W 2009 roku najwêksza nstytucja fnansuj¹ca nwestycje ekologczne w Polsce Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowska Gospodark Wodnej obchodz jubleusz 20-leca stnena. Gospodarka odpadam ochrona powerzchn zem od pocz¹tku stnena NFOŒGW by³y dzedznam le ¹cym w sferze najwêkszego zanteresowana zaanga owana tej nstytucj. Doœæ powedzeæ, e w okrese 1989 2009 Narodowy Fundusz podpsa³ w tych dzedznach blsko tys¹c umów na kwotê przekraczaj¹c¹ mlard z³otych. W perwszych latach funkcjonowana Narodowego Funduszu odpady zarówno przemys³owe, jak komunalne by³y powa nym zagro enem dla œrodowska w Polsce. Problemem by³o tak e nelegalne new³aœcwe ch sk³adowane. W welu regonach kraju zagro ene powodowane przez odpady pozostaje nadal ne mnej aktualne. Dlatego od welu lat podejmowane s¹ dza- ³ana maj¹ce na celu wprowadzene nskoodpadowych, czystszych technolog produkcj, zapewnaj¹cych wykorzystane wszystkch sk³adnków surowców, wprowadzane s¹ kompleksowe systemy zagospodarowana odpadów, ³¹czne z ch selekcj¹, recyklngem utylzacj¹. Zmany, jake nast¹p³y w polskej gospodarce w zw¹zku z procesem dostosowawczym do wymagañ Un Europejskej, wymus³y równe zmany w gospodarce odpadam. W œlad za uchwalonym w 2002 roku perwszym Krajowym Planem Gospodark Odpadam opracowano kolejno wojewódzke, powatowe gmnne plany. W 2006 roku Rada Mnstrów Dwudzestolece NFOŒGW (1989 2009) PONAD MILIARD Z OTYCH NA przyjê³a znowelzowany rozszerzony Krajowy Plan Gospodark Odpadam 2010. Te dokumenty strategczne oraz Poltyka Ekologczna Pañstwa wyznaczaj¹ cele, jake nale y w kolejnych horyzontach czasowych os¹gn¹æ, dla zapewnena skutecznej ochrony powerzchn zem wody przed gromadzonym odpadam przemys³owym komunalnym. S¹ one tak e wyznacznkem dza- ³añ podejmowanych przez Narodowy Fundusz w ustalanu prorytetów dofnansowana poszczególnych przedsêwzêæ w gospodarce odpadam. Narodowy Fundusz dofnansowuje realzacjê przedsêwzêæ, których za³o ena s¹ zgodne z przepsam polskego prawa za- ³o enam planów gospodark odpadam wszystkch szczebl, natomast rozw¹zana proponowane w zakrese gospodarowana odpadam odpowadaj¹ podstawowym zasadom poltyk ekologcznej obow¹zuj¹cym w Un Europejskej. W rezultace przyjêtych prorytetów ogranczeñ natury prawnej Narodowy Fundusz w dwudzestolecu 1989 2009 wspomaga³ nastêpuj¹ce kerunk: zapobegane powstawanu odpadów poprzez rozwój wdra ane technolog bez- ma³oodpadowych, w celu mnmalzacj loœc odpadów powstaj¹cych jako produkty uboczne procesów wytwórczych; powtórne wykorzystywane odpadów w drodze recyklngu matera³owego energetycznego (wprowadzane systemów zbórk selektywnej, segregacj odpadów, tworzena rynków zby- 41
