynników, które istotnie wpływają na jakość głosu człowieka. Uważa się, że oprócz diety, używek oraz snu, ogromny wpływ na głos ma również stres [1]. W Polsce aż 18% badanych uznało, że w swoim życiu odczuwa stres codziennie [2]. powoduje występowanie licznych napięć w obrębie mięśni całego ciała. Zwiększone napięcie mięśni, znajdujących się w obrębie głowy i szyi, prowadzi do nieprawidłowego (niefizjologicznego) sposobu tworzenia głosu, a co się z tym wiąże zaburzeń głosu, czyli dysfonii [3]. Napięcia te mają wpływ m.in. na oddech, który staje się wtedy przyspieszony i spłycony. W konsekwencji może to prowadzić do powstawania nieprawidłowego toru oddechowego [4]. Ponadto w trakcie reakcji emocjonalnej dochodzi do powstawania zmian w obrębie napięcia mięśniowego krtani, czego skutkiem mogą być nieprawidłowe drgania fałdów głosowych [5]. Duże napięcie powoduje także szybszą męczliwość mięśni narządu artykulacyjnego [6]. Dodatkowo na skutek odczuwania stresu, dochodzi do zahamowania pracy wydzielniczej gruczołów. A to z kolei może prowadzić do odczuwania suchości w obrębie błon śluzowych jamy ustnej, gardła i krtani [7]. Aby rehabilitacja głosu pacjenta była skuteczna, należy wziąć pod uwagę wszystkie możliwe czynniki, które mogą powodować zaburzenia głosu, np.: stres, nawyki, dieta, czy szeroko rozumiany styl życia. Wpływ części z nich został już potwierdzony naukowo, ale nadal wymaga wnikliwego badania. Szeroki zakres wiedzy na ich temat zwiększa możliwości pomocy pacjentom. Dlatego celem badania była: Ocena poziomu poczucia stresu u pacjentów z dysfonią zgłaszających się do Poradni Foniatrycznej SPCSK WUM, Samoocena niepełnosprawności głosu u pacjentów z dysfonią zgłaszających się do Poradni Foniatrycznej SPCSK WUM, Porównanie poziomu poczucia stresu i samooceny głosu u pacjentów z dysfonią i osób zdrowych, Porównanie poziomu poczucia stresu u kobiet i mężczyzn, Zbadanie korelacji między poczuciem stresu a samooceną niepełnosprawności głosu. MATERIAŁ I METODY Materiał Na przeprowadzenie badania uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Warszawskim Uniwersytecie Medycznym. Badanie prowadzono w okresie od lutego do marca 2017 roku. W badaniu wzięło udział 60 osób. Grupę badaną (GB) stanowiło 35 osób 19 kobiet i 16 mężczyzn z dysfonią o różnym podłożu. U 23 pacjentów była zdiagnozowana dysfonia czynnościowa (hiperfunkcjonalna u 20 chorych oraz hipofunkcjonalna u 3 chorych), a u kolejnych 13 zaburzenia głosu o podłożu organicznym (u 5 guzki głosowe, u 3 obrzęki Reinke krtani, u 3 jednostronne porażenie krtani, oraz u jednego pacjenta rak krtani ze stanem po jednostronnej chordektomii). Zakres wieku w grupie badanej (GB) wynosił 22-78 lat; średnia: 50,83 (± 18,89) oraz mediana=54. Grupę kontrolną (GK) stanowiło 25 badanych 16 kobiet i 9 mężczyzn (zakres wieku: 22-65 lat; średnia: 44,92 (± 12,64); mediana=49), którzy nigdy nie leczyli się foniatrycznie z powodu zaburzeń głosu oraz którzy nie zgłaszali jakichkolwiek problemów z głosem. Pacjenci z dysfonią byli objęci opieką Poradni Foniatrycznej SP CSK WUM. Średni czas opieki w Poradni Foniatrycznej wynosił 34,9 miesiąca. Większość z pacjentów była objęta rehabilitacją głosu bądź rehabilitowana w przeszłości. Każdy z badanych wyraził zgodę na udział w badaniu. Czynnikiem wykluczającym był wiek poniżej 18 lat i powyżej 80 lat.

