STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY na lata 2005-2015

Załącznik do: Uchwały Nr XXX/ 214 /2005 Rady Gminy Kozy z dnia 1 grudnia 2005 r. STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY na lata 2005-2015 LIPIEC 2005 STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 1

SPIS TREŚCI 1. CZĘŚĆ WSTĘPNA...3 1.1. TŁO I PRZYCZYNY...4 1.2. WARTOŚCI I DEFINICJE...5 1.3. STRUKTURA DOKUMENTU...9 1.4. PRZESŁANKI WYNIKAJĄCE Z DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH...10 2. CZĘŚĆ DIAGNOSTYCZNA...20 2.1. CHARAKTERYSTYKA GMINY...21 2.2. PROBLEMY SPOŁECZNE W PERSPEKTYWIE OŚRODKA POMOCY SPOŁECZNEJ...22 2.3. KWESTIA OPIEKI NAD DZIECKIEM...30 2.4. KWESTIA OSÓB BEZROBOTNYCH...34 2.5. ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH W GMINIE...39 2.6. KWESTIA PRZESTĘPCZOŚĆI...41 2.7. KWESTIA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI...43 2.8. IDENTYFIKACJA NAJWAŻNIEJSZYCH PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH NA TERENIE GMINY...46 2.9. ANALIZA SWOT...49 2.10. ZASOBY UMOŻLIWIAJĄCE ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH...55 2.11. PODSUMOWANIE CZĘŚCI DIAGNOSTYCZNEJ...60 3. CZĘŚĆ PROGRAMOWA...62 3.1. MISJA...63 3.2. CELE STRATEGICZNE...64 3.3. MONITORING I WDRAŻANIE STRATEGII...73 4. UWAGI KOŃCOWE...78 STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 2

1. CZĘŚĆ WSTĘPNA Część wstępna zawiera elementarne informacje dotyczące zasad konstruowania dokumentu. Przedstawione w niej zostały aspekty prawne, będące podstawą działania samorządu lokalnego, zasady i wartości, na których opiera się lokalna polityka społeczna oraz najważniejsze informacje dotyczące metodyki pracy nad strategią. Ukazuje ona również związek analizy z innymi dokumentami strategicznymi funkcjonującymi na różnych poziomach administrowania i zarządzania. STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 3

1.1. TŁO I PRZYCZYNY Strategia Integracji i Rozwiązywania Problemów Społecznych ma stanowić podstawę do realizacji względnie trwałych wzorów interwencji społecznych, podejmowanych w celu zmiany (poprawy) tych stanów rzeczy (zjawisk) występujących w obrębie danej społeczności, które oceniane są negatywnie. Dokument charakteryzuje w szczególności działania publicznych i prywatnych instytucji rozwiązujących kwestie społeczne, podejmowane dla poprawy warunków zaspokojenia potrzeb przez wybrane kategorie osób i rodzin. Obowiązek opracowania Strategii Integracji i Rozwiązywania Problemów Społecznych wynika wprost z art. 17.1 ustawy o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r. Różnorodność problemów społecznych występujących w gminie powoduje konieczność wzięcia pod uwagę także innych aktów prawnych, które mają istotny wpływ na konstrukcję dokumentu i rozwiązywanie zadań społecznych w przyszłości. Są to m.in.: ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873 z późn. zm.), ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. Nr 122, poz. 1143 z późn. zm.), ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. Nr 99, poz.1001), ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2002 r. Nr 147, poz.1231 z późn. zm.), ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.), ustawa z dnia 24 kwietnia 1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. z 2003 r. Nr 24, poz. 198). Oprócz wspomnianych aktów prawnych przy realizacji strategii może zachodzić potrzeba odwołania się również do ustaw i aktów wykonawczych z zakresu ochrony zdrowia, oświaty, edukacji publicznej oraz budownictwa socjalnego. Europejska polityka społeczna została określona w głównej mierze podczas Szczytu Lizbońskiego w 2000 roku, na którym kraje członkowskie Unii Europejskiej uznały, że zwalczanie ubóstwa i wykluczenia społecznego będzie centralnym STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 4

elementem w procesie modernizacji europejskiego modelu społecznego. W roku 2001 uzgodniony został przez Radę, Parlament i Komisję Europejską Wspólnotowy program na rzecz walki z wykluczeniem społecznym na lata 2002-2006. Jego celem jest wsparcie współpracy pomiędzy krajami Unii Europejskiej i zwiększenie skuteczności przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Polska zgłosiła gotowość przystąpienia do programu, w efekcie czego podjęła prace nad przygotowaniem Memorandum w sprawie Integracji Społecznej (Joint Inclusion Memorandum JIM), Narodowej Strategii Integracji Społecznej oraz Krajowego Planu Działania na rzecz Integracji Społecznej. Powołany przez Prezesa Rady Ministrów w roku 2003 Zespół Zadaniowy do spraw Reintegracji Społecznej opracował dokument pt.: Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski. Autorzy tego dokumentu podjęli próbę dokonania całościowej analizy sytuacji społecznej w Polsce, wskazania priorytetowych problemów oraz właściwych praktyk na rzecz inkluzji osób i grup. Opracowując lokalną strategię integracji i rozwiązywania problemów społecznych uwzględniono dokumenty programowe, w których akcentuje się konieczność zapewnienia dialogu i partnerskiej współpracy instytucji rządowych, samorządowych, organizacji pozarządowych oraz biznesu. Uznaje się także za niezbędną partnerską współpracę z osobami podlegającymi wykluczeniu społecznemu. Wspomniane dokumenty to przede wszystkim: Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-2006 oraz założenia do Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013, Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego, Sektorowy Program Operacyjny Rozwoju Zasobów Ludzkich. 1.2. WARTOŚCI I DEFINICJE Wartość to termin używany w celu określenia tego, co godne uznania i pożądania, cenne i dobre. Człowiek budujący swój system wartości pewne z nich eliminuje (odrzuca jako złe, czyli traktuje je jako antywartości ), inne pozostawia i hierarchizuje według przypisywanej im ważności. Wartość jest cechą względną, a to oznacza, że nie zawsze, nie w każdym miejscu, nie przez wszystkich i nie w każdych okolicznościach przypisywana jest przedmiotom podlegającym ocenie. Według Stefana STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 5

