OSOBY STARSZE W WOJEWÓDZTWIE WARMISKO-MAZURSKIM OLSZTYN 2007
Zespół autorski: Opracowanie: dr Marta Gwiadziska-Goraj Współpraca: mgr Mariola Dekaska Opracowanie komputerowe map: Czesława Pawlikowska Dyrektor Warmisko-Mazurskiego Biura Planowania Przestrzennego w Olsztynie in. Hanna Jdrasik 2
SPIS TRECI WSTP 4 I. Definicja osób starszych 5 II. Osoby starsze w Unii Europejskiej 6 III. Osoby starsze w Polsce 7 IV. Osoby starsze w województwie warmisko-mazurskim 13 1. Struktura ludnoci powyej 60 roku ycia 19 1.1. Struktura ludnoci według płci i wieku 19 1.2. Struktura ludnoci według stanu cywilnego 21 1.3. Struktura ludnoci według wykształcenia 23 1.4. Struktura ludnoci według ródła utrzymania 26 1.5. Struktura ludnoci według zgonów 27 V. Podsumowanie 30 VI. Wnioski 32 VII. Spis tabel, wykresów i map 33 VIII. Spis literatury 35 3
WSTP Województwo warmisko-mazurskie, podobnie jak inne regiony w kraju i Europie, staje przed problemem zmian demograficznych spowodowanych zmniejszeniem liczby ludnoci oraz zmian struktury wiekowej. Szczególnie niepokojcym sygnałem jest wzrost liczby osób starszych w porównaniu do ogólnej liczby ludnoci, co bdzie skutkowało wzrostem osób pobierajcych emerytury i korzystajcych z opieki medycznej i socjalnej. Problem ten został podjty w Strategii społeczno-gospodaczej województwa warmiskomazurskiego do 2020 roku. W ramach priorytetu, konkurencyjna gospodarka, okrelono cel strategiczny: wzrost konkurencyjnoci gospodarki, który bdzie wynikiem realizacji dziewiciu celów operacyjnych. Jednym z tych celów jest wzrost konkurencyjnoci usług dla starzejcego si społeczestwa. W Unii Europejskiej, jak równie w Polsce, postpuje proces starzenia si społeczestwa, co potwierdzaj prognozy demograficzne. Starzenie si społeczestwa wywołuje okrelone konsekwencje społeczne i gospodarcze, które wymagaj dostosowania do zachodzcych zmian odpowiedniej polityki społeczno-gospodarczej. Jedn z takich konsekwencji jest utrzymywanie przez pracujcych coraz wikszej liczby osób, które osignły wiek emerytalny, a z drugiej strony zapewnienie osobom starszym godnych warunków do spdzania jesieni ycia. Dlatego rozwój usług zwizanych ze starzeniem si społeczestwa moe sta si wanym filarem gospodarki równie dla województwa warmisko-mazurskiego. W zwizku z powyszym naley przede wszystkim rozpozna grup osób starszych pod wzgldem cech demograficznych i społeczno-ekonomicznych, do których te usługi bd kierowane, a jednoczenie naley okreli, gdzie w województwie warmisko-mazurskim proces starzenia si społeczestwa jest najbardziej zaawansowany. 4
I. DEFINICJA OSÓB STARSZYCH W statystyce Polskiej istniej róne kryteria podziału ludnoci według wieku. Według Głównego Urzdu Statystycznego mona przyj podział ludnoci w zalenoci od wieku: o grupy ekonomiczne: o ludno w wieku przedprodukcyjnym (0-17 lat), o ludno w wieku produkcyjnym (18-59 lat kobiety i 18-64 lat mczyni) o ludno w wieku poprodukcyjnym (60 lat i wicej kobiety; 65 lat i wicej mczyni); o grupy biologiczne: o 0-14 lat dzieci, o 15-64 lat młodzie i doroli bez osób starszych, o 65 lat i wicej osoby starsze. Dla przedstawienia charakterystyki osób starszych w Polsce oraz w Unii Europejskiej przyjto nastpujce kryteria: - podział na grupy ekonomiczne ludno w wieku poprodukcyjnym; - podział na grupy biologiczne ludno w wieku 65 lat i wicej. Szczegółowe badania województwa warmisko-mazurskiego pod wzgldem cech demograficznych i społeczno-gospodarczych osób starszych zostały przeprowadzone według nastpujcych kryteriów: - według grup ekonomicznych ludno w wieku poprodukcyjnym; - według grup biologicznych ludno w wieku 65 lat i wicej; - dla grupy osób w wieku 60 lat i wicej (równ dla kobiet i mczyzn), z podziałem na poszczególne roczniki lub grupy wiekowe. Zrónicowanie przyjtych kryteriów w odniesieniu do Polski, Unii Europejskiej oraz województwa jest spowodowane przede wszystkim dostpnoci danych statystycznych. 5
II. OSOBY STARSZE W UNII EUROPEJSKIEJ Według Strategii Lizboskiej liczba ludnoci do 2050 roku bdzie si zmniejsza, natomiast liczba ludnoci w wieku powyej 65 lat wzronie w stosunku do 2005 roku o 60 %. W Unii Europejskiej udział ludnoci w wieku 65 lat i wicej w ogólnej liczbie ludnoci wynosił w 2005 r. 17 %, o dwa procent wicej ni w 2003 roku. Niestety w roku 2050 udział ludnoci w wieku poprodukcyjnym bdzie wynosił w Unii Europejskiej ju 30,0 %. Tabela nr 1. Ludno w wieku 65 lat i wicej w Unii Europejskiej Wyszczególnienie Udział % ludnoci w wieku 65 lat i wicej w ogólnej liczbie ludnoci 1995 rok 2005 rok Prognoza na 2050 EU 25 15 17 30 EU 15 15 17 30 Austria 15 16 30 Belgia 16 17 28 Cypr 11 12 26 Czechy 13 14 31 Dania 15 15 24 Estonia 13 16 26 Finlandia 14 16 27 Francja 15 16 27 Grecja 15 18 32 Hiszpania 15 17 36 Holandia 13 14 23 Irlandia 11 11 26 Litwa 12 15 27 Luksemburg 14 14 22 Łotwa 13 17 26 Malta 11 13 25 Niemcy 15 19 32 Polska 11 13 29 Portugalia 15 17 32 Słowacja 11 12 29 Słowenia 12 15 31 Szwecja 17 17 24 Wgry 14 16 28 Wielka Brytania 16 16 27 Włochy 16 19 35 ródło: EUROSTAT www.stat.gov.pl Porównujc udział ludnoci w wieku poprodukcyjnym do ludnoci ogółem w 2005 roku, Polska znalazła si w grupie piciu krajów Unii Europejskiej, w których udział 6
ten wynosił poniej 15 %, a wic demograficznie młodych w porównaniu do pozostałych krajów członkowskich. Jednak według prognozy ju w 2050 r. Polska znajdzie si w grupie 10 pastw Unii Europejskiej, gdzie ten wskanik jest najwyszy (29 % i wicej). III. OSOBY STARSZE W POLSCE Udział ludnoci starszej w ogólnej liczbie ludnoci zaley od wielu czynników, w tym: warunków ycia, moliwoci uzyskania pracy przez osoby młode, a take miejsca zamieszkania (miasto, wie). W Polsce udział ludnoci w wieku poprodukcyjnym wynosił w 2004 roku 15,3 %, przy czym był zrónicowany regionalnie. Niskie wskaniki uzyskały województwa połoone w północno-zachodniej czci kraju. Województwo warmisko-mazurskie uzyskało warto najnisz 13,3 %, a najwysz województwo łódzkie 17,2 %. Innym wyznacznikiem ludnoci starzejcej si jest udział ludnoci ogółem w wieku 65 lat i wicej do ogólnej liczby ludnoci. W Polsce wskanik ten wynosi 13,1 %, najnisz warto uzyskało województwo warmisko-mazurskie 11,4 %, a najwysz województwo łódzkie 14,8 %. Starzenie si ludnoci spowodowane jest umacnianiem si trendów demograficznych polegajcych na: spadku dzietnoci kobiet (tzn. liczba dzieci, które urodzi przecitnie kobieta w cigu całego okresu rozrodczego 15-49 lat), zwizanym m.in. z przemianami obyczajowymi oraz warunkami ekonomicznymi rodziny; 3,0 2,5 Miasta Wie Ogółem 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Wykres nr 1. Współczynnik dzietnoci w latach 1990-2003 ródło: www. stat.gov.pl. - Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2004 roku 7
