Mgr Janina Wuczyńska Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu CENTRUM SZKOLENIOWE ZDROWIA ŚRODOWISKOWEGO Pojęcie zdrowie środowiskowe Według przyjmowanej powszechnie definicji Światowej Organizacji Zdrowia, zdrowie środowiskowe obejmuje te aspekty zdrowia, które zależą od chemicznych, fizycznych, biologicznych i społecznych czynników środowiska. Pojęcie obejmuje teorię i praktykę oceny, naprawy, kontroli i zapobiegania w odniesieniu do tych czynników środowiska, które mogą wpływać szkodliwie na zdrowie ludności, w obecnym pokoleniu i w przyszłych pokoleniach. Zakres pojęcia zdrowie środowiskowe jest, więc bardzo szeroki. Wiedza teoretyczna i praktyczna w tym zakresie zwiększa się tak szybko, że zdrowie środowiskowe wyodrębnia się obecnie w samodzielną dziedzinę. Równocześnie rośnie zapotrzebowanie na szkolenie i doskonalenie specjalistów w tej istotnej dziedzinie. Cele i geneza Centrum Centrum Szkoleniowe Zdrowia Środowiskowego jest pierwszym w Polsce ośrodkiem szkoleniowym, który: - zapewni nowoczesne, kompleksowe kształcenie i szkolenie w dziedzinie zdrowia środowiskowego; - zaspokajać będzie aktualne potrzeby szkoleniowe w zakresie zdrowia środowiskowego; - spełniać będzie rolę ośrodka referencyjnego w odniesieniu do programów edukacyjnych i szkoleniowych zawierających elementy zdrowia środowiskowego; - spełniać będzie rolę ośrodka referencyjnego w odniesieniu do programów upowszechniających wiedzę i informację w dziedzinie zdrowia środowiskowego. Przesłanki utworzenia Centrum: 1. Niedostatek specjalistów w różnych dziedzinach zdrowia środowiskowego: - stanowiący istotną barierę przy wdrażaniu działań profilaktycznych; - utrudniający podejmowanie decyzji w procesie zarządzania środowiskowym ryzykiem zdrowotnym; - ograniczający możliwości informowania ludności o środowiskowych zagrożeniach zdrowia. 2. Brak zaplecza konsultacyjnego dla nauczania i szkolenia w dziedzinie zdrowia środowiskowego. 41
3. Brak zaplecza konsultacyjnego dla upowszechniania wiedzy nt. środowiska i zdrowia. Program Środowisko a Zdrowie Centrum Szkoleniowe Zdrowia Środowiskowego organizowane jest w Instytucie Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu w ramach wdrażania programu wieloletniego Środowisko a Zdrowie. Program Środowisko a Zdrowie, ustanowiony Uchwałą Rady Ministrów nr 64/2001 z dnia 5 czerwca 2001 roku, jest wspólnym programem Ministerstwa Zdrowia, Ministerstwa Ochrony Środowiska i Komitetu Badań Naukowych, przewidzianym do realizacji w latach 2000-2003 z udziałem resortów gospodarczych. Dotyczy całego kraju, lecz ma szczególne znaczenie dla obszarów ekologicznie zagrożonych. Ma charakter otwarty, z założeniami corocznej oceny i możliwości modyfikacji. Zadania Programu są wspierane przez Światową Organizację Zdrowia i Duńską Agencję Ochrony Środowiska w ramach projektu Wdrażanie krajowych planów działań na rzecz środowiska i zdrowia. Główne cele programu wieloletniego Środowisko a Zdrowie, to: stworzenie skutecznego systemu przeciwdziałania środowiskowym zagrożeniom zdrowia dostosowanego do wymogów Unii Europejskiej; dokonanie diagnozy obecnych środowiskowych zagrożeń zdrowia w Polsce i przedstawienie prognozy na przyszłość; dostarczenie instrumentów oceny i zarządzania środowiskowym ryzykiem zdrowotnym na szczeblu centralnym i lokalnym; zwiększenie efektywności wykorzystania środków finansowych na ochronę środowiska