28 Otorynolaryngologia 2017, 16(1): 26-32 Metody Wszystkim pacjentom zostały wręczone: metryczka, kwestionariusz Skala Samooceny Niepełnosprawności Głosu (VHI) i Kwestionariusz Poczucia u (KPS). Po przedstawieniu ustnej instrukcji każdy z badanych powyższe ankiety wypełniał samodzielnie metodą papier-ołówek. VHI to jeden z kwestionariuszy służących do samooceny głosu przez pacjentów. Skala ta została zwalidowana w 2011 r. na język polski przez Niebudek-Bogusz i wsp. [8]. Składa się z 30 stwierdzeń, do których pacjenci dopasowują odpowiedzi wg pięciostopniowej skali Likerta, gdzie 0 oznacza nigdy, a 4 oznacza zawsze. Stwierdzenia te badają trzy aspekty dotyczące niepełnosprawności głosu samoocenę stanu funkcjonalnego (VHI-I), samoocenę stanu fizycznego (VHI-II) oraz samoocenę stanu emocjonalnego (VHI-III). Wynik równy 0 oznacza całkowite zadowolenie pacjenta z jakości jego głosu. Wartości w przedziale od 0 do 30 określane są jako prawidłowe lub jako niewielka niepełnosprawność głosu, od 31 do 60 jako średnia niepełnosprawność, a wyniki powyżej 61 pkt jako poważna niepełnosprawność głosu [9]. Im wyższa wartość wskaźnika VHI, tym większe niezadowolenie pacjenta z jakości jego głosu [10]. Wyniki ocenia się biorąc pod uwagę wynik ogólny oraz wyniki na poszczególnych skalach [11]. Kolejny kwestionariusz wykorzystany w badaniu KPS został stworzony przez Plopę i Makarowskiego w 2004 r. [12]. Jest on narzędziem wystandaryzowanym i znormalizowanym, które przeznaczone jest do pomiaru ogólnie określanych doznań stresowych w polskiej populacji. Daje on informacje o uogólnionym poziomie stresu pacjenta, jak również szczegółowe informacje na temat trzech aspektów odnoszących się do wymiarów takich jak: napięcie emocjonalne, stres zewnętrzny (wynikający z relacji jednostki ze środowiskiem, które je otacza) oraz stres intrapsychiczny (wynikający z relacji/konfrontacji z samym sobą). Kwestionariusz zawiera także skalę kłamstwa, która ma za zadanie uwierzytelnić wyniki badanych. KPS składa się z 27 stwierdzeń. Badany określa stopień, w jakim dane stwierdzenie go dotyczy, korzystając z pięciostopniowej skali Likerta, gdzie 0 oznacza nieprawda, a 4 prawda [12]. Uzyskanie wyniku 0 oznacza brak poczucia stresu, im wynik jest wyższy (maksymalnie 108 pkt), tym poczucie stresu jest wyższe. Ponadto KPS zawiera tzw. skalę kłamstwa, która służy do uwiarygodnienia i weryfikacji odpowiedzi osób badanych. Wyniki na skali kłamstwa służą wychwyceniu osób ze skłonnościami autoprezentacyjnymi, które chcą zaprezentować się w bardzo korzystnym świetle [12]. Metodologia analizy statystycznej Po przeprowadzeniu statystyki opisowej, przeprowadzono analizę z podziałem na grupy (średnie, odchylenie standardowe, mediana, dominanta, wariancja, minimum, maksimum) oraz sprawdzono korelacje (Pearsona) występujące w obrębie wytypowanych zmiennych. Wytypowano 5 zmiennych niezależnych (płeć, wiek, wykształcenie, rodzaj dysfonii oraz czas trwania terapii) oraz 9 zmiennych zależnych (wynik ogólny VHI, wynik VHI I, wynik VHI II, wynik VHI III, wynik ogólny KPS, wynik podskali napięcie emocjonalne (NP), wynik podskali stres zewnętrzny (SZ), wynik podskali stres intrapsychiczny (SI) oraz wynik skali kłamstwa). Przed sprawdzeniem różnic występujących pomiędzy grupami w obrębie określonych zmiennych, przeprowadzono analizę testem Kołmogorowa- -Smirnowa w celu sprawdzenia spełniania założenia o rozkładzie zbliżonym