EUROPEJSKIE FORUM NOWYCH IDEI 2013 27 września 2013, godz. 13:45 15:15 Centrum konferencyjne Sheraton Debata obiadowa Przedsiębiorczość nowa energia Europy Jak sprawić, aby Europejczycy stali się bardziej przedsiębiorczy? Jakie modele biznesowe sprzyjają powstawaniu nowych firm? Jak zarazić przedsiębiorczością młodzież? Jakie znaczenie ma ludzki wymiar przedsiębiorczości w dobie globalizacji? Wprowadzenie Przedsiębiorczość może być określana jako zbiór cech charakteru, które pozwalają podjąć większe ryzyko, definiować potrzeby i korzystać z życiowych okazji. W ekonomii mówi się o przedsiębiorczości jako o czynniku produkcji (obok pracy, ziemi i kapitału) lub jako o formie pracy. Polska jest krajem przedsiębiorczym: 4 miliony zarejestrowanych firm, z czego 1,7 mln firm aktywnych. Te liczby pozytywnie wyróżniają Polskę na tle innych państw członkowskich UE. Wyższy wskaźnik przedsiębiorczości w stosunku do liczby mieszkańców został odnotowany jedynie w Grecji 1. Wskaźnik aktywności gospodarczej wg indeksu Global Enterpreneurship Monitor (liczba firm powstająca i istniejąca do 3,5 lat dzielona przez populację w wieku produkcyjnym) wynosi dla Polski 9% (Chiny 24%, USA 12%, Łotwa 11,9%, Litwa 11,3%, Czechy 7,6%, 1 Źródło: Rzeczpospolita, Przedsiębiorczość w Polsce kwitnie, ale wymaga wsparcia, 12 maja 2013 r. 1
Wielka Brytania 7,3%, Irlandia, 7,2%, Węgry 6,3%, Francja 5,7%, Niemcy 5,6%, Rosja 4,6%). W Polsce (wg GUS) dominują mikrofirmy zatrudniające do 9 pracowników, które stanowią 95,45% firm, następnie 3,68% to małe firmy (10-49 pracowników), 0,75% średnie firmy (50-249 pracowników), wreszcie 0,11% duże firmy (powyżej 250 pracowników). Polacy uważają się za ludzi przedsiębiorczych w związku z tym mogą odegrać szczególną rolę w promowaniu przedsiębiorczości w Unii Europejskiej. Jak sprawić, aby Europejczycy stali się bardziej przedsiębiorczy? W Europie kariera przedsiębiorcy cieszy się pozytywną opinią (68% Polaków, 65% Francuzów, 50% Niemców i Brytyjczyków uważa, że to dobry wybór drogi zawodowej 2 ). Jednakże, według ostatniego badania Eurobarometru (czerwiec 2012) jedynie 37% respondentów wolało samozatrudnienie a aż 58% widzi się w roli pracownika. Z jednej strony przedsiębiorca jest statusem pożądanym, uznawanym za ideał życia zawodowego, a z drugiej uwidacznia się niechęć do ryzyka i preferencja dokonywania ostrożnych wyborów, dających gwarancje zatrudnienia. Europejczycy, w przeciwieństwie do Amerykanów nie potrafią pogodzić się z porażką swojej firmy. Jednocześnie 82% ankietowanych Europejczyków uważa, że przedsiębiorcy powinno się dawać drugą szansę. Ryzyko niepowodzenia jest ważnym czynnikiem zniechęcającym Europejczyków do założenia działalności 2 A global perspective on Entrepreneurship 2012, str. 21. 2
gospodarczej. W Polsce obawę przed porażką wyraziło w 2012 roku 22% ankietowanych 3. Większość badanych Europejczyków (54%) woli rozpocząć swoją własną działalność, niż przejąć istniejącą firmę. 4 Problemem mogą być procedury przejmowania firmy, a także bariery psychologiczne sukcesji często pierwotny właściciel ma problem z rozstaniem się ze swoją firmą. Według danych Eurobarometru (2012) 67% samozatrudnionych europejskich przedsiębiorców rozpoczęło działalność od zera, 9% przejęło firmę od kogoś innego, a dla 17% ich biznes jest firmą rodzinną. Niemieccy ekonomiści Bloch i Wagner podkreślają rolę, jaką w przedsiębiorczości odgrywają indywidualne motywacje. Na podstawie badania, jakie przeprowadzili wśród niemieckich przedsiębiorców (wyniki opublikowano w 2010 r.) rozróżnili dwa typy przedsiębiorców: zakładających