i środowiskową profilaktykę zdrowotną; umożliwienie wyeliminowania lub ograniczenia chorób środowiskowych i zwiększenie poczucia bezpieczeństwa ekologicznego ludności. Lokalizacja Centrum Centrum Szkoleniowe Zdrowia Środowiskowego powstaje w Instytucie Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego, który jest dobrze przygotowany do wykonania tego zadania w oparciu o wieloletnie krajowe i międzynarodowe doświadczenia szkoleniowe: Instytut działa statutowo w dziedzinie zdrowia środowiskowego. Instytut, zlokalizowany w regionie o największej koncentracji problemów zdrowia środowiskowego w Polsce, dysponuje wieloletnim doświadczeniem naukowym i szkoleniowym w tej dziedzinie. W Instytucie Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu istnieje jedyne z Polsce zaplecze kliniczne medycyny środowiskowej. Od 1993r. Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego pełni funkcję Ośrodka Współpracy z WHO w dziedzinie oceny skutków zdrowotnych zanieczyszczenia środowiska i szkolenia w zakresie zdrowia środowiskowego. 42
W latach 1993 1996, w ramach Projektu Rząd Polski - Światowa Organizacja Zdrowia - Rząd Holandii, Instytut przygotował zespół lekarzy środowiskowych w ramach podyplomowych studiów krajowych i staży zagranicznych. Instytut uczestniczy od 1998 roku w programie Unii Europejskiej wykorzystującym nowoczesne metodologie i techniki edukacyjne w kształceniu i szkoleniu w dziedzinie zdrowia środowiskowego na poziomie przed- i podyplomowym. Instytut czynnie uczestniczy w przygotowaniu 2 europejskich projektów szkoleniowych w dziedzinie zdrowia środowiskowego ukierunkowanych na kształcenie podyplomowe specjalistów dziedzin poza medycznych. Kadra Centrum Kadra wykładowców Centrum Szkoleniowego Zdrowia Środowiskowego: Zespół pracowników naukowo-badawczych Instytutu Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu prowadzących prace w takich dziedzinach jak: ocena ryzyka zdrowotnego, monitoring środowiskowych zagrożeń zdrowia, epidemiologia środowiskowa, chemiczne i fizyczne zagrożenia zdrowia, higiena mieszkań, toksykologia i mutageneza środowiskowa, medycyna środowiskowa, promocja zdrowia; Pracownicy naukowi wyższych uczelni i innych instytutów na Śląsku i w innych regionach Polski; Specjaliści zdrowia środowiskowego Szkół Zdrowia Publicznego; Wykładowcy i eksperci zagraniczni; Praktycy z zakresu zdrowia środowiskowego. Oferta programowa Centrum Centrum Szkoleniowe Zdrowia Środowiskowego prowadzić będzie kompleksową edukację w zakresie zdrowia środowiskowego na poziomie podyplomowym i przed dyplomowym, jak również kursy krótkoterminowe dotyczące wybranych problemów zdrowia środowiskowego dla różnych grup słuchaczy. Zgodnie z zaleceniami Unii Europejskiej i Światowej Organizacji Zdrowia, działania na rzecz poprawy stanu zdrowia środowiskowego powinny opierać się na udziale różnych partnerów. Do partnerów tych należy nie tylko szeroko rozumiana rządowa i samorządowa administracja zdrowia i środowiska na różnych szczeblach zarządzania, instytucje nadzoru nad środowiskiem i zdrowiem, ale również administracja gospodarcza, środowiska naukowe, organizacje pozarządowe i opinia publiczna. Powyższa zasada uwzględniana będzie podczas opracowywania szczegółowych programów kursów organizowanych przez Centrum Szkoleniowe Zdrowia Środowiskowego. Poniżej przedstawiono krótką charakterystykę poszczególnych elementów oferty szkoleniowej Centrum. 43