wzrocie przecitnej długoci ycia, przy czym w porównaniu z czołówk krajów europejskich jest on niszy o 4-5 lat dla kobiet i o ok. 6-7 lat dla mczyzn. Jednoczenie nadal utrzymuje si dua rónica midzy trwaniem ycia mczyzn i kobiet w Polsce o ponad 8 lat (rednia europejska 5-6 lat).w 2005 roku przecitne trwanie ycia wynosiło dla mczyzn 70,8 lat i kobiet 79,4 lat. Lata ycia 80 75 Kobiety 70 65 Mczyni 60 55 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 Rok Wykres nr 2. Przecitne trwanie ycia w latach 1950-2003 ródło: www. stat.gov.pl. - Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2004 roku W najbliszych latach (do 2010 roku) naley liczy si z dalszym spadkiem współczynnika dzietnoci, a nastpnie jego wzrostem do poziomu obecnego. W tym samym czasie nastpi równie wzrost przecitnej długoci trwania ycia. Tabela nr 2. Dzietno i trwanie ycia w Polsce do 2030 r. Wyszczególnienie 2002 2010 2020 2030 Dzietno 1,25 1,10 1,20 1,20 Trwanie ycia ogółem 74,5 76,9 78,7 80,0 mczyni 70,4 73,3 75,8 77,6 kobiety 78,8 80,6 81,8 83,3 ródło: www. stat.gov.pl. - Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2004 roku Poza wymienionymi zjawiskami na struktur wieku ludnoci bdzie miało wpływ saldo migracji zagranicznych, które w Polsce jest ujemne. Oznacza to, e wicej osób opuszcza kraj ni do niego przybywa. W 2005 roku wynosiło ono -0,3 na 1000 ludnoci. Szczególnie niepokojcy jest fakt, i wzrasta zainteresowanie wyjazdem dobrze wykształconej młodziey do innych krajów Unii Europejskiej. Zasadniczym powodem tego 8
jest moliwo uzyskania satysfakcjonujcej pracy o znacznie wyszych zarobkach ni w Polsce. 2002 2030 100+ 100+ 90 90 Mczyni 80 Kobiety Mczyni 80 Kobiety 70 70 60 60 50 50 40 40 30 30 20 20 10 10 0 400 300 200 100 0 100 200 300 400 Tysice 0 400 300 200 100 0 100 200 300 400 Tysice Wykres nr 3. Struktura ludnoci według płci i wieku w Polsce w 2002 i 2030 roku ródło: www. stat.gov.pl. - Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2004 roku Oddziaływanie z jednej strony procesów biologicznych, a z drugiej migracji bdzie miało wpływ na kształtowanie si struktury ludnoci według płci i wieku. Zmiany w poszczególnych grupach wiekowych maj swoje odbicie w kształcie piramidy demograficznej. Niepokojcy jest fakt, e w 2030 roku swoim kształtem nawizuje ona do piramidy demograficznej regresywnej, charakterystycznej dla społeczestwa starzejcego si. Wska podstawa piramidy oznacza spadek ludnoci w wieku przedprodukcyjnym. Jednoczenie widoczny jest wysoki przyrost ludnoci w wieku produkcyjnym (45-55 lata) i wzrost ludnoci w wieku poprodukcyjnym (76-80 lat). Wzrost ludnoci w wieku poprodukcyjnym zwizany jest z wejciem do tej grupy osób urodzonych w okresie wyu demograficznego lat 50-tych, a ludnoci w wieku produkcyjnym grupy osób urodzonych w okresie wyu demograficznego koca lat 70-tych i pocztku 80-tych. 9
liczba osób 9 0 0 0 0 0 0 8 0 0 0 0 0 0 7 0 0 0 0 0 0 6 0 0 0 0 0 0 5 0 0 0 0 0 0 4 0 0 0 0 0 0 3 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 2002 2005 2008 2011 2014 r o k 2017 2020 2023 2026 2029 Wykres nr 4. Liczba ludnoci w wieku powyej 65 lat w Polsce ródło: Prognoza demograficzna 2003-2030, GUS Według prognozy demograficznej w dalszym cigu bdzie nastpował wzrost udziału osób starszych w ogólnej liczbie ludnoci, a w zwizku z tym wzrost wydatków na wiadczenia socjalne. Wydolno systemu zabezpieczenia społecznego mona okreli za pomoc wskanika obcienia demograficznego, czyli liczby osób w wieku nieprodukcyjnym (przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym) przypadajc na 100 osób w wieku produkcyjnym. W 2004 roku w Polsce wskanik ten wynosił 57. Wielko wskanika w poszczególnych województwach jest zrónicowana i waha si od 54 w województwie dolnolskim do 64 w województwie podlaskim. Na podstawie prognozy demograficznej do 2007 roku wskanik obcienia demograficznego bdzie malał, co spowodowane bdzie przede wszystkim spadkiem liczby ludnoci w wieku przedprodukcyjnym. Po 2014 roku wskanik obcienia demograficznego zacznie rosn, co zwizane bdzie z przepływem ludnoci w wieku produkcyjnym do grupy ludnoci zakwalifikowanej jako ludno w wieku poprodukcyjnym. 10
na 100 osób w wieku produkcyjnym 7 0 6 0 5 0 4 0 3 0 2 0 1 0 0 2002 2005 2008 2011 2014 2017 2020 2023 2026 2029 r o k o s o b y w w ie k u n ie p ro d u k c y jn y m - o g ó łe m o s o b y w w ie k u p o p ro d u k c y jn y m Wykres nr 5. Wskanik obcienia demograficznego ródło: STRATEGIA POLITYKI SPOŁECZNEJ 2007 2013 Dokument przyjty prze Rad Ministrów w dniu 13.09.2005 r. dokument towarzyszcy realizacji Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013, MINISTERSTWO POLITYKI SPOŁECZNEJ, Warszawa 2005 Wzrost liczby ludnoci w wieku poprodukcyjnym bdzie wymagał podjcia działa, majcych na celu dostosowanie przede wszystkim polityki społecznej pastwa do skutków tych zmian oraz stymulowanie zjawisk sprzyjajcych niwelacji niekorzystnych trendów (STRATEGIA POLITYKI SPOŁECZNEJ 2007 2013 Dokument przyjty prze Rad Ministrów w dniu 13.09.2005 r. dokument towarzyszcy realizacji Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013, MINISTERSTWO POLITYKI SPOŁECZNEJ, Warszawa 2005). 6 000 4 000 2 000 0 2005 2010 2015 2020 Emeryci - ZUS Emeryci - KRUS Wykres nr 6. Liczba emerytów w tys. osób w Polsce ródło: STRATEGIA POLITYKI SPOŁECZNEJ 2007 2013 Dokument przyjty prze Rad Ministrów w dniu 13.09.2005 r. dokument towarzyszcy realizacji Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013, MINISTERSTWO POLITYKI SPOŁECZNEJ, Warszawa 2005 11