Nowaka przedmiotami wartościowania w polityce społecznej są najczęściej stosunki społeczne, stan zaspokojenia potrzeb, instytucje społeczne oraz stosunki między człowiekiem a przyrodą. Polityka społeczna, oparta na określonych zasadach, normach i wartościach, może być postrzegana jako przewodnik działania państwa i władz samorządowych różnych szczebli w celu: kształtowania warunków życia ludności oraz stosunków międzyludzkich, a także ogólnych warunków rozwoju; harmonizowania i godzenia rozbieżnych interesów różnych grup społecznych oraz tworzenia warunków dla pokoju społecznego między kapitałem a pracą. Z wartości wynikają zarówno cele polityki społecznej, jak i zasady. Źródła, z których czerpie wartości polityka społeczna, są bardzo różnorodne. Są to m.in. ideologie, doktryny społeczne i gospodarcze, społeczne oczekiwania wyrażane za pośrednictwem różnych kanałów społecznej komunikacji, normy zwyczajowe czy też poglądy osób znaczących w społeczeństwie. W polityce społecznej, odwołującej się do wartości cenionych przez społeczeństwo, ważny jest, wprowadzony przez wybitnego socjologa, Stanisława Ossowskiego, podział na wartości odczuwane i uznawane. Wartości odczuwane wiążą się głównie ze sferą emocjonalną, zaś uznawane opierają się na przekonaniach, że pewne cechy powinny być odczuwane jako wartość. Niektóre zasady polityki społecznej są tożsame z wartościami. Zasady to ogólne doktryny i normy działania, którymi powinny kierować się podmioty polityki społecznej w realizacji podstawowego celu, jakim jest zaspokajanie potrzeb. Zasady, które są najczęściej artykułowane bądź realizowane w polityce społecznej, a które stają się dla twórców strategii podstawowymi fundamentami budowania społeczności lokalnej, wolnej od zagrożeń i problemów społecznych, to: 1. Zasada samopomocy przejawia się w istnieniu i rozwoju pomocy wzajemnej ludzi zmagających się z podobnymi problemami życiowymi oraz pomocy silniejszych dla słabszych; zazwyczaj w ramach niewielkich nieformalnych grup. 2. Zasada przezorności oznacza, że bezpieczeństwo socjalne jednostki nie może być tylko efektem świadczeń ze strony społeczeństwa, ale wynikać powinno także z odpowiedzialności człowieka za przyszłość własną i rodziny. 3. Zasada solidarności społecznej najczęściej rozumiana jako przenoszenie konsekwencji, niekiedy utożsamiana z solidaryzmem społecznym, STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 6

oznaczającym wyższość wspólnych interesów członków społeczeństwa nad interesami poszczególnych klas lub warstw. 4. Zasada pomocniczości oznacza przyjęcie określonego porządku, w jakim różne instytucje społeczne dostarczają jednostce wsparcia, gdy samodzielnie nie jest w stanie zaspokoić swoich potrzeb; w pierwszej kolejności pomoc powinna pochodzić od rodziny, następnie od społeczności lokalnej, a na końcu od państwa. 5. Zasada partycypacji wyraża się w takiej organizacji życia społecznego, która zapewnia poszczególnym ludziom możliwość pełnej realizacji swoich ról społecznych, natomiast poszczególnym grupom pozwala zająć równoprawne z innymi miejsce w społeczeństwie. 6. Zasada samorządności stanowi realizację takich wartości, jak wolność i podmiotowość człowieka, a wyraża się w takiej organizacji życia społecznego, która jednostkom i grupom gwarantuje prawo do aktywnego udziału w istniejących instytucjach społecznych oraz tworzenia nowych instytucji w celu skuteczniejszego zaspokajania potrzeb i realizacji interesów. 7. Zasada dobra wspólnego przejawia się w takich działaniach władz publicznych, które uwzględniają korzyści i interesy wszystkich obywateli i polegają na poszukiwaniu kompromisów tam, gdzie interesy te są sprzeczne. 8. Zasada wielosektorowości polega na równoczesnym funkcjonowaniu publicznych podmiotów polityki społecznej, organizacji pozarządowych i instytucji rynkowych, które dostarczają środków i usług służących zaspokajaniu potrzeb społeczeństwa. Polityka społeczna, jako przewodnik czy też wskazówka działania oparta na zadeklarowanych wartościach i zasadach, określa i wyjaśnia misję, obejmuje możliwości i cele przedsięwzięć organizacyjnych, wymusza odpowiednie zachowania, nakreślając przydział odpowiedzialności i towarzyszącą temu delegację kompetencji na wszystkie poziomy organizacyjne. Z wymienionych powyżej zasad wynikają podstawowe cele, które powinny kształtować politykę społeczną w danym środowisku lokalnym. Są to przede wszystkim: dążenie do poprawy położenia materialnego i wyrównywanie szans życiowych grup społeczeństwa ekonomicznie i socjalnie najsłabszych; prowadzenie bieżących działań osłonowych; STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 7

dostrzeganie zagrożeń społecznych z wyprzedzeniem; dorównywanie do standardów unijnych i międzynarodowych. Polityka społeczna Unii Europejskiej opiera swoje założenia na działaniach związanych z polepszeniem warunków życia, pracy i kształcenia, zapewnieniem powszechności prawa do zatrudnienia i wykształcenia, a wreszcie stworzeniem systemu zabezpieczenia społecznego. Z uwagi na przystąpienie naszego kraju do tej struktury społeczno-gospodarczej jest rzeczą oczywistą i zrozumiałą, że właśnie te wartości i zasady stanowią fundament budowy dokumentu wskazującego lokalne problemy społeczne i metody ich rozwiązywania. W polityce społecznej terminem problemy społeczne oznacza się wszelkiego rodzaju dolegliwości, zakłócenia, niedogodności występujące w życiu zbiorowym. Natomiast określeniem kwestia społeczna wyróżnia się wśród nich te, które: odznaczają się szczególną dolegliwością dla potencjału osobowego społeczeństwa; są następstwem niedostosowania sposobu, w jaki funkcjonuje społeczeństwo, do podstawowych potrzeb indywidualnych i zbiorowych; nie są możliwe do rozwiązania siłami pojedynczych grup ludzkich. W węższym znaczeniu termin kwestia społeczna oznacza konkretny problem o szczególnie wysokim stopniu dotkliwości dla życia i współdziałania członków społeczności. W szerszym znaczeniu termin ten oznacza natomiast sprzeczność pomiędzy zasadami obowiązującymi w danym społeczeństwie, formacji ustrojowej czy nawet cywilizacji, a dążeniami jednostek i zbiorowości do godnego życia. Jan Danecki w publikacji Kwestie społeczne istota, źródła, zarys diagnozy przyjmuje, iż źródła kwestii społecznych tkwią wewnątrz społeczeństwa, w mechanizmach życia zbiorowego i mogą być jak każdy problem społeczny ograniczane i rozwiązywane we wszystkich skalach współżycia: od rodziny, poprzez środowiska lokalne i zawodowe, po skalę ogólnopaństwową czy międzynarodową. Mechanizmów powstawania problemów społecznych i kwestii społecznych upatrywać należy w funkcjonowaniu społeczeństwa. Są nimi przede wszystkim: dezorganizacja społeczeństwa; gwałtowna zmiana społeczna; opóźnienia kulturowe; przemiany gospodarze wyprzedzające przemiany w sposobie myślenia i działania; STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 8