Kształcenie podyplomowe w dziedzinie zdrowia środowiskowego Celem kształcenia podyplomowego jest przygotowanie specjalistów zdrowia środowiskowego w oparciu o doświadczenia programów międzynarodowych Światowej Organizacji Zdrowia i Unii Europejskiej. Koncepcja kompleksowego kształcenia podyplomowego specjalistów zdrowia środowiskowego opiera się przede wszystkim na wynikach wcześniej wspomnianego polsko-holenderskiego programu Szkolenie Lekarzy Środowiskowych prowadzonego przez Instytut, z dostosowaniem szczegółowego zakresu tematyki do wymiarów kształcenia oraz najnowszego stanu wiedzy i praktyki w dziedzinie zdrowia środowiskowego. Instytut utrzymuje robocze kontakty z absolwentami szkolenia lekarzy środowiskowych, którzy aktywnie uczestniczyć będą w rozwijaniu sieci specjalistów w tej dziedzinie oraz prowadzić będą część zajęć w ramach studium podyplomowego. Adresatami tego programu będą przede wszystkim pracownicy administracji zdrowia i środowiska na poziomie centralnym, regionalnym i lokalnym, pracownicy instytucji nadzoru nad środowiskiem i zdrowiem. Szkolenie to przeznaczone będzie do osób posiadających wyższe wykształcenie w dziedzinach związanych ze zdrowiem środowiskowym: medycyna, zdrowie publiczne, biologia i ochrona środowiska, chemia, biochemia, nauki o ziemi, fizyka, nauki społeczne i inne. Program kształcenia obejmuje następujące główne bloki tematyczne: koncepcja zdrowia środowiskowego, organizacja i funkcjonowanie zaplecza zdrowia środowiskowego w Polsce i w Europie, z uwzględnieniem roli organizacji pozarządowych; prawo i jego wdrażanie w dziedzinie zdrowia środowiskowego; źródła i drogi narażenia na czynniki środowiskowe (podstawy toksykologii, kancerogeneza chemiczna, czynniki fizyczne hałas środowiskowy, promieniowanie jonizujące i niejonizujące, czynniki biologiczne, i inne); główne zanieczyszczenia środowiska definicje, metody oceny i pomiaru, skutki zdrowotne (zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego, zanieczyszczenie powietrza pomieszczeń, odpady niebezpieczne, skażenie gleby, wody i żywności, i inne); metody i techniki oceny środowiskowego ryzyka zdrowotnego oraz zasady zarządzania i nadzoru nad ryzykiem; epidemiologia środowiskowa; zapobieganie skutkom zdrowotnym zanieczyszczenia środowiska; prewencja medyczna i techniczna; metody i zasady informowania ludności o środowiskowym ryzyku zdrowotnym oraz promocja zdrowia środowiskowego. Kształcenie podyplomowe prowadzone będzie w systemie dwu semestralnych studiów zaocznych i kończyć się będzie pracą dyplomową. Zostaną zastosowane następujące formy zajęć: seminaria i wykłady, warsztaty, zajęcia praktyczne i zajęcia w terenie, zajęcia laboratoryjne, ćwiczenia z wykorzystaniem Internetu. 44
Kursy krótkoterminowe w dziedzinie zdrowia środowiskowego Celem kursów krótkoterminowych jest przede wszystkim szkolenie i doskonalenie pracowników administracji zdrowia i środowiska na różnych szczeblach zarządzania oraz pracowników instytucji nadzoru nad środowiskiem i zdrowiem, zajmujących się problematyką zdrowia środowiskowego. Zgodnie z zasadą udziału różnych partnerów w działaniach na rzecz środowiska i zdrowia, Centrum organizować będzie również kursy dotyczące wybranych zagadnień zdrowia środowiskowego adresowane do administracji gospodarczej na poziomie centralnym, regionalnym i lokalnym, organizacji pozarządowych, środków