Tabela nr 3. Liczba emerytów w tys. osób z prognoz do 2020 r. Lata Ogółem Emeryci - ZUS Emeryci - KRUS 2005 4 694 3 695 999 2006 4 744 3 737 1 007 2007 4 798 3 784 1 014 2008 4 779 3 761 1 018 2009 4 784 3 762 1 022 2010 4 747 3 723 1 024 2011 4 700 3 674 1 026 2012 4 705 3 677 1 028 2013 4 744 3 716 1 028 2014 4 872 3 843 1 029 2015 4 953 3 923 1 030 2016 5 041 4 010 1 031 2017 5 139 4 103 1 036 2018 5 244 4 199 1 045 2019 5 352 4 293 1 059 2020 5 457 4 381 1 076 ródło: STRATEGIA POLITYKI SPOŁECZNEJ 2007 2013 Dokument przyjty prze Rad Ministrów w dniu 13.09.2005 r. dokument towarzyszcy realizacji Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013, MINISTERSTWO POLITYKI SPOŁECZNEJ, Warszawa 2005 Starzenie si społeczestwa spowoduje przede wszystkim wzrost wydatków na system zabezpiecze społecznych poprzez wzrost liczby osób pobierajcych emerytury i korzystajcych z opieki medycznej i socjalnej. 600,0 500,0 400,0 300,0 200,0 100,0 0,0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 Wydatki socjalne ogółem (mld PLN) Opieka zdrowotna (mld PLN) Emerytury (mld PLN) Wykres nr 7. Wydatki socjalne ogółem, w tym emerytury i opieka zdrowotna ródło: STRATEGIA POLITYKI SPOŁECZNEJ 2007 2013 Dokument przyjty prze Rad Ministrów w dniu 13.09.2005 r. dokument towarzyszcy realizacji Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013, MINISTERSTWO POLITYKI SPOŁECZNEJ, Warszawa 2005 12
IV. OSOBY STARSZE W WOJEWÓDZTWIE WARMISKO-MAZURSKIM W województwie warmisko-mazurskim udział ludnoci w wieku poprodukcyjnym w 2005 roku wynosił tylko 13,4 %, co jest wskanikiem korzystnym w porównaniu do redniej wartoci w kraju. Jednak od 1988 do 2005 roku warto ta wzrosła o ponad 3 % zarówno ogółem w województwie, jak i w miastach i na wsi. Rok Tabela 4. Ludno według grup ekonomicznych w województwie warmisko-mazurskm 1988-2005 (udział %) Województwo Miasto Wie Ludno w wieku: przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym 1988 bc 33,5 56,8 9,7 32,6 58,2 9,2 34,6 54,9 10,4 1990 33,1 56,7 10,2 32,2 58,2 9,6 34,4 54,6 11,0 1991 32,8 56,8 10,4 31,9 58,2 9,8 34,1 54,6 11,3 1992 32,3 57,1 10,6 31,3 58,6 10,1 33,8 54,9 11,4 1993 31,8 57,3 10,9 30,7 59,0 10,4 33,4 55,0 11,6 1994 31,2 57,7 11,1 29,9 59,4 10,7 33,0 55,2 11,8 1995 30,5 58,0 11,4 29,1 59,9 11,0 32,5 55,4 12,0 1996 29,8 58,5 11,7 28,3 60,4 11,3 32,0 55,7 12,3 1997 29,1 59,0 11,9 27,5 60,9 11,6 31,4 56,2 12,4 1998 28,2 59,6 12,1 26,5 61,6 11,9 30,8 56,7 12,6 1999 27,4 60,3 12,4 25,6 62,3 12,1 30,1 57,2 12,7 2000 27,0 60,2 12,8 25,0 62,4 12,6 30,0 57,0 13,0 2001 26,0 61,1 12,9 23,9 63,2 12,8 29,1 57,8 13,1 2002 25,0 61,9 13,1 22,9 64,0 13,1 28,2 58,7 13,1 2003 24,1 62,7 13,2 22,0 64,8 13,2 27,2 59,7 13,1 2004 23,2 63,5 13,3 21,2 65,4 13,4 26,3 60,6 13,1 2005 22,5 64,1 13,4 20,5 65,9 13,6 25,6 61,3 13,1 a wg stanu na 31.XII b ludno wg NSP 1988 w tys. osób c w podziale nie uwzgldniono osób o nieustalonym wieku ródło: Dane z Urzdu statystycznego w Olsztynie W województwie warto ta była zrónicowana w poszczególnych gminach i wahała si od 9,4 % (gmina Dywity) do 18,1 % (gmina Banie Mazurskie). Najwysze wskaniki powyej 15 % udziału ludnoci w wieku poprodukcyjnym do ludnoci ogółem uzyskały gminy połoone głównie w północnej czci województwa. Na ten stan wpłynło wiele czynników, midzy innymi: niski przyrost naturalny (mapa nr 5) i ujemne saldo migracji (mapa nr 6). Na wysokie ujemne saldo migracji wpływ mógł mie fakt, i w wielu gminach, które uzyskały udział ludnoci w wieku poprodukcyjnym powyej 15 % istniały pastwowe gospodarstwa rolne. Ich likwidacja, czsto jedynego ródła dochodu, przyczyniła si do odpływu ludnoci w poszukiwaniu pracy oraz lepszych warunków ycia. Proces ten 13
pogłbia si, poniewa i obecnie zbyt mały rynek pracy w stosunku do istniejcego zapotrzebowania powoduje odpływ ludnoci w wieku produkcyjnym z tego obszaru. Naley równie zwróci uwag na to, i coraz wikszego znaczenia obok migracji wewntrznych, czyli ruchu ludnoci w granicach kraju nabieraj migracje na zewntrz, czyli wymiana ludnoci nastpuje poza granice kraju. W województwie warmisko mazurskim w 2005 r. saldo migracji na 1000 ludnoci ogółem wynosiło -1,2 z czego -0,6 stanowiły migracje poza granice kraju. Nie bez znaczenia jest równie stosunkowo najniszy przyrost naturalny na 1000 ludnoci w tej czci województwa, bowiem warunki ekonomiczne czsto maj wpływ na decyzj o powikszeniu rodziny. Nie jest to sytuacja korzystna pod wzgldem demograficznym, poniewa niski przyrost naturalny nie jest w stanie pokry ubytków ludnoci spowodowanych migracjami, co wiadczy o starzeniu si społeczestwa, a jednoczenie wpływa na proces depopulacji ludnoci na tym obszarze (mapa nr 7). Dla ukazania dynamiki zmian liczby ludnoci w województwie warmisko-mazurskim liczb ludnoci z 1988 r. przyrównano do 100 punktów i na jej podstawie wyliczono jako relatywn (w stosunku do 100 punktów) warto w punktach dla 2004 roku. W ten sposób, gdy warto uzyskana w wyniku przeliczenia była nisza ni 100 punktów oznaczało to, i w badanym okresie nastpił spadek liczby ludnoci. Jeeli, za warto jest równa 100 punktów oznacza to, i nie nastpiła adna zmiana, a gdy warto wynosiła powyej 100 punktów oznaczało to, i nastpił wzrost liczby ludnoci. Najniszy udział procentowy ludnoci w wieku poprodukcyjnym w porównaniu do ludnoci ogółem uzyskały przede wszystkim gminy wiejskie połoone w rodkowej czci województwa, w ssiedztwie takich miast jak Olsztyn, Ostróda, Iława, Szczytno, które stanowi dla ssiednich gmin dobry rynek pracy. Z prognoz demograficznych wynika, i zarówno ogółem w województwie, jak i na wsi i w miastach bdzie w dalszym cigu wzrasta liczba ludnoci w wieku poprodukcyjnym, co spowodowane bdzie wzrostem przecitnej długoci ycia i spadkiem dzietnoci kobiet. W 2030 roku udział ludnoci w wieku poprodukcyjnym w województwie bdzie wynosił 25,8 %, w miastach 28,6 %, a na obszarach wiejskich 22 %. Tabela nr 5. Dzietno i trwanie ycia w województwie warmisko-mazurskim w 2005 r. Wyszczególnienie Województwo Miasta Wie Dzietno 1,33 - - Trwanie ycia mczyni 70,0 70,7 68,9 kobiety 79,4 79,6 79,2 ródło: www.stat.gov.pl Prognozy demograficzne (X.2006) 14