firmę w wyniku nadarzającej się okazji lub z konieczności. Te elementy determinują według nich powodzenie przedsięwzięcia, a poziom zysków zależy właśnie od wstępnej motywacji. Badacze podkreślili również, że w przypadku przedsiębiorców z okazji istotną rolę odgrywa posiadane wykształcenie (dyplom), a w przypadku przedsiębiorców z konieczności taką rolę pełni doświadczenie i wykształcenie praktyczne i zawodowe. Inni badacze dzielą również motywacje przedsiębiorców na dwa typy: pull (wszystko to, co zachęca osobę do założenia firmy, np. wykorzystanie nadarzającej się okazji, nowej idei) oraz push (negatywna konotacja, czynniki, które założenie firmy wymuszają, np. bezrobocie). W kategorii pull można wyróżnić dwa podtypy: 3 A global perspective.., op. cit., str. 21. 4 Eurobarometr, op. cit. 3
Tych, którzy tworzą firmę w wyniku nadarzającej się okazji (często byli pracownicy, otwierają firmę, aby polepszyć swoją sytuację); Tych, którzy tworzą firmę z powołania (bardzo dobrze wykształceni, często przedstawiciele wolnych zawodów). W kategorii push funkcjonują również dwa podtypy: Ci, którzy tworzą firmę z konieczności (bezrobotni, którzy postanawiają stworzyć swoje własne miejsce pracy); Ci, którzy tworzą firmę z potrzeby dostosowania się do warunków (np. nie są dostatecznie wykształceni i otwarcie firmy stwarza możliwość zwiększenia swoich przychodów). Przedsiębiorcy typu pull lepiej odnajdują się na rynku. Jakie zatem warunki powinny być stworzone w Unii Europejskiej i poszczególnych krajach członkowskich, aby w pełni wykorzystać potencjał przedsiębiorczych jednostek? Jakie modele biznesowe sprzyjają powstawaniu nowych firm? Przedsiębiorczość jest obarczona ryzykiem. Wymaga spełnienia szeregu warunków zarówno na poziomie przedsiębiorcy jak i polityki państwowej. Ryzyka są różne w zależności od pierwotnej motywacji do założenia firmy. Ich znajomość i oswojenie stanowi klucz do sukcesu. Przedsiębiorcy z modelu pull (z okazji i z powołania) spotykają się głównie z ryzykiem finansowym (wysokie koszty inwestycji), ale znają otoczenie swoich firm i bardzo często rozpoczynają działalność, posiadając dodatkowo inne źródło dochodu; Przedsiębiorcy z konieczności cierpią głównie z powodu słabej znajomości otoczenia firmy (brak doświadczenia w prowadzeniu firmy, brak znajomości branży i charakteru działalności w obszarze, który został wybrany); Przedsiębiorcy, którzy rozpoczęli działalność z potrzeby dostosowania się do warunków ponoszą ryzyko dotyczące charakterystyki nowo otwartej firmy, 4
wyboru obszaru działania (często tworzą firmy handlowe, gdzie ryzyko niepowodzenia jest bardzo wysokie). Ryzyko można ograniczyć na dwa sposoby: Angażując się, w działalność w sektorze sobie znanym, co stawia przedsiębiorców z modelu pull w lepszej sytuacji, gdyż pozwala wykorzystać wcześniejsze doświadczeń pracownicze. Angażując się w działalność wymagającą relacji, które zostały ułożone już wcześniej (np. z dostawcami, klientami). Czasem poprzedni pracodawca to ułatwia. Podobnie jak w poprzednim przypadku przedsiębiorcy z modelu pull, a zwłaszcza Ci, którzy korzystają z okazji są w uprzywilejowanej sytuacji. Jedną z ról państwa jest stworzenie równych szans dla wszystkich przedsiębiorców. Służą temu polityki sprzyjające tworzeniu firm. Badania wskazują, że przedsiębiorcy z kategorii pull mają lepszy dostęp do finansowania zewnętrznego, a Ci z kategorii push korzystają na początku z własnych zasobów finansowych. Kluczem dla rozwoju przedsiębiorczości jest więc finansowanie, zwłaszcza tych, którzy środkami nie dysponują poprzez: preferencyjne kredyty, ułatwienia w zakładaniu firm początkowe zwolnienia z ZUS i innych stałych opłat (poselska inicjatywa tego typu jest właśnie analizowana w Sejmie RP, druk sejmowy 1496). Potencjalni przedsiębiorcy, zapytani o główne bariery, które odciągają ich od zakładania własnej działalności wymieniali (Eurobarometr 2012): Brak stabilności zatrudnienia; Brak regularności zarobków; Brak ustalonych godzin pracy; Brak zabezpieczenia społecznego; Trudności administracyjne, biurokracja; Brak wystarczających środków finansowych; 5