masowej komunikacji publicznej. Program kursów krótkoterminowych dotyczyć będzie następujących zagadnień głównych, z modyfikacją i zróżnicowaniem programu w zależności od grupy odbiorców: koncepcja zdrowia środowiskowego; podstawowe regulacje prawne; szkodliwe czynniki środowiska (chemiczne, fizyczne, biologiczne); rozpoznawanie i ocena środowiskowego ryzyka zdrowotnego; wykorzystanie nowoczesnych metod oceny ryzyka i zarządzania ryzykiem w ocenach oddziaływania środowiska na zdrowie; zapobieganie skutkom zdrowotnym zanieczyszczenia środowiska; informowanie o środowiskowych zagrożeniach zdrowia; wypadki i katastrofy środowiskowe. Zajęcia prowadzone będą w formie wykładów i seminariów, warsztatów, zajęć praktycznych, ćwiczeń laboratoryjnych, i innych. Kursy krótkoterminowe w zakresie specyficznych, aktualnych problemów zdrowia środowiskowego Celem tej grupy kursów krótkoterminowych jest szkolenie i podnoszenie kwalifikacji pracowników różnych instytucji zajmujących się specyficznymi problemami zdrowia środowiskowego. Kursy takie adresowane będą do pracowników administracji zdrowia i środowiska oraz administracji gospodarczej na poziomie centralnym, regionalnym i lokalnym, pracowników instytucji nadzoru nad środowiskiem i zdrowiem, organizacji pozarządowych oraz do innych instytucji zaangażowanych w prace nad specyficznym problemem. Program tych kursów krótkoterminowych dostosowany będzie do specyficznego problemu zdrowia środowiskowego. Przykłady tematyki kursów: udział poszczególnych partnerów w budowaniu i wdrażaniu planów działań na rzecz środowiska i zdrowia; oceny oddziaływania na zdrowie w ramach ocen oddziaływania na środowisko; programy profilaktyki medycznej skutków zdrowotnych skażenia środowiska; bezpieczne usuwanie azbestu; 45
przygotowanie projektów inwestycyjnych do finansowania z zagranicznych funduszy pomocowych. Zakres i forma kursów będą zróżnicowane w zależności od omawianego problemu oraz odbiorców szkolenia. Tematyka kursów mieścić się będzie w zakresie szerokiej oferty programowej Centrum. Tak jak poprzednio, stosowane będą różnorodne formy zajęć teoretycznych i praktycznych, przy czym forma zajęć będzie dostosowana do tematyki kursu i grupy odbiorców szkolenia Elementy zdrowia środowiskowego w kształceniu przeddyplomowym Głównym celem tego kierunku działania Centrum Szkoleniowego Zdrowia Środowiskowego jest opracowywanie propozycji programów z zakresu zdrowia środowiskowego dla następujących kierunków i specjalności studiów licencjackich i magisterskich: medycyna, zdrowie publiczne, biologia i ochrona środowiska, pedagogika, zarządzanie i marketing, dziennikarstwo i nauki społeczne, nauki o ziemi, i inne. Inne funkcje Centrum Szkoleniowego Zdrowia Środowiskowego Poza działalnością edukacyjną i szkoleniową, Centrum pełnić będzie funkcję: 4 Ośrodka referencyjnego w odniesieniu do programów edukacyjnych i szkoleniowych zawierających elementy zdrowia środowiskowego 4 Ośrodka referencyjnego w odniesieniu do programów upowszechniających wiedzę i informacje w dziedzinie zdrowia środowiskowego Prace organizacyjne i przygotowawcze w ramach Centrum Szkoleniowego Zdrowia Środowiskowego rozpoczęto w roku 2000 w oparciu o decyzję Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów, w ramach środków finansowych Ministerstwa Zdrowia. W roku 2000 zakończono prace przygotowawcze, programowe i organizacyjne. Opracowano