do normalnego, który jest wymagany do zastosowania testu t-studenta. Wszystkie zmienne za wyjątkiem trzeciej podskali kwestionariusza VHI nie odbiegały istotnie od rozkładu normalnego. Do wykazania różnic pomiędzy grupami posłużono się testem t-studenta (bez wspomnianej podskali VHI). Dla powyższej zmiennej zastosowano Test U Manna-Whitney a (nieparametryczny odpowiednik testu t-studenta). Wszystkie analizy zostały przeprowadzone w programie SPSS z założeniem poziomu istotności p=0,05. WYNIKI VHI Średnie wartości rozkładu i odchylenia standardowe wskaźnika VHI dla GB i GK podano w tabeli I. Średnia wartość VHI w GB była istotnie statystycznie wyższa, niż w GK. W obu grupach zaobserwowano wysokie wartości odchyleń standardowych, co świadczy o dużym rozproszeniu wyników. Różnice w wynikach VHI, VHI-II, VHI-III między GB i GK wyników okazały się istotne statystycznie (p=0,000). W przypadku VHI-I poziom istotności był nieco niższy, ale również istotny statystycznie (p=0,007). We wszystkich przypadkach założono równość wariancji. Potwierdza to występowanie istotnie statystycznie wyższych wyników VHI w GB. KPS Średnie wartości rozkładu i odchylenia standardowe wskaźnika KPS przedstawiono w tabeli II. Dla ogólnego poczucia stresu nie zaobserwowano istotnych statystycznie różnic między GB i GK (p=0,878). Istotnych statystycznie różnic między

Cielecka A i wsp. Poczucie stresu i niepełnosprawności głosu u pacjentów z dysfonią 29 Tabela I. Średnie wartości rozkładu i odchylenia standardowe wskaźnika VHI Grupa badana VHI - I VHI - II VHI - III VHI (razem) Średnia 9,77 15,46 10,49 35,14 Odchylenie standardowe i mediana (±9,188; Me=8,00) (±9,877; Me=16,00) (±10,382; Me=7,00) (±27,478; Me=28) Zakres wyników 0-34 0-36 0-38 2-105 Grupa Średnia 4,24 3,04 2,40 9,68 kontrolna Odchylenie standardowe i mediana (±4,112; Me=4,00) (±3,921; Me=1,00) (±3,905; Me=1,00) (±10,459; Me=7,00) Zakres wyników 0-11 0-15 0-15 2-41 Tabela II. Średnie wartości, odchylenia standardowe i mediany wskaźnika KPS Grupa badana Grupa kontrolna Napięcie emocjonalne zewnętrzny intrapsychiczny KPS (ogólnie) Skala kłamstwa Średnia 21,00 15,63 17,26 52,71 22,17 Odchylenie standardowe i mediana (±7,284; Me=20,00) (±5,584; Me=15,00) (±6,617; Me=17,00) (±18,654; Me=21,00) (±7,872; Me=21,00;) Średnia 20,48 15,56 15,96 52,00 17,40 Odchylenie standardowe (±7,517; (±4,95; (±5,926; (±16,383; (±4,282; i mediana Me=20,00) Me=16,00) Me=14,00) Me=18,00) Me=18,00) grupowych nie zaobserwowano również dla poszczególnych podskal dla skali: NP (p=0,789), SZ (p=0,961), SI (p=0,438). Jednakże zaobserwowano istotne statystycznie różnice przy założeniu, że zmienną niezależną była płeć. Istotne statystycznie różnice między kobietami i mężczyznami zaobserwowano na całej skali KPS (p=0,049), skali SZ (p=0,005) oraz na skali SI (p=0,019). Istotne statystycznie różnice między GB i GK zauważono w przypadku wyników Skali Kłamstwa (p=0,008). GB uzyskała wynik wysoki (22,17 punktów). Istotne statystycznie różnice na Skali Kłamstwa zauważono również między kobietami, które uzyskiwały wyniki wyższe, a mężczyznami (p=0,044). Korelacja pomiędzy VHI i KPS Wyniki korelacji (wartości r) zmiennych niezależnych (VHI, VHI-II i VHI-III) oraz zmiennych zależnych (wynik ogólny KPS oraz wyniki na jego podskalach) przedstawiono w tabeli III. W przypadku wyniku ogólnego VHI istotnie statystyczne korelacje zaobserwowano z wynikiem ogólnym KPS oraz