Nr 2 (56)/09 tu dla produktów wytworzonych z surowców wtórnych); ³agodzene problemów wynk³ych z nagromadzena du ej objêtoœc odpadów poprzez ch zagospodarowane, wykorzystane optymalzacjê systemów gospodark odpadam. W myœl tej zasady, Narodowy Fundusz preferuje wykorzystane fzykochemcznych lub bologcznych procesów obróbk odpadów, w celu stworzena warunków do mnmalzacj ch negatywnego oddza³ywana na œrodowsko; prowadzene dza³añ naprawczych, w szczególnoœc rekultywacja terenów zdegradowanych. Najwa nejsze przedsêwzêca w dzedzne ochrony powerzchn zem, które uzyska³y dofnansowane ze œrodków Narodowego Funduszu w c¹gu 20 lat jego dza³alnoœc, ujêto w nastêpuj¹cych kategorach: budowa zak³adów utylzacj odpadów komunalnych, w których odzysk surowców wtórnych z masy odpadów oraz kompostowane odpadów organcznych stanow¹ podstawowe zadana w dza³alnoœc tych przedsêborstw, budowa lub modernzacja standardowych, mêdzygmnnych sk³adowsk odpadów komunalnych przemys³owych oraz rekultywacja starych sk³adowsk komunalnych, zagospodarowane odpadów przemys³owych osadów œcekowych z oczyszczaln œceków, wspomagane systemów zberana demonta u pojazdów wycofanych z eksploatacj, gospodarowana odpadam zu ytego sprzêtu elektrycznego elektroncznego, usuwana azbestu wyrobów zaweraj¹cych azbest, rekultywacja terenów zdegradowanych, w szczególnoœc przez wojsko, przemys³ transport, budowa nstalacj do termcznej utylzacj odpadów przemys³owych, medycznych weterynaryjnych, lkwdacja starych sk³adowsk odpadów nebezpecznych tzw. bomb ekologcznych, zakup sprzêtu urz¹dzeñ specjalstycznych, pozwalaj¹cych na zorganzowane selektywnej zbórk odpadów oraz prawd³ow¹ eksploatacjê sk³adowsk. Ponad 1,1 mld z³ dotacj po yczek W latach 1989 2008 podpsano 824 umowy dotacyjnego po yczkowego wspomagana przedsêwzêæ w gospodarce odpadam ochrone powerzchn zem, których wykonane by³o uzale none poœredno b¹dÿ bezpoœredno od wsparca Narodowego Funduszu. ¹czna wartoœæ kosztorysowa tych nwestycj zamyka sê w kwoce prawe 3,5 mld z³otych. Ca³kowta kwota œrodków z Narodowego Funduszu przeznaczona na dofnansowane tych projektów przekracza 1,1 mld z³otych z³. Œredn udza³ Narodowego Funduszu w fnansowanu tych projektów kszta³towa³ sê na pozome 32%. Najwêksze przedsêwzêca nwestycyjne, które zosta³y zrealzowane w okrese dwudzestu lata funkcjonowana Narodowego Funduszu, pogrupowano wed³ug pe³nonej funkcj, w nastêpuj¹cych klasach: zak³ady utylzacj odpadów komunalnych z segregacj¹, kompostowanem odpadów odzyskem surowców wtórnych (np. w: Ko³obrzegu, Suwa³kach, Warszawe, Grodzsku Mazoweckm, P³ocku, Zabrzu, Elbl¹gu, W³oc³awku, Pu³awach). Ze wsparcem Narodowego Funduszu 42
wprowadzono kompleksow¹ gospodarkê odpadam komunalnym na terene welu gmn, m.n. w Sulêcne, Kwdzyne, Suchej Beskdzkej, ywcu; obekty termcznej utylzacj odpadów komunalnych, przemys³owych nebezpecznych, z uwzglêdnenem odpadów szptalnych, do których zalczono: nwestycje realzowane w ramach Programu budowy regonalnych spalarn odpadów szptalnych (w Gorzowe Welkopolskm, Skernewcach, Glwcach, Katowcach, Krakowe, Torunu, Bydgoszczy, Rabce, Malborku, Wa³brzychu, Lublne, Skar ysku-kamennej, odz, Legncy, W³oc³awku, Warszawe, Sedlcach, Leszne, Tarnowe, asku, Ba- ³ymstoku, Sandomerzu, ywcu); oraz spalarnê