złe funkcjonowanie instytucji politycznych czy administracyjnych; niekompetencja polityków czy urzędników państwowych; dysfunkcjonalność instytucji społecznych; dominacja grup społecznych, eksploatacja, wyzysk; nierówności społeczne, niesprawiedliwość społeczna; złe funkcjonowanie instytucji edukacyjnych; nieprzystosowanie do pełnienia określonych ról społecznych. Funkcjonujące w środowisku lokalnym kwestie i problemy społeczne prowadzą do wykluczenia społecznego, czyli sytuacji uniemożliwiającej lub znacznie utrudniającej jednostce lub grupie zgodne z prawem pełnienie ról społecznych, korzystanie z dóbr publicznych i infrastruktury społecznej, gromadzenie zasobów i zdobywanie dochodów w godny sposób. Środkiem umożliwiającym przeciwdziałanie tej sytuacji jest integracja społeczna oparta na zasadach dialogu, wzajemności i równorzędności. Podejmowane w tym celu działania wspólnotowe służą budowie społeczeństwa opartego na demokratycznym współuczestnictwie, rządach prawa i poszanowaniu różnorodności kulturowej. W społeczeństwie tym obowiązują i są realizowane podstawowe prawa człowieka i obywatela oraz skutecznie wspomaga się jednostki i grupy w realizacji ich celów życiowych. Przygotowując dokument programowy, wskazujący kierunki działań samorządu w kształtowaniu i realizacji lokalnej polityki społecznej, nie można nie wspomnieć o wartości podstawowej, która posłużyła autorom za fundament przy jego opracowywaniu. Wartością tą jest zasada wspierania rodziny jako najważniejszej komórki społecznej. Jest ona głównym przesłaniem niniejszego dokumentu, gdyż od wspierania siły rodziny należy rozpoczynać każdy rodzaj oferowanej pomocy. 1.3. STRUKTURA DOKUMENTU Strategie rozwiązywania problemów społecznych to względnie trwałe wzory interwencji społecznych, podejmowanych w celu zmiany (poprawy) tych stanów rzeczy (zjawisk), występujących w obrębie danej społeczności, które oceniane są negatywnie. Mówiąc o gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych, należy mieć na myśli w szczególności działania publicznych i prywatnych instytucji pomocy społecznej STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 9

(i pokrewnych), prowadzone na terenie gminy, podejmowane dla poprawy warunków zaspokojenia potrzeb przez wybrane kategorie osób i rodzin. W oparciu o uzyskane od władz lokalnych informacje i materiały przygotowany został dokument, który pozwoli na racjonalizację lokalnej polityki społecznej oraz wskaże obszary, które w najbliższym czasie powinny stać się przedmiotem szczególnej troski władz lokalnych. Metodyka opracowania dokumentu pozwoliła zaangażować środowisko lokalne w budowę strategii na najważniejszych etapach, od diagnozy po wdrożenia i realizację. Przedłożony materiał został opracowany w miejscowym Ośrodku Pomocy Społecznej przy merytorycznym wsparciu Ośrodka Kształcenia Służb Publicznych i Socjalnych Centrum AV w Częstochowie. Pomoc zewnętrzna polegała głównie na doradztwie i systematyzacji układu głównych elementów wypracowanego dokumentu. 1.4. PRZESŁANKI WYNIKAJĄCE Z DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH Konstruując strategię integracji i rozwiązywania problemów społecznych gminy, należy pamiętać, że nie jest to jedyny dokument w obszarze polityki społecznej, którego skutki będą dotyczyły jej mieszkańców. Krytyczna analiza dokumentów programowych powstających na poziomie kraju, województwa czy powiatu pozwala na skuteczniejsze programowanie działań na poziomie lokalnym w taki sposób, by nie powielać pewnych działań, ale wpisywać się własnymi propozycjami programowymi w już funkcjonującą rzeczywistość formalnoprawną. 1.4.1. NARODOWY PLAN ROZWOJU NA LATA 2007-2013 Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007-2013 jest kompleksowym programem rozwoju społeczno-gospodarczego Polski. Przygotowanie i realizacja NPR ma spowodować skuteczne włączenie Polski w kształtowanie Unii Europejskiej, której jednym z konstytucyjnych fundamentów jest zasada spójności społecznej, gospodarczej STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 10

i przestrzennej. Obecność Polski w Unii Europejskiej stwarza naszemu krajowi ogromną szansę na zmniejszenie dystansu do najwyżej rozwiniętych społeczeństw. Narodowy Plan Rozwoju (NPR) na lata 2007-2013 spaja wszystkie przedsięwzięcia o charakterze rozwojowym. Jest on koncepcją modernizacji polskiej gospodarki oraz propozycją takich zmian instytucjonalnych, które umożliwią tę modernizację. Wstępny projekt Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013 został przyjęty przez Radę Ministrów 11 stycznia 2005 r. Misją NPR jest podjęcie i uruchomienie przedsięwzięć, które zapewnią wysoki wzrost gospodarczy, spowodują umocnienie konkurencyjności regionów i przedsiębiorstw oraz przyczynią się do wzrostu zatrudnienia przy zapewnieniu wyższego poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej. W Narodowym Planie Rozwoju zawarto główne zasady sprzyjające realizacji podstawowych wartości. Są nimi: pomocniczość państwa, czyli umacnianie samorządności terytorialnej i budowa społeczeństwa obywatelskiego z zachowaniem autonomii i partnerstwa w relacjach między administracją państwową oraz strukturami samorządowymi i pozarządowymi; uznanie wykształcenia, wiedzy, informacji i kultury za fundament społecznogospodarczego rozwoju; polityka prorodzinna, która przyczynia się do wyższego poziomu dzietności, gwarantuje prawidłowy rozwój dzieci i promuje partnerski model rodziny; ochrona rynku i konkurencji; zapewnienie równego dostępu do sądów i ochrony konstytucyjnych praw; dialog obywatelski i partnerstwo społeczne; kształtowanie partnerskich relacji Polski z państwami demokratycznymi oraz jej uczestnictwo w globalnej polityce i gospodarce. Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007-2013 formułuje trzy cele strategiczne: 1. Utrzymanie kraju na ścieżce wysokiego tempa wzrostu gospodarczego. Polska gospodarka charakteryzuje się znaczącym potencjałem rozwojowym, ale też szeregiem strukturalnych zapóźnień i deficytów. Zagrożeniem jest na przykład wysoki i szybko rosnący poziom zadłużenia państwa. Rozwiązywanie zasadniczych problemów gospodarczych i społecznych będzie możliwe jedynie pod warunkiem utrzymania wysokiego poziomu wzrostu gospodarczego. STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 11