z wynikami na podskalach NP i SI. Wszystkie z nich to korelacje dodatnie o przeciętnej sile (r>0,4). Oceniając korelacje podskal VHI zaobserwowano silną korelację pomiędzy: skalą fizyczną VHI (VHI-II), a stresem intrapsychicznym (r>0,4) oraz między skalą emocjonalną VHI (VHI-III), a napięciem emocjonalnym (r>0,4). Nie zaobserwowano istotnego statystycznie związku skali VHI oraz jej podskal z SZ (tab. III). Następnie sprawdzono występowanie powyższych korelacji oddzielnie w GB i GK. Istotne statystycznie korelacje zaobserwowano wyłącznie w GB (tab. IV). W GB silnie dodatnią korelację zaobserwowano w przypadku całkowitego wyniku VHI i NP, VHI-II i NP oraz VHI-III i NP. Oznacza, to że wyniki VHI miały silny związek z poczuciem napięcia emo- Tabela III. Wartości korelacji między VHI, a KPS, SZ, NP i SI dla wszystkich badanych VHI (ogólny) VHI-I VHI-II VHI-III Tabela IV. Wartości korelacji między VHI, a KPS, NP, SZ, SI w GB VHI (ogólny) VHI II VHI III KPS (ogólny) r=0,345; p=0,007 r=0,262; p=0,044 r=0,339; p=0,008 r=0,338; p=0,008 p istotność statystyczna KPS (ogólny) r=0,452; p=0,006 r=0,481; p=0,003 r=0,443; p=0,008 p istotność statystyczna Napięcie emocjonalne r=0,375; p=0,003 r=0,198; p=0,129 r=0,399; r=0,405; p=0,001 Napięcie emocjonalne r=0,509; r=0,585; p=0,000 r=0,532; p=0,001 zewnętrzny r=0,225; p=0,084 r=0,233; p=0,074 r=0,220; p=0,091 r=0,181; p=0,166 zewnętrzny r=0,316 p=0,064 r=0,347; p=0,041 r=0,291 p=0,090 intrapsychiczny r=0,394; r=0,269; p=0,038 r=0,402; p=0,001 r=0,386; intrapsychiczny r=0,460; p=0,005 r=0,497; r=0,455 p=0,006

30 Otorynolaryngologia 2017, 16(1): 26-32 okazało się być ono na poziomie niskim na tle populacji. Wartości NP, SZ i SI również były niższe, niż spodziewane [12]. Można więc uznać, że badani mieli niskie poczucie stresu. Zaskakującymi okazały się wyniki na Skali Kłamstwa. U osób zdrowych wyniki na tej skali reprezentowały sten 5., co oznacza wynik przeciętny na tle populacji polskiej. U pacjentów z dysfonią średnia wyników na Skali Kłamstwa zawierała się w stenie 8., co daje wyniki wysokie znacznie wyższe, niż u większości osób w populacji [12]. Ponadto 35% osób z grupy badanej uzyskało wyniki bardzo wysokie. Wysokie wyniki na tej skali świadczą o dużej potrzebie aprobaty społecznej, czyli tendencji do przedstawiania siebie w korzystnym świetle, w celu uzyskania akceptacji społeczeństwa [18]. Niestety nie ma badań dotyczących związku stresu i aprobaty społecznej, ale istnieje szereg badań dotyczących wpływu tej cechy na wyniki badań ankietowych. Osoby, które wykazują taką tendencję świadomie lub nie fałszują informacje na temat siebie i swoich zachowań [19]. Znając normy i wymogi stawiane przez społeczeństwo, udzielają odpowiedzi zgodnych z jego oczekiwaniami. W związku z tym, im większa potrzeba aprobaty społecznej, tym mniej wiarygodne i trafne odpowiedzi, a tym samym wyniki. W związku z tym, można przypuszczać, że badani mogli manipulować odpowiedziami w celu osiągnięcia niższego, niż rzeczywisty poziomu stresu w skali KPS, jak również w skali VHI. Aby zapobiec takiej sytuacji w przyszłości, warto powtórzyć badania, zwiększając liczbę badanych. Warto także skorzystać z narzędzia, które posłuży do pomiaru opisanej cechy. Godnym uwagi jest fakt, że statystycznie więcej kobiet uzyskało wyniki wyższe na skali kłamstwa, co świadczy o większej potrzebie akceptacji i zaprezentowania się w korzystnym świetle. Jednocześnie w