Obawa przed prawnymi i społecznymi konsekwencjami porażki. Państwo może znieść część z tych ograniczeń poprzez: Ograniczenie biurokracji. Proste procedury rejestrowania działalności; proste procedury rejestrowania zakupionych nieruchomości (według raportu Doing Business 2013, Polska znacznie poprawiła procedury dotyczące rejestracji nowych nieruchomości między innymi dzięki wprowadzeniu rejestrów internetowych). Wsparcie finansowe. Dostęp do kredytów (kredyty preferencyjne, dostęp do funduszy typu venture capital, odpowiedzialne finanse: gwarancja wymiany informacji na temat pożyczkobiorców, dostęp pożyczkobiorców do danych, które posiadają banki, reporting kredytowy, łatwość i możliwość zakładania platform crow-fundingowych); wsparcie przy ściągalności zaległych faktur (dyrektywa UE, a zarazem nieprecyzyjne przepisy wdrożeniowe w krajowym porządku prawnym); ułatwienia podatkowe, tymczasowe zwolnienia etc.; ochrona inwestorów; proste prawo podatkowe (system elektroniczny, przejrzysty i prosty system); Wsparcie przy poszukiwaniu nowych rynków zbytu. Tworzenie dobrego prawa. Prosta procedura upadłościowa w przypadku niepowodzenia przedsięwzięcia; efektywny i szybki system rozwiązywania sporów handlowych (wykonywanie postanowień kontraktów); informowanie społeczeństwa na temat zasad zakładania firmy (51% Europejczyków twierdzi, że nie dysponuje tego typu informacjami 5 ); ułatwienia w przenoszeniu własności przedsiębiorstw (ten problem będzie narastał z uwagi na starzenie się społeczeństw europejskich). 5 Eurobarometr 2012 (354). 6
Tworzenie klastrów gospodarczych. Klastry są to elastyczne formy współpracy gospodarczej między 3 grupami podmiotów: przedsiębiorstwami, jednostkami naukowo-badawczymi oraz władzami publicznymi, które tworzą środowisko, ułatwiające współpracę między poszczególnymi aktorami narodowych i regionalnych systemów innowacji. Stworzenie przyjaznego środowiska dla przedsiębiorców stanowi zatem zachętę do zakładania działalności gospodarczej. Zmniejszanie barier dla przedsiębiorczości może także się odbywać poprzez organizacje skupiające przedsiębiorców i lobbujące za odpowiednimi rozwiązaniami. W Polsce istnieje kilka takich stowarzyszeń w skali kraju m.in. Konfederacja Lewiatan, Business Centre Club, Pracodawcy Rzeczypospolitej Polskiej, Związek Rzemiosła Polskiego. Konfederacja Lewiatan jest częścią większej, europejskiej sieci organizacji pracodawców BUSINESSEUROPE. Inną formą samopomocy są inicjatywy oparte na modelu franczyzowym wykorzystujące elementy spółdzielczości. Przykładem może być działająca w Europie Grupa Muszkieterów, zrzeszająca 3000 niezależnych przedsiębiorców, którzy pełnią podwójną funkcję kierowniczą: z jednej strony są szefami przedsiębiorstwa, które sami tworzą, a z drugiej pełnią funkcję zarządcze w ramach centralnych struktur. Jest to podstawowa zasada, która odróżnia ich od innych sieci franczyzowych. Tym samym przedsiębiorca w Grupie Muszkieterów jest jednocześnie franczyzobiorcą i franczyzodawcą. Ponosi ryzyko swoich działań, ale w zamian otrzymuje ogromne wsparcie merytoryczne w postaci doradztwa prawnego i logistycznego, wiedzy niezbędnej do uruchomienia sklepu, a także dostęp do nowoczesnej centrali zakupowej. Centralnie prowadzony marketing i znany szyld, znacznie zmniejszają ryzyko biznesowe. W Polsce Grupa zrzesza 210 przedsiębiorców zarządzających w obrębie 14 województw supermarketami spożywczymi Intermarché oraz supermarketami typu dom i ogród Bricomarché. 7