2. Wzmocnienie konkurencyjności regionów i przedsiębiorstw oraz wzrost zatrudnienia. W 2004 r. polska gospodarka wyszła z okresu stagnacji i spowolnionego tempa wzrostu gospodarczego. Można przewidywać, że tempo wzrostu gospodarczego zbliży się do poziomu 6 procent. Właśnie teraz niezbędne staje się podejmowanie procedur i uruchamianie przedsięwzięć, które umocnią mikroekonomiczne fundamenty gospodarki oraz utrwalą jej tendencję wzrostową. 3. Podniesienie poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej. Transformacja ustrojowa w latach 1989-2004 wiązała się z występowaniem negatywnych zjawisk społeczno-gospodarczych. Wysokie bezrobocie, pogłębiające i poszerzające się ubóstwo, wykluczenie społeczne, dezintegracja społeczna, marginalizacja wielu wspólnot lokalnych i peryferyzacja niektórych regionów stanowią zagrożenie i przeszkodę w rozwoju społeczeństwa obywatelskiego oraz stają się źródłem konfliktów społecznych. Jednocześnie zjawiska te ograniczają potencjał rozwojowy gospodarki i możliwości awansu cywilizacyjnego. Stąd rozwój społecznogospodarczy musi respektować m.in. zasadę zrównoważonego rozwoju. Miarami realizacji tego celu będą: zróżnicowanie poziomu dochodów i rozwoju regionalnego oraz dostępność komunikacyjna do regionów peryferyjnych. Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007-2013 jest kontynuacją obowiązującego obecnie planu na lata 2004-2006. 1.4.2. NARODOWA STRATEGIA INTEGRACJI SPOŁECZNEJ Cele polityki integracji społecznej w Polsce wynikają przede wszystkim z priorytetów określonych w przyjętej w czerwcu 2004 r. Narodowej Strategii Integracji Społecznej. Wynikają również z założeń w zakresie zwalczania ubóstwa i wykluczenia społecznego przyjętych w grudniu 2000 r. przez Radę Europejską w Nicei. Polska w pełni zaakceptowała ich zasadność, co zostało oficjalnie potwierdzone poprzez przyjęcie w grudniu 2003 r. Wspólnego Memorandum Polski i Unii Europejskiej o Integracji Społecznej (Joint Inclusion Memorandum). Zarówno Krajowy Plan Działania na rzecz Integracji Społecznej, jak i Wspólne Memorandum są elementami realizacji Strategii Lizbońskiej, która została przyjęta przez piętnaście krajów członkowskich w marcu 2000 roku. Polskie priorytety wpisują STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 12

się także w podstawowe założenia Zrewidowanej Strategii Spójności Społecznej Rady Europy, której inauguracja odbyła się w lipcu 2004 r. w Warszawie. Jednym z tych założeń jest budowanie integracji i spójności społecznej w oparciu o prawa człowieka, a zwłaszcza te prawa, które zostały zawarte w Zrewidowanej Europejskiej Karcie Społecznej. Priorytety Narodowej Strategii Integracji Społecznej stworzone zostały z perspektywą ich realizacji do 2010 roku. Krajowy Plan Działania uwzględnia te z nich, których realizacja jest szczególnie pilna. Wynikają one także z przedstawionej analizy sytuacji ekonomiczno-społecznej, ilustrującej podstawowe przyczyny ubóstwa i zagrożenia wykluczeniem społecznym. Priorytety zawarte w NSIS w zakresie realizacji prawa do edukacji są następujące: wzrost uczestnictwa dzieci w wychowaniu przedszkolnym; poprawa jakości kształcenia na poziomie gimnazjalnym i średnim; upowszechnienie kształcenia na poziomie wyższym i jego lepsze dostosowanie do potrzeb rynku pracy; rekompensowanie deficytów rozwoju intelektualnego i sprawnościowego dzieci; upowszechnienie kształcenia ustawicznego. W zakresie realizacji prawa do zabezpieczenia socjalnego: radykalne ograniczenie ubóstwa skrajnego, którego poziom jest obecnie nieakceptowany i wymaga podjęcia zdecydowanych działań; ograniczenie tendencji wzrostowych rozwarstwiania dochodowego, tak aby różnice te nie odbiegały od przeciętnego poziomu w krajach UE. Bezrobocie jest jedną z form wykluczenia społecznego, silnie powiązaną z innymi jego przejawami, np. ubóstwem, w warunkach niskiej skuteczności systemu zabezpieczenia socjalnego dla osób bezrobotnych i ich rodzin. Dlatego też w Narodowej Strategii Integracji Społecznej cztery z dwudziestu priorytetów odnoszą się do sfery działań dotyczących realizacji prawa do pracy: ograniczenie bezrobocia długookresowego; zmniejszenie bezrobocia młodzieży; zwiększenie poziomu zatrudnienia wśród niepełnosprawnych; zwiększanie liczby uczestników aktywnej polityki rynku pracy. W zakresie realizacji prawa do ochrony zdrowia: wydłużenie przeciętnego trwania życia w sprawności; STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 13

upowszechnienie dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych; zwiększenie zakresu objęcia kobiet i dzieci programami zdrowia publicznego. W zakresie realizacji innych praw społecznych: zwiększenie dostępu do lokali (mieszkań) dla grup najbardziej zagrożonych bezdomnością; zapewnienie lepszego dostępu do pracowników socjalnych; rozwinięcie pomocy środowiskowej i zwiększenie liczby osób objętych jej usługami; zwiększenie zaangażowania obywateli w działalność społeczną; realizacja Narodowej Strategii Integracji Społecznej przez samorządy terytorialne; zwiększenie dostępu do informacji obywatelskiej i poradnictwa. 1.4.3. KRAJOWY PLAN DZIAŁANIA NA RZECZ INTEGRACJI SPOŁECZNEJ Krajowy Plan Działania na rzecz Integracji Społecznej to program poprawy dostępu do praw społecznych i zwiększania poziomu ich realizacji. Jest to również zasadniczy instrument osiągania integracji społecznej w europejskim modelu społecznym. Realizacja praw społecznych wymaga oczywiście poniesienia określonych kosztów, tak samo jak realizacja wszystkich innych kategorii praw człowieka zawartych w prawie międzynarodowym i krajowym. Należy więc zapewnić w sposób trwały zasoby finansowe, kadrowe, lokalowe, rzeczowe i inne instytucjom odpowiedzialnym za realizację tych praw. Prawa społeczne powinny mieć obecnie priorytet w wydatkach publicznych. Ich realizacja w ostatnich latach uległa znacznemu pogorszeniu, tak więc zmniejsza się poziom integracji społecznej, a zwiększa skala i zasięg procesów wykluczenia społecznego. W Krajowym Planie Działań na rzecz Integracji Społecznej za najważniejsze uznano: działania edukacyjne, socjalne i zdrowotne zapobiegające wykluczeniu oraz wspierające grupy zagrożone; budowę systemu bezpieczeństwa socjalnego i przeciwdziałanie ubóstwu i wykluczeniu społecznemu; STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 14