obu grupach (GB i GK) kobiety prezentowały istotnie statystycznie wyższe poczucie stresu. Mając na uwadze wysokie wyniki uzyskane w skali kłamstwa możemy domniemywać, że kobiety z zaburzeniami głosu prezentują znacznie wyższe poczucie stresu, niż mogłyby na to wskazywać uzyskane przez nas wyniki. W GB czas rehabilitacji foniatrycznej kobiet był dwukrotnie dłuższy niż mężczyzn. Wobec istotnie podwyższonego poczucia stresu u kobiet w stosunku do mężczyzn, w przyszłości należałoby zbadać, czy istnieje zależność między odczuwaniem stresu a długością leczenia foniatrycznego. Kolejna obserwacja dotyczyła związku samooceny niepełnosprawności głosu i poczucia stresu. Im wyższą samoocenę niepełnosprawności głosu uzyskiwał badany, tym wyższe prezentował pocjonalnego u pacjentów foniatrycznych. Pozostałe istotne statystycznie korelacje zostały przedstawione w tabeli 4. Korelacje VHI i SZ oraz VHI-III i SZ okazały się nieistotne statystycznie. DYSKUSJA W przypadku pacjentów z dysfonią, leczonych w Poradni Foniatrycznej SPCSK WUM, średni wynik VHI wyniósł 35,14 pkt. Świadczy to o tym, że swoją niepełnosprawność głosu oceniają oni jako średnią. U osób zdrowych średnia wyników VHI wyniosła 9,68, co oznacza brak lub bardzo niską niepełnosprawność głosu. W GB, wynik VHI okazał się niższy, niż w większości wcześniej opublikowanych badań. Przykładowo, w badaniu przeprowadzonym w Polsce w 2010 roku, pacjenci z dysfonią uzyskali średni wynik VHI na poziomie 46,29 pkt [13], a w Brazylii wyniósł on aż 48,1 [14]. Najbliższe uzyskanych wyników okazały się wyniki badania przeprowadzonego w Niemczech w 2004 roku [15]. Mieściły się one w zakresie 22-35,3 pkt. Analizując wyniki GB należy wziąć pod uwagę, że stanowili ją pacjenci objęci rehabilitacją foniatryczno-logopedyczną. Średni czas leczenia foniatrycznego w GB wynosił 34,91 miesiące. W związku z tym, powyższy średni wynik VHI, mógł być spowodowany poprawą stanu głosu, jak również znajomością narzędzia, jakim jest skala VHI. W GK wartość VHI była zdecydowanie niższa, niż u pacjentów foniatrycznych, co jest zgodne z wcześniejszymi doniesieniami [13]. Średni wynik VHI wyniósł 9,68 pkt. Analizując średnie wyniki VHI osób zdrowych opublikowane w innych badaniach, okazuje się, że są one dosyć rozbieżne. Jednak wyniki powyższego badania pozostają w zgodzie z wcześniejszymi obserwacjami z Polski. W badaniu przeprowadzonym przez Niebudek-Bogusz i wsp. u osób zdrowych, średnia wartość wyników VHI wyniosła 8,90 pkt [13]. W badaniu przeprowadzonym w Portugalii średnia wyników VHI osób zdrowych wynosiła 10,5 pkt [16], a w Norwegii 9,5 pkt [17]. Najniższe wyniki zaobserwowano w badaniu przeprowadzonym w Niemczech. Okazało się, że średni wynik VHI dla zdrowych kobiet i mężczyzn, w tym logopedów, mieścił się w przedziale 5,3-6,3 pkt [15]. Wynik w tej grupie mógł być nieco niższy, niż w opisywanym tu badaniu, ponieważ połowę osób badanych stanowili logopedzi, czyli osoby, które powinny znać i stosować się do zasad prawidłowej emisji i higieny głosu. W badaniu nie zaobserwowano istotnych statystycznie różnic w poczuciu stresu między GB a GK. Zarówno u pacjentów z dysfonią i osób zdrowych