% 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 2010 2015 2020 2025 2030 Województwo Miasto Wie wiek Wykres nr 8. Ludno w wieku poprodukcyjnym w województwie warmisko-mazurskim ródło: www.stat.gov.pl Prognozy demograficzne (X.2006) Na podstawie prognozy demograficznej mona przewidzie, w jakim stopniu w przyszłoci nastpi wzrost liczby ludnoci w wieku poprodukcyjnym w stosunku do ludnoci ogółem. W roku 2002 udział % ludnoci w wieku poprodukcyjnym wahał si w poszczególnych powiatach od 11,9 % w powiecie ełckim do 15,3 % w powiecie wgorzewskim. Najwyszy udział ludnoci w wieku poprodukcyjnym w porównaniu do pozostałych powiatów, bo powyej 14,0 % uzyskały powiaty: lidzbarski, ktrzyski i wgorzewski. Najniszy za, 12,0 % i mniej uzyskały powiaty: mrgowski, olsztyski, ełcki. Na podstawie prognozy w 2015 roku aden z powiatów nie uzyska udziału ludnoci w wieku poprodukcyjnym poniej 15,0 %. Najnisz warto uzyska powiat elblski 16,0 %, a najwysz powiat miasta Elblg 20,5 %. Najwysze wartoci, powyej 18,0 % uzyskaj powiaty miast grodzkich Olsztyna i Elblga oraz giycki, ktrzyski i wgorzewski, a wic podobnie, jak w 2002 roku przede wszystkim powiaty połoone w północnej czci województwa (poza Olsztynem i Elblgiem). Najnisze wartoci poniej 16,5 % uzyskaj, tak jak w 2002 roku, powiaty: olsztyski i ełcki oraz powiat braniewski i elblski. W 2030 roku najniszy udział ludnoci w wieku poprodukcyjnym wród ludnoci ogółem bdzie w powiecie nowomiejskim 22,9 %, a najwyszy 29,8 % w powiecie miasta Elblg. Powiaty, które uzyskaj najwysz warto połoone s głównie w północnej czci województwa, podobnie jak w 2002 i 2015 roku. Najnisze wartoci uzyskaj powiaty: nowomiejski, elblski, braniewski. Na podstawie prognozy mona stwierdzi, i w porównaniu do pozostałych powiatów w województwie najwyszy udział ludnoci w wieku poprodukcyjnym uzyskaj przede wszystkim powiaty połoone w północnej jego czci. 15
Innym wskanikiem okrelajcym osoby starsze jest udział ludnoci w wieku 65 lat i wicej do ludnoci ogółem. W województwie warmisko-mazurskim w 2005 roku udział ten wynosił 11,5 %. Podobnie kształtuje si udział ludnoci w wieku 65 lat i wicej lat do liczby ludnoci ogółem dla miast (11,5 %) i wsi (11,6 %). W poszczególnych gminach w województwie warto ta waha si od 8,1 % (gmina Dywity) do 18,1 % (Banie Mazurskie). Podobnie jak w przypadku wyznaczenia gmin o najwyszym udziale ludnoci w wieku poprodukcyjnym równie gminy o najwikszym udziale ludnoci w wieku 65 lat i wicej koncentruj si w północnej czci województwa, natomiast gminy o najniszym udziale osób z tej grupy wiekowej to gminy wiejskie, połoone w rodkowej czci województwa. Zmiany w poszczególnych grupach wiekowych maj swoje odbicie w strukturze ludnoci według płci i wieku, których obrazem jest piramida demograficzna. Porównujc obraz struktury ludnoci według płci i wieku dla województwa warmisko-mazurskiego w1988, 2005 i prognozowanym 2030 roku widoczne s niekorzystne zmiany, oznaczajce starzenie si ludnoci. Na podstawie piramidy demograficznej z roku 1988 widoczny jest stosunkowo niewielki spadek liczby urodze w porównaniu do roku poprzedniego. Dwa uwypuklenia w piramidzie spowodowane s wzrostem liczby ludnoci z dwóch powojennych wyów demograficznych z lat 50 (34-38 lat) i koca lat 70-tych i pocztku 80-tych (3-14 lat). Piramida ta swoim kształtem nawizuje do piramidy charakterystycznej dla społeczestwa młodego (typ progresywny), które charakteryzuje stały wzrost liczby ludnoci. W 2005 roku w strukturze według płci i wieku ju wyranie widoczny jest spadek z roku na rok liczby urodze. Dwa uwypuklenia s równie wynikiem wyu z lat 50-tych (51-55 lat) oraz wyu demograficznego koca lat 70-tych i pocztku 80-tych (20-30 lat). Wystpuj one w grupie wiekowej ludnoci w wieku produkcyjnym. Piramida demograficzna z 2005 roku nawizuje swoim kształtem do struktury ludnoci cechujcej społeczestwo dojrzałe (typ zastojowy), który charakteryzuje spadek liczby ludnoci w wieku przedprodukcyjnym, a znaczcy wzrost ludnoci w wieku produkcyjnym. W 2030 roku, na podstawie prognozowanej piramidy demograficznej, w dalszym cigu z roku na rok zmniejsza si liczba urodze, przy czym spadek ten wynosi ju ponad 10 % w stosunku do roku wczeniejszego. Grupa osób w wieku przedprodukcyjnym bdzie stanowi tylko 16 % ogółu ludnoci. W grupie osób w wieku produkcyjnym (58 % ogółu ludnoci) znajd si osoby z wyu demograficznego koca lat 70-tych i pocztku 80-tych (45-55 lat), natomiast do wieku poprodukcyjnego, którego ludno bdzie stanowiła 25 % ogółu ludnoci zaliczone zostan osoby z wyu lat 50-tych (76-80 lat). Piramida demograficzna nawizuje swoim kształtem do struktury ludnoci charakterystycznej dla 16
społeczestwa starzejcego (typ regresywny), gdzie wystpuje znaczcy spadek ludnoci w wieku przedprodukcyjnym w porównaniu do ludnoci w wieku produkcyjnym. % 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2005 2010 2015 2020 2025 2030 wiek Województwo Miasto Wie Wykres nr 12. Wskanik obcienia demograficznego w województwie warmisko-mazurskim ródło: www.stat.gov.pl Prognozy demograficzne (X.2006) Zmiany w strukturze ludnoci według wieku pocigaj za sob okrelone konsekwencje ekonomiczne, co obrazuje wskanik obcienia demograficznego (tzn. stosunek ludnoci w wieku nieprodukcyjnym do ludnoci w wieku produkcyjnym). W 2004 roku dla Polski wskanik ten wynosił 57, a dla województwa warmiskomazurskiego 56. Warto wskanika obcienia demograficznego na obszarach wiejskich województwa warmisko-mazurskiego wynosił 63 i był wyszy ni w miastach, gdzie wynosił on 52. W województwie warmisko-mazurskim warto wskanika jest zrónicowana w poszczególnych gminach i w 2005 roku wahała si od 47 dla miasta Olsztyna do 73 w gminie Lidzbark. Pod wzgldem obcienia demograficznego nisze wartoci w województwie uzyskały głównie miasta oraz gminy wiejskie połoone przede wszystkim w ssiedztwie Olsztyna i Elblga. Najwysze wskaniki obcienia demograficznego uzyskały gminy wiejskie połoone we wschodniej i południowej czci województwa. 17
100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2005 2010 2015 2020 2025 2030 wiek poprodukcyjny wiek przedprodukcyjny wiek poprodukcyjny Wykres nr 13. Prognozowany udział ludnoci według grup ekonomicznych w województwie warmiskomazurskim ródło: www.stat.gov.pl Prognozy demograficzne (X.2006) Na podstawie prognozy demograficznej do roku 2030 mona stwierdzi, i w województwie utrzymuje si taka sama tendencja jak w kraju. Do 2015 roku wskanik obcienia demograficznego bdzie utrzymywał si na podobnym poziomie, co spowodowane bdzie przede wszystkim spadkiem liczby ludnoci w wieku przedprodukcyjnym. Po 2015 roku wskanik obcienia demograficznego w województwie zacznie rosn, co zwizane bdzie z przepływem ludnoci w wieku produkcyjnym do grupy ludnoci zakwalifikowanej jako ludno w wieku poprodukcyjnym. 18