Jak zarazić przedsiębiorczością młodzież? Osoby młode, kreatywne, często mniej obawiające się skutków porażki są ze swej natury idealnymi kandydatami na przedsiębiorców. Część z nich odnalazła swoje miejsce w dynamicznie rozwijającym się sektorze nowych technologii. Jednak większość młodego pokolenia, szczególnie z południa Europy stanęła w obliczu trudności związanych z załamaniem się rynku pracy. Jedną z możliwości ucieczki do przodu poprzez zachęcenie młodych do otwierania własnych firm. Komisja Europejska promuje przedsiębiorczość jako źródło wzrostu gospodarczego i nowych miejsc pracy co leży u podstaw innowacyjnej i konkurencyjnej gospodarki. Unijny plan działań Przedsiębiorczość 2020, opublikowany pod koniec 2012 roku, zakłada włączenie szkolenia z zakresu przedsiębiorczości do programów szkolnych. Większość Europejczyków uważa, że szkoła nie wykształciła w nich wystarczającego zmysłu inicjatywy, a tylko 23% europejskich respondentów wzięła udział w lekcji na temat przedsiębiorczości 6. Uwrażliwienie na problem przedsiębiorczości powinno następować już na etapie edukacji podstawowej i gimnazjalnej. Natomiast na poziomie licealnym i uniwersyteckim warto rozwijać praktyczne umiejętności związane z prowadzeniem biznesu oraz cechy osobowościowe (np. wytrwałość). Jest to ważniejsze niż nauka konkretnych umiejętności (marketing, księgowość etc.). W przypadku Polski, dokument: Strategia Rozwoju Kraju 2020 zakłada tworzenie na uniwersytetach jednostek zarządzających wiedzą i własnością intelektualną, wspierających innowacyjną przedsiębiorczość akademicką. Kolejną formą popularyzacji jest promocja mentoringu, porad oraz wsparcia dla mniejszości, które mają mniejsze możliwości otwarcia swojej firmy (kobiety, seniorzy, migranci, bezrobotni, młodzież). 6 Ibid. 8
Unia Europejska stoi przed wielkimi wyzwaniami społecznymi i gospodarczymi, które są konsekwencją obecnego kryzysu. Rozwiązaniem dla wielu z nich, w tym przede wszystkim bezrobocia młodych, może być odpowiednia promocja przedsiębiorczości. Jak zatem zarazić kontestującą, zniechęconą młodzież konstruktywnym podejściem do przyszłości? Jakie programy mogłyby wspomóc młodą europejską przedsiębiorczość? Jakie znaczenie ma ludzki wymiar przedsiębiorczości w dobie globalizacji? Obraz przedsiębiorców w społeczeństwie jest bardzo zróżnicowany. Z jednej strony są oni postrzegani jako ci, którzy tworzą nowe miejsca pracy oraz nowe produkty i usługi, z których korzystają wszyscy. Z drugiej strony rośnie liczba Europejczyków twierdzących, że przedsiębiorcy wykorzystują pracę innych (57% w 2012 w porównaniu do 49% w 2009). Maleje jednak liczba Europejczyków posądzających natomiast przedsiębiorców o myślenie jedynie o swoich zyskach (52% w 2012 wobec 54% trzy lata wcześniej). W ostatnich latach w społeczeństwie utrwalił się natomiast negatywny obraz bankierów. Oskarża się ich o przekroczenie poziomu ryzyka inwestycyjnego. W świadomości wielu Europejczyków było to głównym powodem wybuchu globalnego kryzysu. Bankierzy oskarżani o kierowanie się w swej działalności chciwością nie są jedynymi, którzy doświadczyli społecznej krytyki. Wiele firm w ostatnich latach musiało stawić czoło bojkotom konsumenckim. Globalizacja, poza swymi pozytywnymi aspektami, uwidoczniła wiele niepokojących tendencji, jak łamanie praw pracowniczych, praw człowieka, czy zatruwanie środowiska naturalnego. Stąd przedsiębiorczość jest czasami postrzegana jako przejaw nie tyle talentu, co chęci zysku. Firmy próbują często temu przeciwdziałać, wdrażając programy korporacyjnej odpowiedzialności biznesu, czy tez prowadząc działalność filantropijną. 9