realizację prawa do pracy dla każdego, w tym szczególnie dla grup defaworyzowanych na rynku pracy poprzez odpowiednią politykę makroekonomiczną i politykę zatrudnienia; rozwój systemu instytucjonalnego z jasnym podziałem odpowiedzialności instytucji rządowych i samorządowych, otwierającego przestrzeń dla aktywności obywatelskiej i upodmiotowienia osób korzystających z usług społecznych, świadczonych zarówno przez państwo, jak i przez organizacje pozarządowe. Na poziomie operacyjnym bardzo ważnym jest, by polska polityka integracji społecznej realizowana była we współpracy z szeroko rozumianymi partnerami społecznymi. Szczególnie chodzi tu o związki zawodowe i związki pracodawców, organizacje pozarządowe, samorządy lokalne oraz odpowiednie charytatywne instytucje kościołów i związków wyznaniowych. Niezależnie od osiągniętego poziomu zamożności oraz stanu koniunktury gospodarczej państwo nie jest w stanie zrealizować celów tej polityki bez partnerstwa z innymi instytucjami. W tym kontekście ustalono następujące priorytety na najbliższe dwa lata: zaangażowanie obywateli w działalność społeczną, głównie poprzez zwiększenie ich uczestnictwa w działalności organizacji pozarządowych i innych formach pracy społecznej oraz samopomocy; wzrost liczby samorządów, które z pełną wrażliwością i zaangażowaniem podejmą się tworzenia lokalnych strategii przeciwdziałania ubóstwu i wykluczeniu społecznemu, a następnie zrealizują ich założenia. 1.4.4. STRATEGIA ROZWOJU WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Ze względu na swój strategiczny charakter strategia budowana na poziomie lokalnym musi uwzględniać i brać pod uwagę przesłanki zawarte w dokumentach strategicznych podmiotów, z którymi gmina współpracuje na zasadzie partnerstwa. Jednym z nich jest samorząd województwa śląskiego. Sejmik Województwa Śląskiego uchwałą nr I/24/1/2000 z dnia 25 września 2000 roku przyjął dokument pt.: Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego na lata 2000-2015. Odnajdujemy w nim priorytety istotne ze względu na kształtowanie lokalnej polityki społecznej. W szczególności natomiast warto mieć na uwadze wskazane poniżej pozycje: STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 15

B: Umacnianie solidarności i więzi międzyludzkich, poprawa stanu zdrowia oraz bezpieczeństwa socjalnego i publicznego mieszkańców oraz cele strategiczne: C 3 Zbudowanie zintegrowanego systemu pomocy społecznej, C 5 Poprawa stanu zdrowia mieszkańców regionu, C 7 Wzmocnienie trwałości rodziny, wspieranie jej rozwoju, wyrównywanie szans różnych typów rodzin, a także aktywizacja i integracja społeczności lokalnych na rzecz wzmacniania rodzin. Należy także pamiętać o funkcjonujących na szczeblu wojewódzkim programach, takich jak: Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych dla Województwa Śląskiego na lata 2000-2005, przyjęty uchwałą nr I/21/26/2000 Sejmiku Województwa Śląskiego z dnia 20 czerwca 2000 roku, zmieniony uchwałą nr I/46/1/2002 z dnia 21 stycznia 2002 roku i uchwałą nr II/15/18/2003 z dnia 15 grudnia 2003 roku; Wojewódzki program wyrównywania szans osób niepełnosprawnych oraz przeciwdziałania ich wykluczeniu społecznemu na lata 2003-2005, przyjęty uchwałą nr II/11/11/2003 Sejmiku Województwa Śląskiego z dnia 25 sierpnia 2003 roku; Program współpracy województwa śląskiego z organizacjami pozarządowymi na rok 2004, przyjęty uchwałą nr II/15/2/2003 Sejmiku Województwa Śląskiego z dnia 15 grudnia 2003 roku. 1.4.5. STRATEGIA ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH POWIATU BIELSKIEGO W OBSZARZE POMOCY SPOŁECZNEJ NA LATA 2002-2015 W 2002 roku Rada Powiatu Bielskiego uchwaliła Strategię Rozwiązywania Problemów Społecznych Powiatu Bielskiego w obszarze Pomocy Społecznej na lata 2002-2015. Celem głównym tego dokumentu jest: Poprawa jakości życia mieszkańców powiatu, potrzebujących wsparcia oraz zagrożonych marginalizacją, poprzez wykorzystanie aktywności osób i rodzin oraz wszystkich zasobów środowiska lokalnego. STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 16

Do celów szczegółowych zaliczono: 1. Zapewnienie niezbędnego wsparcia rodzinom i dzieciom w powiecie bielskim. Cel ten może być realizowany poprzez: organizowanie środowiskowych form wsparcia rodzinom i dzieciom, znajdującym się z różnych przyczyn w trudnej sytuacji życiowej, organizowanie zastępczych, przede wszystkim rodzinnych, form opieki nad dziećmi pozbawionymi opieki rodzicielskiej, organizowanie różnych form wsparcia, głównie środowiskowych, dla dzieci i młodzieży niedostosowanej społecznie, stosowanie skutecznych form pracy z rodzinami dysfunkcyjnymi których dzieci przebywają czasowo w zastępczych formach opieki, organizowanie pomocy ofiarom przemocy domowej, organizowanie mieszkań chronionych dla usamodzielnianej młodzieży, opuszczającej rodziny zastępcze i placówki opiekuńczo-wychowawcze. 2. Zapewnienie osobom niepełnosprawnym możliwości pełnego funkcjonowania w społeczności lokalnej i zaspokajania potrzeb. Ten cel strategiczny realizowany będzie między innymi poprzez: prowadzenie środowiskowych form wsparcia dla osób niepełnosprawnych oraz ich rodzin (w tym środowiskowych domów samopomocy), organizowanie mieszkań chronionych dla dorosłych osób niepełnosprawnych, które funkcjonują poza rodziną lub tej rodziny nie mają, stosowanie różnych form pracy (z osobami niepełnosprawnymi i społecznością lokalną), aby doprowadziły do samodzielnego funkcjonowania osób niepełnosprawnych w środowisku zamieszkania. 3. Zwiększenie szans mieszkańców powiatu do prawidłowego funkcjonowania na rynku pracy. W działaniach podejmowanych dla realizacji tego celu strategicznego główny nacisk należy położyć na: organizowanie różnych form wsparcia dla osób i rodzin znajdujących się w kryzysie z powodu bezrobocia, STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 17