Cielecka A i wsp. Poczucie stresu i niepełnosprawności głosu u pacjentów z dysfonią 31 czucie stresu. Związek ten był szczególnie silny w przypadku pacjentów z dysfonią. Oznacza to, że występowanie zaburzeń głosu może być spowodowane odczuwaniem stresu lub może je generować. Udowodniono, że na powstawanie zaburzeń głosu może mieć wpływ poczucie stresu [20, 21]. Zgodnie z uzyskanymi wynikami zarówno osoby z grupy badanej jak i grupy kontrolnej prezentowały niskie poczucie stresu. Wyniki te korespondują z innym badaniem, przeprowadzonym w Polsce [22], gdzie badani uzyskiwali ogólny wynik KPS 55,2 pkt (w prezentowanym badaniu GB 52,71 pkt; GK 52,00 pkt). Jednakże zarówno w badaniu Morgi i wsp., jak i w badaniu własnym stwierdzono, że kobiety prezentowały znacznie wyższe poczucie stresu, niż mężczyźni [22]. Podobne wyniki, świadczące o niskim, na pograniczu z przeciętnym poczuciu stresu uzyskał Mróz i wsp., który badał populację pielęgniarek [20]. Mimo iż, zawód pielęgniarki jest określany jako stresujący, to średnia poczucia stresu nie była znacznie wyższa, niż w opisywanym badaniu własnym. Pomimo, że wartość KPS wynosiła: 62,00, to w przeliczeniu na normy stenowe wynik ten daje granicę stenu 4. i 5., co oznacza wyniki z pogranicza niskich i przeciętnych na tle populacji. Należy jednak zaznaczyć, że w populacji polskiej w zawodzie pielęgniarki pracują głównie kobiety, stąd prawdopodobnie wyższy wynik niż w badaniu własnym. Mając na uwadze powyższe badania możemy założyć, że badani Polacy sygnalizują niskie poczucie stresu. Należy jednak pamiętać, że u kobiet jest ono statystycznie wyższe niż u mężczyzn, a dodatkowo prezentowane przez nas wyniki świadczą o manipulacji odpowiedziami, a co się z tym wiąże poczucie stresu kobiet z dysfonią może być znacznie wyższe. Trafność prezentowanych wyników na pewno zwiększyłaby większa liczba badanych. Niestety wiele osób odmówiło wzięcia udziału w badaniu ze względu na psychologiczny charakter KPS (ciągle obserwujemy strach polskich pacjentów i niechęć w stosunku do diagnostyki i opieki psychologicznej). Poszerzenie grupy pomogłoby ocenić występowanie korelacji między poszczególnymi rodzajami dysfonii, a poczuciem stresu. Ponadto optymalną grupą badaną byliby pacjenci, którzy po raz pierwszy zgłaszaliby się do Poradni. Można byłoby porównać poczucie stresu i niepełnosprawności głosu u pacjentów przed, w trakcie i po leczeniu oraz rehabilitacji głosu. Dałoby to także informację na temat tego, czy stres jest pierwotną przyczyną dysfonii, czy może długie, pracochłonne i czasem kosztowne leczenie generuje poczucie stresu u tychże pacjentów. WNIOSKI Nie ma istotnych różnic w poziomie poczucia stresu między pacjentami z dysfonią, a osobami zdrowymi. Wyższa niepełnosprawność głosu (w szczególności dotycząca samooceny niepełnosprawności stanu fizycznego i emocjonalnego głosu) koreluje z wyższym poczuciem stresu. Ponadto pacjentki z zaburzeniami głosu częściej niż osoby zdrowe prezentują wyższą potrzebę aprobaty społecznej. Piśmiennictwo 1. Roy N, McGrory J, Tasko SM, Bless DM, Heisey D, Ford CN. Psychological correlates of functional dysphonia: an investigation using the Minnesota Multiphasic Personality Inventory. J Voice 1997; 11(4): 443-51. 2. Siejewicz M. Niemal co piąty Polak żyje w ciągłym stresie. Raport GfK, 2016. 3. Tomlinson CA, Archer KR. Manual therapy and exercise to improve outcomes in patients with muscle tension dysphonia: a case series. Phys Ther 2014; 95(1): 117-21. 4. Jafari N, Selehi A, Izadi F, Talebian Moghadam S, Ebadi A, Dabirmoghadam P, et al. Vocal Function Exercises for Muscle Tension Dysphonia: Auditory-Perceptual Evaluation and Self-Assessment Rating. J Voice 2016; 31(4): 506.e25-506.e31. 