zasady formalno-prawne i organizacyjne funkcjonowania Centrum oraz przeprowadzono rozeznanie potrzeb szkoleniowych w oparciu o ankietę WHO. W grudniu 2001r. przeprowadzono pilotażowy kurs dotyczący oceny ryzyka, zarządzania i nadzoru nad ryzykiem oraz komunikowania o ryzyku, który wskazał na olbrzymie potrzeby szkoleniowe i niedosyt wiedzy w dziedzinie zdrowia środowiskowego na poziomie administracji zdrowia i środowiska oraz instytucji nadzoru nad zdrowiem i środowiskiem. W roku 2001 zorganizowano dwa kursy z udziałem ekspertów zagranicznych w oparciu o środki Projektu WHO/DEPA wspierającego krajowe działania na rzecz środowiska i zdrowia. Jeden z nich dotyczył zasad opracowania projektów inwestycyjnych w dziedzinie zdrowia środowiskowego według wymogów Unii Europejskiej, drugi obejmował tematykę ocen oddziaływania środowiska na zdrowie. Na przełomie listopada i grudnia 2001 roku przeprowadzone zostały dwa kolejne kursy krótkoterminowe dotyczące teorii i praktyki ocen oddziaływania środowiska na zdrowie. Szkolenia skierowane były do administracji zdrowia i inspekcji sanitarnej na szczeblu regionalnym i lokalnym w rejonach ekologicznie zagrożonych (Woj. Śląskie i Dolnośląskie). W kursach, które cieszyły się ogromnym powodzeniem, uczestniczyło łącznie około 80 osób. Istnieje pilna potrzeba kontynuacji tego rodzaju szkoleń, z ukierunkowaniem również na inne grupy odbiorców, takie jak: administracja środowiska, admini- 46
stracja gospodarcza, organizacje pozarządowe a nawet środki masowej komunikacji publicznej. W listopadzie b.r. rozpoczęła się pierwsza edycja podyplomowego studium zdrowia środowiskowego dla 22 przedstawicieli inspekcji sanitarnej i administracji zdrowia z całej Polski. Na początku 2001 roku opracowano Dokument Programowy Studium. Program szkolenia oparty jest o doświadczenia wspomnianego wcześniej Programu Szkolenia Lekarzy Środowiskowych realizowanego we współpracy z WHO i instytucjami holenderskimi. Szkolenie podyplomowe prowadzone jest w systemie zaocznym i obejmuje dwa semestry wykładów, ćwiczeń, zajęć praktycznych i warsztatowych łącznie około 500 godzin. Szkolenie zakończone będzie pracą dyplomową. Liczba kandydatów na szkolenie podyplomowe przerosła oczekiwania organizatorów. Na około 20 dostępnych miejsc zgłosiło się ponad 50 osób z całej Polski. Przyjętych zostało 22 kandydatów reprezentujących wojewódzkie i powiatowe Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne, Wydziały Zdrowia Urzędów Wojewódzkich i Urzędów Marszałkowskich w 11 województwach Polski. Kompleksowość i nowoczesność oferty programowej Centrum Szkoleniowego Zdrowia Środowiskowego została wysoko oceniona przez ekspertów wielu europejskich ośrodków naukowych i edukacyjnych, m. innymi: Narodowy Instytut Zdrowia w Rzymie, Uniwersytet w Zurichu, Uniwersytet Medyczny w Padwie, Uniwersytet w Brukseli i inne. Szczególnym zainteresowaniem partnerów zagranicznych cieszy się program podyplomowego kształcenia specjalistów zdrowia środowiskowego, który został zaadaptowany dla potrzeb przygotowania propozycji 2 projektów szkoleniowych do finansowania w ramach V i VI Programu Ramowego Unii Europejskiej. Projekty te dotyczyć będą przed- i podyplomowego kształcenia w dziedzinie zdrowia środowiskowego dla specjalistów różnych dziedzin medycyny oraz dziedzin poza medycznych. W chwili obecnej propozycje są oceniane przez Komisję Europejską. 47
48