współpracę instytucji pomocy społecznej z Powiatowym Urzędem Pracy na płaszczyznach przeciwdziałania bezrobociu, wczesnej interwencji i łagodzenia skutków, stosowanie takich form pracy z bezrobotnymi klientami pomocy społecznej, aby mieli szansę stać się aktywnymi na rynku pracy. 4. Stworzenie warunków sprzyjających samowystarczalności osób przewlekle chorych i starszych. Dla realizacji tego celu konieczne jest podjęcie działań przez gminy i ewentualne zawieranie porozumień ponadgminnych w obszarach takich jak: organizowanie środowiskowych form wsparcia dla osób starszych takich jak: domy dziennego pobytu, kluby, współpraca pomocy społecznej ze służba zdrowia w zakresie organizowania domowej oraz instytucjonalnej opieki długoterminowej nad osobami przewlekle chorymi, udzielanie wsparcia rodzinom, w których przebywają osoby starsze, przewlekle chore oraz chorzy terminalnie, organizowanie mieszkań chronionych i rodzinnych domów pomocy dla osób starszych, które funkcjonują poza rodziną, a są na tyle sprawne że przy niewielkim wsparciu mogą funkcjonować samodzielnie. 5. Stworzenie warunków readaptacji społecznej dla osób i grup wykluczonych ze społeczeństwa i zagrożonych marginalizacją. Ten cel strategiczny może być realizowany poprzez podejmowanie przez gminy takich działań jak: współpraca pomocy społecznej z różnymi instytucjami (w tym również spółdzielniami mieszkaniowymi) na płaszczyznach: przeciwdziałania i wczesnej interwencji bezdomności osób i rodzin, organizowanie różnych form pomocy osobom i rodzinom bezdomnym od noclegowni i schroniska, poprzez dom dla bezdomnych (na zasadzie porozumień ponadgminnych) po mieszkania kontraktowe i socjalne, stosowanie różnych form pracy, służących readaptacji społecznej osób opuszczających zakłady karne i areszty śledcze, stosowanie podejścia sieciowego w pracy z grupami zagrożonymi marginalizacją i wykluczeniem. STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 18

Dla realizacji wszystkich celów strategicznych konieczne będzie również podejmowanie takich działań jak: 1. Ustawiczne szkolenie kadry pomocy społecznej w zakresie pracy z różnymi kategoriami klientów i rozwiązywania ważnych kwestii społecznych. 2. Pozyskiwanie do współpracy organizacji społecznych w zakresie zarówno rozpoznania potrzeb i oczekiwań mieszkańców powiatu jak i ich zaspokajania. 3. Pozyskiwanie poprzez Urząd Marszałkowski i Wojewódzki Urząd Pracy funduszy z Unii Europejskiej na realizacje konkretnych programów pomocowych, a przede wszystkim Funduszów PHARE, SAPARD, a także pozyskiwanie funduszy z programów takich jak Leonardo da Vinci oraz pozyskanie funduszy z Europejskiego Funduszu Społecznego. 4. Stałe monitorowanie i okresowa ocena zadań realizowanych dla osiągnięcia celów strategicznych a także promulgacja wyników działań. 1.4.6. GMINNA STRATEGIA ROZWOJU Strategia Rozwoju Gminy Kozy jest dokumentem umożliwiającym zaplanowanie procesów rozwojowych gminy w latach 1999-2010. Dokument ten jest otwarty na wszelkie uzupełnienia i modyfikacje, które mogą wynikać ze zmiany warunków zewnętrznych, potrzeb społeczności lokalnej, preferencji i woli środowisk decyzyjnych. Zależny jest on również od kształtowania się sytuacji finansowej gminy i jej dostępności do zewnętrznych źródeł zasilania finansowego. Misją Strategii Rozwoju Gminy Kozy jest ochrona środowiska przyrodniczego, kulturowego i tożsamości lokalnej. W dokumencie określono bardzo szczegółowo działania władz lokalnych oraz trzy główne cele strategiczne. Są to: 1. Efektywny i trwały rozwój funkcji usługowych i wytwórczych o znaczeniu lokalnym i ponadlokalnym. 2. Zapewnienie wspólnocie samorządowej gminy i pożądanym w gminie użytkownikom niezbędnej przestrzeni prywatnej i pełnego dostępu do komunikacji, infrastruktury technicznej i usług publicznych. 3. Rozwój mieszkalnictwa z wykorzystaniem walorów ekonomicznych przestrzeni. STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 19

2. CZĘŚĆ DIAGNOSTYCZNA Część diagnostyczna zawiera diagnozę problemów społecznych gminy. Diagnoza ta została oparta na badaniu źródeł zastanych oraz analizie skonstruowanych specjalnie do tego celu ankiet i wywiadów. STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 20

2.1. CHARAKTERYSTYKA GMINY Kozy to malownicza wieś położona u podnóża Beskidu Małego, tworząca samodzielną gminę. Obejmuje ona powierzchnię 27 km 2, przy czym 50% obszaru stanowią lasy. Na terenie tym znajduje się wiele obiektów zabytkowych. Najstarszymi z nich są późnoklasycystyczny dwór z XVIII w., wzniesiony na murach poprzedniego barokowego wraz z zachowanymi do dziś budynkami gospodarczymi oraz owczarnia z XVII w. Na odwiedzających gminę Kozy czeka wiele atrakcji przygotowanych przez tutejszy Dom Kultury, m.in.: artystyczne imprezy plenerowe oraz liczne koncerty folklorystycznego zespołu "Kozianie" i orkiestry dętej. Przebywający w Kozach mogą korzystać ze stadniny koni, klubu sportowego, basenu krytego, hali widowiskowo-sportowej oraz brać udział w wycieczkach górskich. Legenda o powstaniu wsi mówi, że na dwóch polanach istniały dwie osady noszące podobne nazwy: Kozy Górne i Kozy Dolne. Do końca XVIII w. każda z nich miała oddzielnego wójta i innego właściciela, choć stanowiły jedną parafię, wzmiankowaną po raz pierwszy w 1326 r. w wykazie wizytowanych parafii w Polsce jako "Duabuscapris seu Siffridivilla", co znaczy Dwie Kozy - posiadłość Zygfryda. We wsi znajdowały się już wtedy kościół parafialny oraz zameczek otoczony wałem i fosą, którego pozostałości przetrwały do 1935 r. Kozy były wsią szlachecką. Jakub Gierałtowski w 1559 r. zamienił kościół katolicki w Kozach na zbór kalwiński. Wtedy to kalwini zniszczyli wszystkie księgi i dokumenty parafialne. Kościół został przywrócony katolikom dopiero w 1658 r. Od 1636 r. Gierałtowscy byli dziedzicami Kóz Dolnych, natomiast Kozy Górne stały się dziedzictwem Russockich. W okresie 1650-1687 Kozy Dolne należały do rodziny Rejów z Nagłowic. W XVIII w. właścicielami Kóz została bogata krakowska rodzina Jordanów. Już w 1776 r. wprowadzono numerację domów. Kozy nabrały wówczas charakteru monolitycznej jednostki administracyjnej. W XIX w. Kozami władali Kluccy, po nich zaś baronowie Czecz de Lindenwald. Kozy były jedną z najbogatszych wsi ziemi oświęcimskiej. Słynęły z wielu znakomitych murarzy, jak również warsztatów płócienniczych. Od końca XIX w. Kozianie byli znani z dużego wyrobienia narodowego i społecznego. Podczas okupacji hitlerowskiej działała tu prężna siatka konspiracyjna oraz oddział partyzancki AK. Po II wojnie światowej Kozy wchodziły w skład gminy zbiorczej Biała Wieś. Od 1954 r. cała miejscowość stanowi odrębną gminę. Powstanie samorządu lokalnego stało się szansą bardziej dynamicznego rozwoju, szczególnie w zakresie mieszkalnictwa i infrastruktury z nim związanej. STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 21