5. Woźnicka E, Niebudek-Bogusz E, Morawska J, Wiktorowicz J, Śliwińska-Kowalska M. Laryngeal manual therapy palpatory evaluation scale: A preliminary study to examine its usefulness in diagnosis of occupational dysphonia. Med Pr 2017; 68(2): 179-88. 6. Morrison M, Rammage L. Muscle misuse voice disorders: description and classification. Acta Otolaryngol 2009; 113(2): 430-2. 7. Shekar V, Austin RD, Mathew P. A case-control study to evaluate salivary cortisol levels in patients with dry mouth. J Indian Acad Oral Med Radiol 2014, 26(1): 8-12. 8. Niebudek-Bogusz E, Kuzanska A, Woznicka E, Sliwinska- Kowalska M. Assessment of the voice handicap index as a screening tool in dysphonic patients. Folia Phoniatr Logop 2011; 63(5): 269-72. 9. Kuzańska A, Niebudek-Bogusz E, Woźnicka E, Kopczyński J, Śliwińska-Kowalska M. Porównanie wyników wskaźnika niepełnosprawności głosowej VHI w grupie nauczycieli z zaburzeniami głosu oraz w grupie osób z dysfonią o podłożu pozazawodowym. Med Pr 2009; 60(4): 283-8. 10. Scech M. Wskaźnik niepełnosprawności głosowej efektywność i korelacja pomiędzy cechami fizycznymi, funkcjonalnymi oraz emocjonalnymi a zaburzeniami głosu. Pomeranian J Life Sci 2016; 62(1): 9-15. 11. Niebudek-Bogusz E, Kuzańska A, Błoch P, Domańska M, Woźnicka E, Politański P, et al. Zastosowanie wskaźnika niepełnosprawności głosowej (Voice Handicap Index) w ocenie efektywności terapii głosu u nauczycieli. Med Pr 2007; 58(6): 501-9.

32 Otorynolaryngologia 2017, 16(1): 26-32 12. Plopa M, Makarowski R. Kwestionariusz Poczucia u. Warszawa, 2011: 23-7. 13. Niebudek-Bogusz E, Woznicka E, Zamyslowska-Szmytke E, Sliwinska-Kowalska M. Correlation between acoustic parameters and Voice Handicap Index in dysphonic teachers. Folia Phoniatr Logop 2010; 62(1-2): 55-60. 14. Behlau M, Alves Dos Santos Lde M, Oliveira G. Crosscultural adaptation and validation of the voice handicap index into Brazilian Portuguese. J Voice 2011; 25(3): 354-9. 15. Tafiadis D, Chronopoulos SK, Siafaka V, Drosos K, Kosma EI, Toki EI, et al. Comparison of Voice Handicap Index Scores Between Female Students of Speech Therapy and Other Health Professions. J Voice 2017 (doi: 10.1016/j. jvoice.2017.01.013. Epub ahead of print). 16. Guimarães I, Abberton E. An investigation of the Voice Handicap Index with Speakers of Portuguese: Preliminary data. J Voice 2004; 18(1): 71-82. 17. Karlsen T, Grieg ARH, Heimdal JH, Aarstad HJ. Cross- Cultural Adaptation and Translation of the Voice Handicap Index into Norwegian. Folia Phoniatr Logop 2012; 64: 234-40. 18. Zalewska AM. Związki pomiędzy potrzebą aprobaty społecznej a zadowoleniem z pracy w badaniach anonimowych. Roczniki Psychologiczne 2006; 9(2): 30-5. 19. Kurtz J, Tarquini S, Iobst E. Socially desirable responding in personality assessment: Still more substance than style. Pers Individ Dif 2008; 45(1): 22-7. 20. Mróz J. Prężność i poczucie stresu a typy zachowań i przeżyć związanych z pracą wśród pielęgniarek. Hygeia Public Health 2014; 49(4): 857-61. 21. Misono S, Meredith L, Peterson CB, Frazier PA. New Perspective on Psychosocial Distress in Patients with Dysphonia: The Moderating Role of Perceived Control. J Voice 2016; 30(2): 172-4. 22. Morga P, Podborączyńska M, Jaworska L, Szczepańska- Gieracha J. Poziom odczuwanego stresu wśród studentów Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu. Fizjoterapia 2015; 23(4): 43-50.