1. Struktura ludnoci powyej 60 roku ycia 1.1. Struktura ludnoci według płci i wieku Do analizy osób starszych w województwie warmisko-mazurskim przyjto jako granic wieku 60 lat, równ dla mczyzn i kobiet. W województwie warmisko-mazurskim udział ludnoci w wieku powyej 60 lat wynosi ogółem 14,9 %, w miecie 15,1 %, a na wsi 14,5%. Na podstawie danych mona stwierdzi, e wraz z wiekiem proporcjonalnie zmniejsza si liczba osób w poszczególnych rocznikach, bez wzgldu na miejsce zamieszkania. Przy czym niszy udział ludnoci w wieku powyej 60 lat jest na wsi. Tabela nr 6. Ludno w wieku 60 lat i wicej w województwie warmisko-mazurskim w 2005 r. (udział %) Wiek Województwo Miasto Wie ogółem mczyni kobiety ogółem mczyni kobiety ogółem mczyni kobiety 60 4,5 5,4 3,9 4,7 5,7 4,1 4,2 5,0 3,7 61 4,3 5,1 3,8 4,6 5,4 4,1 4,0 4,8 3,4 62 4,3 5,1 3,9 4,5 5,3 4,0 4,1 4,8 3,6 63 4,6 5,3 4,2 4,8 5,5 4,4 4,4 5,1 4,0 64 4,6 5,2 4,3 4,8 5,3 4,4 4,4 5,1 4,0 65 4,7 5,2 4,4 4,7 5,1 4,5 4,7 5,3 4,3 66 4,9 5,5 4,6 4,9 5,3 4,7 5,0 5,8 4,5 67 4,8 5,1 4,6 4,7 5,0 4,5 4,9 5,4 4,6 68 4,8 5,3 4,5 4,8 5,1 4,6 4,8 5,5 4,4 69 4,9 5,0 4,7 4,8 5,0 4,7 4,9 5,1 4,8 70 4,7 4,8 4,6 4,6 4,6 4,6 4,8 5,1 4,6 71 4,4 4,5 4,4 4,3 4,3 4,3 4,5 4,6 4,5 72 4,2 4,2 4,3 4,1 4,0 4,2 4,4 4,4 4,5 73 4,3 4,2 4,4 4,2 4,1 4,3 4,4 4,3 4,5 74 4,1 3,9 4,1 4,0 3,9 4,0 4,2 3,9 4,4 75 4,1 3,9 4,3 4,0 3,8 4,1 4,3 4,0 4,5 76 3,6 3,4 3,7 3,5 3,4 3,6 3,8 3,5 4,0 77 3,5 3,1 3,8 3,5 3,1 3,7 3,6 2,9 4,0 78 3,0 2,6 3,3 2,9 2,5 3,2 3,1 2,7 3,4 79 2,8 2,3 3,2 2,8 2,4 3,1 2,8 2,1 3,2 80 2,6 2,0 3,0 2,6 2,1 2,9 2,6 1,9 3,0 81 2,2 1,7 2,5 2,2 1,7 2,5 2,2 1,6 2,6 82 2,0 1,5 2,3 2,0 1,6 2,3 2,0 1,5 2,3 83 1,8 1,3 2,1 1,8 1,3 2,0 1,8 1,3 2,2 84 1,2 0,9 1,4 1,2 0,9 1,4 1,3 0,9 1,5 85 i wicej 4,8 3,5 5,6 4,9 3,6 5,7 4,7 3,4 5,6 ródło: Dane z Urzdu statystycznego w Olsztynie, 2006 Struktura ludnoci według płci osób starszych róni si znaczco ze wzgldu na wiksz umieralno mczyzn ni kobiet. Rónica w liczbie kobiet i mczyzn dla kolejnych roczników pogłbia si wraz z wiekiem, a szczególnie powyej 79 roku ycia, gdzie wskanik feminizacji (tzn. liczba kobiet na 100 mczyzn) wynosi ponad 200. Nadumieralno mczyzn w starszym wieku moe by interpretowana jako nastpstwa obcie fizycznych i psychicznych powstałych w okresie aktywnoci zawodowej. 19
Tabela nr 7. Wskanik feminizacji dla osób starszych w województwie warmisko-mazurskim w 2005 r. Wiek Województwo Miasta Wie 60 114 115 112 61 117 122 107 62 118 121 113 63 123 127 116 64 127 132 117 65 134 142 122 66 131 141 116 67 138 146 129 68 133 143 119 69 147 151 142 70 150 159 137 71 154 159 146 72 161 165 155 73 164 168 158 74 164 163 166 75 173 174 171 76 169 168 171 77 195 189 205 78 199 203 194 79 217 210 229 80 230 228 233 81 240 239 242 82 233 229 239 83 246 244 250 84 239 232 250 85 i wicej 253 255 249 ródło: Dane z Urzdu Statystycznego w Olsztynie Obrazem struktury ludnoci według płci i wieku jest piramida demograficzna, która pokazuje zmiany w poszczególnych grupach wiekowych. Niekorzystne zmiany w strukturze wieku wyraaj si starzeniem si ludnoci. Piramida demograficzna dla ludnoci w wieku 60 lat i wicej ukazuje nadwyk kobiet nad liczb mczyzn, tak charakterystyczn dla tej grupy wieku. Dysproporcja ta szczególnie jest widoczna powyej 85 roku ycia. W picioletnich grupach wiekowych, w stosunku do ogółu osób w wieku 60 lat i wicej, najwikszy udział procentowy stanowi osoby w wieku 65-69 lat. Znaczcy spadek liczby ludnoci w tej grupie nastpuje natomiast powyej 80 roku ycia. 20
Tabela nr 8. Ludno w wieku 60 lat i wicej (w picioletnich grupach wiekowych) w województwie warmisko-mazurskim w 2005 r. (udział %) Wiek Województwo Miasto Wie ogółem mczyni kobiety ogółem mczyni kobiety ogółem mczyni kobiety 100 39,0 61,0 100 38,5 61,5 100 39,9 60,1 60-64 22,5 10,2 12,3 23,4 10,5 12,9 21,1 9,9 11,2 65-69 24,1 10,2 13,9 23,9 9,8 14,1 24,3 10,8 13,5 70-74 21,7 8,4 13,3 21,3 8,1 13,2 22,4 8,9 13,5 75-79 17,1 5,9 11,2 16,8 5,9 10,9 17,6 6,1 11,5 80-84 9,8 2,9 6,9 9,8 2,9 6,9 9,9 2,9 7,0 85 i wicej 4,8 1,4 3,4 4,8 1,3 3,5 4,7 1,3 3,4 ródło: Dane z Urzdu Statystycznego w Olsztynie 1.2. Struktura ludnoci według stanu cywilnego W grupie osób starszych w wieku 60 lat i wicej według stanu cywilno-prawnego w województwie warmisko-mazurskim w 2005 roku najwikszy udział stanowiły osoby pozostajce w zwizku małeskim 56,9 %. Wysoki odsetek stanowiły równie osoby owdowiałe 36,1 %. Udział procentowy kawalerów i panien oraz osób rozwiedzionych jest najniszy - 7,0 %. Najmniej korzystny jest fakt, i a 43,1 % osób w tym wieku nie ma wsparcia partnera w swoim wieku. W szczególnie trudnej sytuacji w przypadku choroby lub niedołnoci znajduj si osoby, które nie maj lub nie mog liczy na pomoc rodziny. Osoby te zdane s, bowiem na pomoc rónych instytucji opieki społecznej, na które wzronie zapotrzebowanie wraz ze wzrostem liczby osób starszych. Porównujc dane dla osób starszych w wieku 60 lat i wicej pod wzgldem stanu cywilno-prawnego i miejsca zamieszkania stwierdza si wyszy na wsi jest ni w miecie udział procentowy osób pozostajcych w zwizku małeskim i osób owdowiałych. Znaczco niszy jest natomiast na wsi udział osób rozwiedzionych w ogólnej liczby osób w wieku 60 lat i wicej, w porównaniu do osób starszych w miecie. Tabela nr 9. Osoby starsze w wieku 60 lat i wicej w 2002 r. według stanu cywilno-prawnego w województwie warmisko-mazurskim wg NSP2002 a (udział %) Wyszczególnienie Ogółem Kawalerowie Osoby w zwizku Osoby Rozwiedzeni i panny małeskim owdowiałe Ogółem 100 3,8 56,9 36,1 3,2 Miasto 100 3,8 56,1 35,8 4,3 Wie 100 3,9 57,7 36,7 1,7 ródło: Dane z Urzdu Statystycznego w Olsztynie Porównujc dane według stanu cywilnego osób starszych 60 lat i wicej z podziałem na płe wyrana jest dysproporcja w udziałach procentowych osób pozostajcych w zwizku małeskim i owdowiałych. Udział procentowy mczyzn onatych w wieku 60 lat i wicej w poszczególnych grupach wiekowych do ogółu mczyzn w danej grupie wraz z wiekiem 21