W 2004 roku na terenie gminy Kozy zamieszkiwało 11340 osób, z czego 22% to dzieci i młodzież, 64% ludności osiągnęło wiek produkcyjny, a 14% wiek poprodukcyjny. Strukturę wiekową mieszkańców charakteryzuje wyższy procent osób w wieku przedprodukcyjnym i niższy procent osób w wieku poprodukcyjnym. Struktura wiekowa mieszkańców gminy Kozy w roku 2004 64% 22% 14% osoby w wieku przedprodukcyjnym osoby w wieku produkcyjnym osoby w wieku poprodukcyjnym Dane Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Kozach. Na terenie gminy Kozy znajdują się 1124 podmioty gospodarcze niepubliczne. Mieści się tu jedno przedszkole, do którego uczęszcza 126 dzieci, dwie szkoły podstawowe o łącznej liczbie uczniów 904 oraz jedno gimnazjum, w którym uczy się 514 uczniów. Na terenie gminy znajduje się jedna szkoła ponadgimnazjalna, do której uczęszcza 335 uczniów. Mieszkańcy gminy Kozy mają zapewnioną opiekę zdrowotną w dwóch przychodniach zdrowia oraz sześciu gabinetach prywatnych. 2.2. PROBLEMY SPOŁECZNE W PERSPEKTYWIE OŚRODKA POMOCY SPOŁECZNEJ Według ustawy o pomocy społecznej pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości (art. 2. 1). Pomoc społeczna wspiera osoby STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 22

i rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwia im życie w warunkach odpowiadających godności człowieka. (art. 3. 1). Ustawa o pomocy społecznej stwierdza, że udziela się pomocy osobom i rodzinom w szczególności z powodu: 1) ubóstwa; 2) sieroctwa; 3) bezdomności; 4) bezrobocia; 5) niepełnosprawności; 6) długotrwałej lub ciężkiej choroby; 7) przemocy w rodzinie; 8) potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności; 9) bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych; 10) braku umiejętności przystosowania do życia młodzieży opuszczającej placówki opiekuńczo-wychowawcze; 11) trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy; 12) trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego; 13) alkoholizmu lub narkomanii; 14) zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej; 15) klęski żywiołowej lub ekologicznej. Za realizację zadań z zakresu pomocy społecznej na terenie gminy odpowiedzialny jest Ośrodek Pomocy Społecznej. Do jego obowiązków należy: prowadzenie diagnostyki jednostkowej i środowiskowej; bezpośrednie i pośrednie udzielanie świadczeń (w tym organizowanie opieki i usług domowych); współpraca z organizacjami i instytucjami, a zwłaszcza z samorządem lokalnym; aktywizowanie środowiska lokalnego. W Gminie Kozy liczba osób objętych pomocą społeczną nie zmienia się zbytnio w kolejnych latach. Największą liczbę osób ubiegających się o pomoc z systemu wsparcia odnotowano w 2003 roku, kiedy to ich liczba wzrosła o 2,42% w porównaniu do roku 2002. Natomiast w 2004 roku nastąpił spadek liczby beneficjentów o 14,15% w porównaniu do roku poprzedniego, związany bezpośrednio ze zmianą ustawy o pomocy społecznej, w wyniku której GOPS m.in. przestał wypłacać rentę socjalną. STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 23

Osoby objęte pomocą społeczną w latach 2002-2004 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 1538 1576 1353 512 521 380 2002 2003 2004 liczba osób objętych pomocą społeczną liczba rodzin Dane Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Kozach. Wydatki na pomoc społeczną i świadczenia rodzinne w latach 2002-2004 1400000 1200000 1000000 800000 600000 400000 200000 0 2002 2003 2004 wielkość wydatków ogółem zadania własne zadania zlecone świadczenia rodzinne Dane Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Kozach. Na wykresie przedstawiono wysokość środków finansowych pozostających w dyspozycji Ośrodka Pomocy Społecznej, uwzględniając wydatki na zadania własne pochodzące z budżetu gminy oraz wydatki ogółem, gdzie zsumowano wartości budżetu gminnego wraz z kwotami na zadania zlecone. Analizując wysokość nakładów przeznaczonych na pomoc społeczną w gminie, należy zauważyć, że nakłady STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 24

finansowe przeznaczane na wspomaganie osób i rodzin z roku na rok utrzymują się na zbliżonym poziomie. Dużą różnicę widzimy w 2004 r., kiedy to do wydatków przeznaczonych na pomoc społeczną doszły wypłaty świadczeń rodzinnych, które wynosiły 797.518 zł. Ogółem wielkość wydatków na udzielane wsparcie w kolejnych latach wyniosła: w roku 2002 730.248 zł, w roku 2003 679.605 zł, a w 2004 r. 1.245.998 zł. W 2004 r., w związku z wejściem w życie ustawy o świadczeniach rodzinnych, Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Kozach udzielił następujących świadczeń: Rodzaje świadczeń przyznanych przez Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Kozach w drugiej połowie 2004 r. Świadczenia Liczba rodzin V-XII 2004r. Liczba wypłaconych świadczeń V-XII 2004r. zasiłek rodzinny 360 4657 urodzenie dziecka 14 14 urlop wychowawczy 86 516 samotne wychowywanie 104 1128 kształcenie i rehabilitacja 30 183 rozpoczęcie roku 392 dojazd do szkoły 104 dzieci 618 zasiłek pielęgnacyjny 38 250 świadczenie pielęgnacyjne 12 95 Dane Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Kozach. Z powyższej tabeli wynika, że największą ilość wypłaconych świadczeń w drugiej połowie 2004 roku przeznaczono na zasiłek rodzinny, a skorzystało z niego 360 rodzin. Rodzice samotnie wychowujący dzieci stanowią drugą co do wielkości grupę osób korzystającą ze świadczeń (1128), a liczba rodzin w tej grupie to 104. Również 104 dzieci otrzymało dofinansowanie na pokrycie kosztów dojazdów do szkoły. Z urlopu wychowawczego skorzystało 86 rodzin. Dodatek do zasiłku z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego wypłacono 516 razy. Inne świadczenia wypłacane przez Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej to: wyprawka na rozpoczęcie roku szkolnego, zasiłek pielęgnacyjny, kształcenie i rehabilitacja, świadczenia pielęgnacyjne oraz z okazji urodzenia dziecka. STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 25

Rodzaje pomocy udzielanej przez GOPS w latach 2002-2004 1400 1200 1117 1204 1153 1000 800 600 400 367 372 329 200 182 201 152 0 2002 2003 2004 świadczenia pieniężne świadczenia rzeczowe udzielanie porad Dane Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Kozach. Analiza danych pozwala stwierdzić, iż świadczenia pieniężne są preferowaną przez beneficjentów formą pomocy. Liczba tych świadczeń na przestrzeni trzech lat nie ulegała zbytnim wahaniom. W przypadku świadczeń rzeczowych obserwuje się spadek; jest on również widoczny w liczbie udzielanych przez pracowników ośrodka porad, co wiąże się z zatrudnieniem przez Komisję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych psychologa, który udziela porad i wsparcia psychologicznego także klientom GOPS-u. STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 26