Wśród najbardziej znanych przykładów sukcesu działalności gospodarczej, która kieruje się wyraźnie nie tylko racjami ekonomicznymi, ale także zasadami etycznymi jest indyjski koncern Tata. Oryginalną receptę prowadzenia biznesu w dobie globalizacji, a właściwie glokalizacji wypracowała Grupa Muszkieterów. Oparła ją na modelu spółdzielczym, w którym głos w sprawach spółki ma każdy z przedsiębiorców należących do sieci. Dzięki temu, działając pod rozpoznawalnym na świecie szyldem nawiązuje bliższe relacje z regionem, nie narzuca się trendów i wychodzi naprzeciw oczekiwaniom społeczności lokalnej. Kryzys gospodarczy, który jest też kryzysem zaufania do przedsiębiorców prowadzi w niektórych przypadkach do zmiany filozofii prowadzenia biznesu. Firmy odpowiedzialne społecznie, wrażliwe na potrzeby klientów, dbające o rozwój regionu mają duży potencjał społeczny i gospodarczy, gdyż można im zaufać, a zaufanie jest podstawą biznesu. Pytania do stolików: 1. Jak sprawić, aby Europejczycy stali się bardziej przedsiębiorczy? Dlaczego Europejczycy są mniej przedsiębiorczy od Amerykanów? Jaki potencjał drzemie w europejskiej przedsiębiorczości? Jak kształtować w społeczeństwie pro przedsiebiorcze myślenie i postawy? 2. Jakie modele biznesowe sprzyjają powstawaniu nowych firm? Jakie są główne bariery dla przedsiębiorczości? Jakie działania powinny przeprowadzić firmy, państwo, organizacje pracodawców pracodawców, aby wspierać przedsiębiorczość? 10
W jaki sposób współczesne formy spółdzielczości i systemy opierające swą działalność o niezależnych przedsiębiorców (takie, jak np. Grupa Muszkieterów) mogą wspierać przedsiębiorczość? Czy są to rozwiązania, które będą zyskiwać na znaczeniu? 3. Jak zarazić przedsiębiorczością młodzież? Jak promować przedsiębiorczość wśród młodzieży? W jaki sposób zachęcić bezrobotną młodzież do podjęcia próby podjęcia własnej działalności gospodarczej? Czy Europa potrzebuje odpowiednika Erazmusa dla młodych przedsiębiorców? 4. Jakie znaczenie ma ludzki wymiar przedsiębiorczości w dobie globalizacji? Jak budować reputację przedsiębiorcy w społeczeństwie? Czy działania CSR powinny przynosić wymierne korzyści dla firm? Jak połączyć działanie na rzecz regionów z ekspansją międzynarodową? Źródła: 1. Badanie Eurobarometr 2012 (354) Entrepreneurship in the EU and beyond. 2. Centre d analyse stratégique, L entreprenauriat en France, note d analyse 296, 297, październik 2012. 3. Centre d analyse stratégique, Quelle place pour l entreprenauriat social en Francem, note d analyse 268, marzec 2012. 4. Bank Światowy, Międzynarodowa Korporacja Finansowa, Raport Doing business 2013. 5. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów: Plan działania na rzecz przedsiębiorczości do 2020 r. : Pobudzanie ducha przedsiębiorczości w Europie 11
6. OECD Financing SMEs and entrepreneurs 2013 w Recent Trends in SME and Entrepreneurship Finance, maj 2013 7. Global Entrepreneurship Monitor A global perspective on Entrepreneurship 2012, http://www.gemconsortium.org/docs/download/2645 8. Rzeczpospolita, Przedsiębiorczość w Polsce kwitnie, ale wymaga wsparcia, 12 maja 2013 r. Autor: Kazimierz Żurek 12