maleje, ale w adnej nie jest niszy ni 69 %. Porównujc udział procentowy kobiet zamnych w wieku 60 lat i wicej w poszczególnych grupach wiekowych do ogółu kobiet równie wraz z wiekiem ich udział procentowy maleje. Jednak w adnej z grup wiekowych kobiet w wieku 60 lat i wicej kobiety zamne nie stanowiły wicej ni 65 %. Podobnie jest w przypadku osób owdowiałych, gdzie udział procentowy kobiet owdowiałych w poszczególnych grupach wiekowych kobiet wzrasta zdecydowanie szybciej ni w przypadku mczyzn. Tak duych dysproporcji nie ma, gdy porównamy udział procentowy osób rozwiedzionych oraz panien i kawalerów w poszczególnych grupach wiekowych do ogólnej liczby kobiet i mczyzn. 100% 100% 80% 80% 60% 60% 40% 40% 20% 20% 0% 60-64 65-69 70-74 75 lat i w icej w iek 0% 60-64 65-69 70-74 75 lat i w icej w iek kawalerowie onaci wdowcy rozwiedzeni panny zamne wdowy rozwiedzone Wykres nr 15. Osoby starsze w 2002 r. według stanu cywilno-prawnego ogółem w województwie warmiskomazurskim wg NSP2002 a r. (udział %) ródło: Dane z Urzdu Statystycznego w Olsztynie Porównujc dane dla osób starszych w wieku 60 lat i wicej pod wzgldem stanu cywilno-prawnego, płci, miejsca zamieszkania w poszczególnych grupach wiekowych wstpuje podobna tendencja jak w całym województwie w miastach, na wsi. Wraz z wiekiem ronie udział osób owdowiałych, a maleje udział osób pozostajcych w zwizku małeskim. 22
Tabela nr 10. Osoby starsze w 2002 r. według stanu cywilno-prawnego w województwie warmiskomazurskim wg NSP2002 a r. (udział %) Wiek Mczyni Kobiety Ogółem kawalerowie onaci wdowcy rozwiedzeni Ogółem panny zamne wdowy rozwiedzione Województwo 60-64 100 5,1 84,5 5,7 4,7 100 3,9 61,5 29,2 5,4 65-69 100 3,8 84,0 8,8 3,4 100 3,6 52,2 40,4 3,8 70-74 100 2,9 81,2 13,4 2,5 100 3,7 38,7 54,7 2,9 75 lat i wicej 100 2,0 69,4 27,0 1,6 100 4,6 18,9 75,0 1,5 Miasto 60-64 100 3,8 85,1 5,6 5,5 100 4,5 60,5 27,7 7,3 65-69 100 2,8 84,6 8,5 4,1 100 4,0 51,2 39,5 5,3 70-74 100 2,5 81,2 13,1 3,2 100 3,9 37,8 54,2 4,1 75 lat i wicej 100 1,8 69,0 27,0 2,2 100 4,8 18,3 74,8 2,1 Wie 60-64 100 7,0 83,4 6,0 3,6 100 2,9 63,1 31,6 2,4 65-69 100 5,2 83,0 9,4 2,4 100 3,0 53,7 41,9 1,4 70-74 100 3,6 80,7 14,2 1,5 100 3,3 40,1 55,5 1,1 75 lat i wicej 100 2,2 69,6 27,4 0,8 100 4,1 20,0 75,3 0,6 ródło: Dane z Urzdu Statystycznego w Olsztynie 1.3. Struktura ludnoci według wykształcenia W strukturze wykształcenia ludnoci według płci i wieku cały czas nastpuj zmiany ze wzgldu na wiksz dostpno do wykształcenia. Na pewno utrudniony dostp do wiedzy miały osoby, które w roku rozpoczcia II wojny wiatowej klasyfikowały si jako osoby uczce si. Zaliczono do tej grupy osoby majce rozpocz edukacj, a koczc na osobach na studiach wyszych, a wic osoby, które w 2005 roku znalazły si w przedziale wiekowym od 70 do 90 lat. Najwikszy udział procentowy w kadej picioletniej grupie wiekowej powyej 60 lat i wicej stanowi osoby o wykształceniu podstawowym, bd bez wykształcenia lub te o wykształceniu nieustalonym. Rozwój szkolnictwa oraz wiksze moliwoci w zdobyciu wykształcenia powoduj, i w niszych przedziałach wiekowych poprawia si struktura wykształcenia. 23
Tabela nr 11. Ludno faktycznie zamieszkała o ustalonym wieku dla osób starszych w wieku 60 lat i wicej według poziomu wykształcenia w poszczególnych grupach wiekowych w województwie warmisko-mazurskim w 2002 r. (dane NSP) Wiek ogółem wysze Mczyni rednie i policealne zasadnicze zawodowe podstawowe i bez wykształcenia Województwo ogółem wysze Kobiety rednie i policealne zasadnicze zawodowe podstawowe i bez wykształcenia 60-64 100 10,4 20,2 17,0 52,4 100 8,3 25,2 7,1 59,4 65-69 100 9,3 20,8 12,9 57,0 100 5,2 22,6 5,7 66,5 70-74 100 7,7 19,2 8,8 64,3 100 2,6 14,0 4,0 79,4 75-79 100 6,4 20,3 6,3 67,0 100 1,5 11,9 2,6 84,0 80-84 100 4,4 16,8 6,2 72,6 100 0,8 10,3 2,8 86,1 85-89 100 3,7 13,2 6,7 76,4 100 0,8 8,6 2,1 88,5 90-94 100 3,6 13,0 3,9 79,5 100 0,8 7,1 1,4 90,7 95 lat i wicej 100 1,8 10,9 1,8 85,5 100 1,0 5,3 0,2 93,5 Miasto 60-64 100 15,2 27,7 19,7 37,4 100 11,4 35,7 8,4 44,5 65-69 100 13,7 30,1 15,8 40,4 100 7,3 33,1 7,3 52,3 70-74 100 11,7 28,4 11,4 48,5 100 4,1 21,8 5,5 68,6 75-79 100 9,6 29,4 7,9 53,1 100 2,3 18,3 3,6 75,8 80-84 100 6,5 24,9 8,4 60,2 100 1,2 16,1 4,1 78,6 85-89 100 5,8 19,8 8,6 65,8 100 1,3 12,9 2,8 83,0 90-94 100 5,3 18,4 5,9 70,4 100 1,2 10,7 2,0 86,1 95 lat i wicej 100 3,0 11,9 3,0 82,1 100 1,4 7,4 0,0 91,2 Wie 60-64 100 3,6 9,6 13,2 73,6 100 3,3 8,3 4,9 83,5 65-69 100 3,2 8,2 8,9 79,7 100 1,8 6,6 3,3 88,3 70-74 100 2,4 6,4 5,1 86,1 100 0,5 2,9 1,9 94,7 75-79 100 1,6 6,7 3,7 88,0 100 0,4 2,6 0,9 96,1 80-84 100 1,4 5,4 3,2 90,0 100 0,1 2,1 1,0 96,8 85-89 100 0,8 4,2 4,1 90,9 100 0,1 1,8 0,9 97,2 90-94 100 0,9 4,2 0,9 94,0 100 0,0 1,3 0,5 98,2 95 lat i wicej 100 0,0 9,4 0,0 90,6 100 0,0 0,8 0,8 98,4 ródło: Dane z Urzdu Statystycznego w Olsztynie Jednym z waniejszych czynników rónicujcym poziom wykształcenia osób w wieku 60 lat i wicej jest miejsce zamieszkania. Ze wzgldu na dostp do wykształcenia mieszkacy obszarów wiejskich posiadaj nisze wykształcenie ni mieszkacy miast w tym samym wieku. 24
% 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Wysze Województwo rednie i policealne Miasto Zasadnicze zaw odow e Wie Podstaw ow e nieukoczone, bez w ykształcenia szkolnego i nieustalony Wykres nr 16. Ludno faktycznie zamieszkała o ustalonym wieku dla osób starszych w wieku 60 lat i wicej według poziomu wykształcenia w poszczególnych grupach wiekowych w województwie warmisko-mazurskim w 2002 r. (dane NSP) ródło: Dane z Urzdu Statystycznego w Olsztynie Innym czynnikiem rónicujcym poziom wykształcenia ludnoci w wieku 60 lat i wicej jest podział na płe. W województwie udział procentowy mczyzn o wykształceniu podstawowym, bd bez wykształcenia lub te o nieustalonym wykształceniu mczyzn waha si od 52,4 % (60-64 lata) do 85,5 % (95 lat i wicej), a kobiet od 59,4 % (60-64 lata) do 93,5 % (95 lat i wicej). Podobne zrónicowanie wystpuje pod wzgldem udziału osób o wykształceniu wyszym w poszczególnych grupach wiekowych dla kobiet i mczyzn w wieku 60 lat i wicej. W przeszłoci nie przywizywano tak duego znaczenia do wykształcenia wyszego kobiet. Najczciej koczyły one swoj edukacj na poziomie szkoły podstawowej. Odzwierciedleniem tego jest wynik porównania liczby kobiet i mczyzn w poszczególnych grupach wiekowych, które zdobyły wykształcenie wysze. W grupie osób w wieku 70 do 84 lat wykształcenie wysze zdobyło dwukrotnie wicej mczyzn ni kobiet. 25