Powody przyznawania pomocy społecznej w 2004 r. 1000 950 900 850 800 750 700 650 600 550 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 91 220 64 2 972 9 1 liczba osób 515 4 2 31 178 38 niepełnosprawność bezrobocie alkoholizm narkomania ubóstwo sieroctwo bezdomność bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych trudności w przystosowaniu do życia po opuszczeniu zakładu karnego trudności młodzieży w przystosowaniu do zycia po opuszczeniu placówki opiekuńczo-wychowawczej ochrona macierzyństwa długotrwała choroba inne Dane Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Kozach. Zasadniczą przyczyną, w związku z którą mieszkańcy wnioskują o pomoc z systemu pomocy społecznej, jest ubóstwo (972 beneficjentów). Drugim co do wielkości powodem przyznawania pomocy jest bezradność w sprawach opiekuńczowychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego (515 osób). Istotną przyczyną udzielanego wsparcia w gminie są również problemy bezrobocia (220 osób), długotrwała choroba (178 osób) oraz niepełnosprawność (91 osób). Brak zatrudnienia, który nie jest tylko indywidualnym problemem człowieka nim dotkniętego, ale niewątpliwie wpływa na życie i funkcjonowanie całej rodziny, jest źródłem problemów i patologii. W miarę przedłużania się okresu pozostawania bez pracy problemy te narastają i rodzą kolejne, takie jak ubóstwo, frustrację, izolację, bezradność życiową, STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 27

alkoholizm (64 osoby). Ośrodek wspiera także osoby dotknięte innymi trudnościami życiowymi (38 osób) oraz z powodu: ochrony macierzyństwa (31 osób), sieroctwa (9 osób), trudności w przystosowaniu do życia po opuszczeniu zakładu karnego (4 osoby), trudności w przystosowaniu do życia po opuszczeniu placówki opiekuńczowychowawczej (2 osoby) i bezdomności (1 osoba). Struktura odbiorców pomocy społecznej ze względu na aktywność zawodową w 2004 r. 413 34 47 30 16 54 141 9 192 pracuje nie pracuje uczy się na emeryturze na zasiłku dla bezrobotnych pracuje dorywczo studiuje na rencie bezrobotny, bez prawa do zasiłku Dane Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Kozach. Analizując strukturę odbiorców pomocy ze względu na aktywność zawodową i uwzględniając tylko pełnoletnich beneficjentów systemu, dochodzimy do wniosku, że liczną grupę stanowią osoby bezrobotne, bez prawa do zasiłku (192). Na drugim miejscu są osoby pracujące (141), na kolejnym osoby na rencie (54). Najliczniejszą jednak grupą, która korzysta z systemu pomocy społecznej (w formie dożywiania w szkole) są osoby uczące się (413). STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 28

Struktura demograficzna odbiorców pomocy społecznej w 2004 r. 98 11 125 154 431 8 8 74 poniżej 15 lat 16-21 22-30 31-40 41-50 51-60 61-70 71 i więcej Dane Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Kozach. Najliczniejszą grupę korzystających ze świadczeń pomocy społecznej, wyróżnioną ze względu na wiek odbiorców, stanowią osoby znajdujące się w wieku przedprodukcyjnym, tj. mające poniżej 15 lat. Pomoc społeczna objęła swym wsparciem aż 431 dzieci. Kolejną liczną grupę odbiorców pomocy stanowiły osoby w wieku od 31 do 40 lat 108 osób (17,3% ogółu) oraz osoby w wieku od 41 do 50 lat 154 beneficjentów. Na podstawie danych liczbowych można wnioskować, iż osoby w wieku produkcyjnym szczególnie zagrożone są problemami społecznymi, zmuszającymi do szukania wsparcia. Zjawisko to jest niepokojące i powinno skłaniać do refleksji i działań, gdyż jego skutki mogą dosięgać niepełnoletnich członków rodzin potrzebujących pomocy oraz stać się początkiem innych, złożonych kwestii społecznych. Być może konsekwencjami problemów osób w tym wieku obciążone są właśnie dzieci, stanowiące tak sporą grupę beneficjentów GOPS w Kozach. Pozostałe grupy odbiorców stanowiły: osoby w przedziale wiekowym pomiędzy 31. a 40. rokiem życia 125 osób, osoby pomiędzy 22. a 30. rokiem życia w liczbie 111 oraz osoby pomiędzy 16. a 21. rokiem życia 98 beneficjentów. STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 29

2.3. KWESTIA OPIEKI NAD DZIECKIEM Polityka społeczna zajmuje się dziećmi jako grupą wymagającą szczególnej troski i ochrony. Działalność na rzecz dzieci polega przede wszystkim na ochronie ich praw, wyrównywaniu szans życiowych poprzez ułatwienie dostępu do oświaty, służby zdrowia i wypoczynku oraz asekurowaniu w obliczu ryzyka życiowego. System opieki nad dziećmi potrzebującymi wsparcia organizują instytucje państwowe, samorządy, organizacje pozarządowe. Na system ten składają się: domy pomocy społecznej dla dzieci specjalnej troski, pogotowia opiekuńcze, domy dziecka, ośrodki szkolno-wychowawcze dla dzieci i młodzieży, ogniska wychowawcze placówki środowiskowe zapobiegające niedostosowaniu społecznemu i osamotnieniu dzieci i młodzieży oraz zapewniające pomoc rodzicom mającym trudności w wychowaniu dzieci, wioski dziecięce, ośrodki adopcyjno-opiekuńcze, rodziny zastępcze, rodzinne domy dziecka, młodzieżowe ośrodki wychowawcze. Wszystkie te placówki wyrównują szanse dzieci i młodzieży, niemniej dziecko, dla pełnego i harmonijnego rozwoju swojej osobowości, powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia. W celu uzyskania informacji o problemach dzieci i młodzieży w lokalnym systemie kształcenia i wychowania do szkół gminy rozesłane zostały ankiety. Pozwalają one zdiagnozować środowisko szkolne pod kątem występowania zachowań o cechach patologii społecznej wśród uczniów oraz przekazują informacje o realizacji działań opiekuńczo-wychowawczych, profilaktycznych i leczniczych, prowadzonych wśród dzieci i młodzieży. W sumie do badania przedłożono 5 ankiet, z czego 2 dotyczyły szkół podstawowych, 1 gimnazjum, 1 szkoły średniej i 1 przedszkola. W materiale badawczym respondenci oceniali głównie pozycję dzieci i młodzieży w środowisku lokalnym. STRATEGIA INTEGRACJI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH GMINY KOZY 30