100% Mczyni 100% Kobiety 90% 90% 80% 80% 70% 70% 60% 60% 50% 50% 40% 40% 30% 30% 20% 20% 10% 10% 0% 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 Podstaw ow e i bez w ykształcenia Zasadnicze zaw odow e rednie i policealne Wysze 90-94 95 lat i wicej w iek 0% 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 Podstaw ow e i bez w ykształcenia Zasadnicze zaw odow e rednie i policealne Wysze 90-94 95 lat i wicej w iek Wykres nr 17. Ludno faktycznie zamieszkała o ustalonym wieku dla osób starszych w wieku 60 lat i wicej, według poziomu wykształcenia w poszczególnych grupach wiekowych według płci ogółem w województwie warmisko-mazurskim w 2002 r. (dane NSP) ródło: Dane z Urzdu Statystycznego w Olsztynie 1.4. Struktura ludnoci według ródła utrzymania Główne ródło utrzymania osób starszych powyej 60 roku ycia stanowi emerytury. W Polsce wiadczenia emerytalne wypłacane s z dwóch systemów ubezpieczeniowych: powszechnego i rolniczego. Tabela nr 12. Przecitna liczba emerytur w województwie warmisko-mazurskim Lata Poza KRUS Liczba emerytur KRUS ( w tys.) 2000 102995 33,1 2004 117743 31,6 2005 123018 44,9 ródło: Dane z Urzdu Statystycznego w Olsztynie 26
Głównym wyznacznikiem sytuacji materialnej osób starszych jest przede wszystkim wysoko otrzymywanej emerytury. Jednoczenie osobom uprawnionym do emerytury lub renty, która ukoczyła 75 lat przysługuje dodatek pielgnacyjny. Jednak czsto zdarza si, e niski poziom emerytury powoduje, i osoby starsze i tak nie s wstanie utrzyma si samodzielnie. Dlatego niektóre z osób starszych zawieszaj emerytur i podejmuj prace na cały etat lub nie zawieszajc emerytury pracuj dodatkowo na ½ etatu. Nie wszystkie osoby starsze maj tak moliwo, choby ze wzgldu na stan zdrowia. Osoby starsze, nierzadko przewlekle chore wymagaj leczenia farmakologicznego, wie si to z zaywaniem czsto bardzo drogich lekarstw, co równie w duym stopniu obcia ich budet domowy. Tabela nr 13. Przecitne miesiczne emerytury i renty w województwie warmisko-mazurskim Lata Przecitna miesiczna emerytura i renta w zł z pozarolniczego systemu rolników indywidualnych ubezpiecze społecznych razem w tym emerytury razem w tym emerytury Przecitne wynagrodzenie brutto w województwie warmisko-mazurskim 2000 759,05 867,20 602,05 636,08-2001 843,11 959,34 686,36 729,50-2002 900,05 1021,87 699,65 739,99 2097,83 2003 945,56 1076,37 725,44 767,11 2185,02 2004 991,82 1127,00 745,69 785,97 2273,44 2005 1019,16 1143,29 756,55 791,97 - ródło: Dane z Urzdu Statystycznego w Olsztynie, www.stat.gov.pl Porównujc przecitn wysoko emerytury w województwie pomidzy 2000 a 2005 rokiem zauwaalny jest stały wzrost wysokoci redniej emerytury, zarówno z systemu ubezpiecze społecznych jak i rolniczego. Jednak problem stanowi relacja wysokoci emerytur w porównaniu do wynagrodzenia, jak otrzymuj osoby pracujce, gdzie jest ona dwukrotnie wysza, a przecie koszty utrzymania s takie same bez wzgldu na wiek. 1.5. Struktura ludnoci według zgonów W województwie warmisko-mazurskim prawie 66,4 % zgonów spowodowanych jest chorobami okrelanymi jako cywilizacyjne (m.in. choroby układu krenia, nowotwory złoliwe). Najwiksze zagroenie dla zdrowia i ycia ludnoci stanowi choroby układu krenia (40,7 % zgonów), które od wielu lat s główn przyczyn zgonów. Niekorzystnym zjawiskiem jest równie wzrost liczby zgonów powodowanych chorobami nowotworowymi. Nowotwory złoliwe w 2004 roku były przyczyn, a 25,6 % zgonów. 27
Tabela nr 14. Zgony według przyczyn w województwie warmisko-mazurskim w 2004 roku 2004 Wyszczególnienie Województwo Miasto Wie Ogółem 12272 7091 5181 niektóre choroby zakane i pasoytnicze 91 51 40 nowotwory 3147 1918 1229 choroby krwi i narzdów krwiononych i niektóre choroby z udziałem mechanizmów autoimmunologicznych 14 11 3 zaburzenia wydzielania wewntrznego, stanu odywiania i przemiany metabolicznej 151 87 64 choroby układu nerwowego i narzdów zmysłów 167 104 63 choroby układu krenia 4998 2858 2140 choroby układu oddechowego 813 439 374 choroby układu trawiennego 443 272 171 choroby układu kostnostawowego, miniowego i tkanki łcznej 64 36 28 choroby układu moczowo-płciowego 126 81 45 niektóre stany rozpoczynajce si w okresie okołoporodowym 30 18 12 wady rozwojowe wrodzone, zniekształcenia i aberracje chromosomowe 28 14 14 objawy, cechy chorobowe oraz nieprawidłowe wyniki bada klinicznych, laboratoryjnych gdzie indziej niesklasyfikowane 1122 612 510 zewntrzne przyczyny zachorowania i zgonu 986 530 456 pozostałe 92 60 32 brak przyczyny zgonu (opisu) w Karcie Statystycznej do Karty Zgonu - - - ródło: Dane z Urzdu Statystycznego w Olsztynie Tabela nr 15. Zgony według przyczyn w województwie warmisko-mazurskim w 2004 r. w poszczególnych grupach wiekowych (udział %) Wyszczególnienie ogółem Ludno według wieku: 60-69 lat 70-79 lat 80 i wicej lat niektóre choroby zakane i pasoytnicze 100 15,4 22,0 17,6 nowotwory 100 24,2 31,8 15,5 choroby krwi i narzdów krwiononych i niektóre choroby z udziałem mechanizmów autoimmunologicznych 100 35,7 35,7 14,3 zaburzenia wydzielania wewntrznego, stanu odywiania i przemiany metabolicznej 100 19,2 40,4 23,2 choroby układu nerwowego i narzdów zmysłów 100 5,9 1,6 0,0 choroby układu krenia 100 15,4 32,0 37,7 choroby układu oddechowego 100 16,7 34,8 35,5 choroby układu trawiennego 100 17,2 23,3 18,5 choroby układu kostnostawowego, miniowego i tkanki łcznej 100 15,6 28,1 48,4 choroby układu moczowo-płciowego 100 18,3 33,3 31,7 objawy, cechy chorobowe oraz nieprawidłowe wyniki bada klinicznych, laboratoryjnych gdzie indziej niesklasyfikowane 100 15,3 18,4 29,2 zewntrzne przyczyny zachorowania i zgonu 100 8,9 7,4 3,2 ródło: Ludno, ruch naturalny i migracje w województwie warmisko-mazurskim w 2005 r., US, Olsztyn, 2006 28
Na choroby układu krenia najwicej osób w grupie osób starszych umierało w przedziałach wiekowych 70-79 lat oraz 80 lat i wicej. Nowotwory najczciej były przyczyn zgonów osób w wieku 60-69 lat i 70-79 lat. Wraz z wiekiem wzrasta równie liczba zgonów spowodowanych chorobami układu oddechowego, chorobami układu kostnostawowego, miniowego i tkanki łcznej oraz chorobami układu moczowo-płciowego. 29
V. Podsumowanie Wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym w stosunku do ogólnej liczby ludnoci bdzie wymagał przyjcia odpowiedniej polityki społecznej, zwizanej z zapewnieniem tym osobom emerytur (system emerytalny) oraz wzrostem wydatków na system opieki zdrowotnej (wzrost kadr zajmujcych si geriatri i opiek nad osobami starszymi). Wane jest równie wspieranie aktywnej staroci poprzez wykorzystanie ich dowiadczenia w pracy przez młodych pracowników w celu zdobycia wiedzy. Jednoczenie moliwo przekazania swojej wiedzy oraz zapotrzebowanie na ich pomoc nie spowoduje u osób starszych uczucia wykluczenia zawodowego, a niejednokrotnie społecznego. W Strategii polityki społecznej na 2007-2013 dla Polski proponowane jest rozwijanie systemu opieki pielgnacyjnej w celu integracji ludzi starszych, midzy innymi poprzez: pomoc (zinstytucjonalizowana, grup pomocowych) osobom majcym trudnoci z samodzielnym funkcjonowaniem, rozbudowanie usług wspomagajcych (transportowych, gastronomicznych), znoszenie barier urbanistycznych, dostp do informacji, szkolenie profesjonalnych kadr, zajmujcych si opiek rodowiskow, opracowanie standardów opieki rodowiskowej i nadzór nad ich realizacj, wprowadzenie rozwiza pozwalajcych na godzenie aktywnoci zawodowej z opiek nad członkiem rodziny wymagajcym pomocy, w tym pracy w mniejszym wymiarze czasu pracy, rozwój form pomocy w okresowym wyrczaniu opiekunów rodzinnych. W województwie warmisko-mazurskim proces starzenia si społeczestwa jest wyranie zrónicowany w poszczególnych gminach. W celu wyznaczenia obszarów, w których proces starzenia si społeczestwa jest najbardziej zawansowany przyjto dwa wskaniki. Jednym z nich jest przyrost rzeczywisty, na który składa si przyrost naturalny i ruch migracyjny. O starzeniu si społeczestwa mona mówi, gdy przyrost naturalny spada i nie jest w stanie przewyszy ubytków ludnoci spowodowanych migracjami. Drugim wyznacznikiem jest udział ludnoci w wieku poprodukcyjnym do ludnoci ogółem. Jako kryterium kwalifikujcym gminy w województwie warmisko-mazurskim, gdzie proces starzenia si społeczestwa jest najbardziej zawansowany, przyjto uzyskanie przez gminy zarówno ujemnego przyrostu rzeczywistego na 1000 ludnoci poniej redniej w województwie 1,2 jak i udziału ludnoci w wieku poprodukcyjnym powyej redniej w województwie 13,4 %. 30
Uwzgldniajc to kryterium proces starzenia si społeczestwa w województwie najbardziej zawansowany jest w 51 gminach (mapa nr 11). W wikszoci s to gminy, w których znaczny udział stanowiły grunty PGR-owskie, obecnie charakteryzujce si słabym rozwojem gospodarczym i wysokim bezrobociem. Stan ten powoduje, i ludzie młodzi, lepiej wykształceni, podejmuj decyzje o emigracji. To z kolei potguje proces starzenia si społeczestwa. 31
VI. Wnioski Przeprowadzona analiza, udziału osób starszych w ogólnej liczbie ludnoci, pozwala na stwierdzenie, e w województwie warmisko-mazurskim stopie zaawansowania starzenia si społeczestwa jest poniej redniej krajowej. Udział grupy osób w wieku powyej 60 lat i wicej wraz z upływem czasu bdzie wzrastał, dlatego w chwili obecnej bardzo wane jest podjcie odpowiednich działa w celu zorganizowania lepszej infrastruktury opieki społecznej i ekonomicznej nad osobami starszymi. Takie działania s, bowiem niezbdne i konieczne dla dobra ogółu społeczestwa. Wanym elementem dostosowania polityki do zachodzcych zmian demograficznych moe by równie połoenie wikszego nacisku na profilaktyk (głównie zdrowotn). W województwie warmisko-mazurskim najbardziej zaawansowany proces starzenia si społeczestwa obserwowany jest w gminach połoonych w północnej czci regionu. W celu bardziej dokładnego rozpoznania ju istniejcej infrastruktury w poszczególnych gminach w województwie dla starzejcego si społeczestwa oraz wydatków, jakie naleałoby ponie na jej dostosowanie do przyszłych potrzeb, wane jest przeprowadzenie bardziej szczegółowych bada. Wstpnie mona byłoby wybra kilka gmin, dla których naleałoby wykona inwentaryzacj istniejcej infrastruktury oraz jak naleałoby j dostosowa do przyszłych potrzeb. Naleałoby równie, przeprowadzi ankiet wród mieszkaców w wieku 60 lat i wicej, dla których ta infrastruktura ma by przygotowana. Badania te powinny obejmowa: zbadanie stanu zdrowia i sprawnoci oraz opieki zdrowotnej nad osobami starszymi: o sprawno funkcjonowania ludzi starych (ogółem i w zalenoci od miejsca zamieszkania), o opieka domowa nad niesprawnymi lub powanie chorymi osobami starszymi, o korzystanie z usług opieki społecznej (wiadczenia placówek opieki) i usług medycznych, poziom zabezpieczenia usług medycznych i opiekuczych dla osób starszych, opinie respondentów dotyczce traktowania ludzi starych w porównaniu z osobami młodszymi.. 32
VII. Spis tabel, wykresów i map Tabela nr 1 Ludno w wieku 65lat i wicej w Unii Europejskiej w 2006 r.; Tabela nr 2 Dzietno i trwanie ycia w Polsce do 2030 r.; Tabela nr 3 Liczba emerytów w tys. osób z prognoz do 2020 r.; Tabela nr 4 Ludno według grup ekonomicznych w województwie warmisko-mazurskm 1988-2005 (udział %); Tabela nr 5 Dzietno i trwanie ycia w województwie warmisko-mazurskim w 2005 r.; Tabela nr 6 Ludno w wieku 60 lat i wicej w województwie warmisko-mazurskim w 2005 r. (udział %); Tabela nr 7 Wskanik feminizacji dla osób starszych w województwie warmisko-mazurskim 2005 r.; Tabela nr 8 Ludno w wieku 60 lat i wicej (w picioletnich grupach wiekowych) w województwie warmisko-mazurskim w 2005 r. (udział %); Tabela nr 9 Osoby starsze w wieku 60 lat i wicej w 2002 r. według stanu cywilno-prawnego w województwie warmisko-mazurskim wg NSP2002 a (udział %); Tabela nr 10 Osoby starsze w 2002 r. według stanu cywilno-prawnego w województwie warmiskomazurskim wg NSP2002 a r. (udział %); Tabela nr 11 Ludno faktycznie zamieszkała o ustalonym wieku dla osób starszych w wieku 60 lat i wicej według poziomu wykształcenia w poszczególnych grupach wiekowych w województwie warmisko-mazurskim w 2002 r.(dane NSP); Tabela nr 12 Przecitna liczba emerytur w województwie warmisko-mazurskim; Tabela nr 13 Przecitne miesiczne emerytury i renty w województwie warmisko-mazurskim; Tabela nr 14 Zgony według przyczyn w województwie warmisko-mazurskim w 2004 r.; Tabela nr 15 Zgony według przyczyn w województwie warmisko-mazurskim w 2004 r. w poszczególnych grupach wiekowych (udział %). Wykres nr 1 Współczynnik dzietnoci w latach 1990-2003; Wykres nr 2 Przecitne trwanie ycia w latach 1950-2003; Wykres nr 3 Struktura ludnoci według płci i wieku w Polsce w 2002 i 2030 roku; Wykres nr 4 Liczba ludnoci w wieku powyej 65 lat w Polsce; Wykres nr 5 Wskanik obcienia demograficznego; Wykres nr 6 Liczba emerytów w tys. osób w Polsce; Wykres nr 7 Wydatki socjalne ogółem, w tym emerytury i opieka zdrowotna; Wykres nr 8 Ludno w wieku poprodukcyjnym w województwie warmisko-mazurskim Wykres nr 9 Struktura ludnoci według płci i wieku ogółem dla województwa warmiskomazurskiego ogółem w 1988 r.; Wykres nr 10 Struktura ludnoci według płci i wieku ogółem dla województwa warmiskomazurskiego ogółem w 2005 r.; 33