odpadów rafneryjnych w Rafner Nafty Jedlcze, w³¹czaj¹c nstalacjê do termcznej utylzacj odpadów przemys³owych nebezpecznych dla regonu Polsk po³udnowo-wschodnej, w Rzeszowe; nstalacje s³u ¹ce zagospodarowanu produktów odsarczana spaln w Elektrocep³own Konn ZP PAK oraz produktów procesu suchego odpopelana, realzowanego w Elektrocep³own II w Gdañsku, a ponadto nwestycje zw¹zane z utylzacj¹ popo³ów z Po³udnowego Koncernu Energetycznego S.A. Oddza³ Elektrowna azska Po³udnowego Koncernu Energetycznego S.A. Oddza³ Elektrowna agsza; nstalacja hydrorafnacj olejów przepracowanych w mejscowoœc Jedlcze, nale ¹ca do Rafner Jedlcze S.A.; przeprowadzona w latach 2002 2005 rekultywacja terenów zdegradowanych przez wojska Federacj Rosyjskej, przemys³ transport (najwêksze obekty oczyszczane z ropopochodnych s¹ zlokalzowane w: Œwnoujœcu, Stargardze Szczecñskm, Bagczu, Bornym Sulnowe, Œwêtoszowe, aganu, Brzegu, Szprotawe; z uwzglêdnenem lkwdacj skutków dza³alnoœc przemys³owej Krakowskch Zak³adów Sodowych, PKP Wroc³aw); lkwdacja w latach 1995 2008 neczynnych sk³adowsk odpadów nebezpecznych, w tym tzw. moglnków na terene wszystkch województw, ochrona g³ównego zbornka wód podzemnych 330-Glwce, poprzez kompleksowe uneszkodlwene odpadów wraz z rekultywacj¹ terenów po Zak³adach Chemcznych w Tarnowskch Górach. Narodowy Fundusz dofnansowa³ tak e zabezpeczene odpadów azbestowych na drogach wewnêtrznych w Szczucne gmne, któr¹ najbardzej dotknê³y skutk produkcj wyrobów budowlanych zaweraj¹cych rakotwórczy azbest. Narodowy Fundusz dofnansowa³ tak- e budowê zak³adu produkcj kruszyw drogowych z u l pomedzowych z peców szybowych Huty Medz G³ogów; budowa lub modernzacja regonalnych sk³adowsk odpadów komunalnych przemys³owych wraz z doposa enem w sprzêt urz¹dzena (m.n. w Wa³brzychu, Dukl, P³ocku, Domaszkowcach, Œwêtoszowe, Œwerklanach, Grójcu, w gmnach Brzeszcze Koñske oraz Zak³adach Azotowych W³oc³awek ); 43
Nr 2 (56)/09 usunêce uneszkodlwane odpadów z terenów dotknêtych skutkam powodz (m.n. wysypsko Maœlce we Wroc³awu); dofnansowane zakupów sprzêtu urz¹dzeñ w celu stworzena mo lwoœc zbórk olejów przepracowanych, zu ytych akumulatorów, opon, bater, a tak e zu ytych opakowañ. Cynk z odpadów Przyk³adem nwestycj, która w kompleksowy sposób rozw¹za³a problem nebezpecznych odpadów jest modernzacja Huty Tlenku Cynku przeprowadzona w latach 2004 2007. Z 67-procentowym udza- ³em po yczk Narodowego Funduszu (ponad 45,1 mln z³) dla spó³k Boles³aw Recyklng z Bukowna przeprowadzono modernzacjê ln technologcznej przerobu odpadów cynkonoœnych. Efektem ekologcznym tego projektu jest uneszkodlwane odpadów cynkonoœnych w loœc 130 tys. ton roczne. Wsparce Narodowego Funduszu doprowadz³o do bezpecznego zagospodarowana wszystkch powstaj¹cych w skal kraju odpadów cynkonoœnych ch depozytów, w tym w szczególnoœc szlamów hydrometalurgcznych oraz py³ów stalownczych. Odzysk cynku z odpadów pozwol³ natomast na zmnejszene zu yca rodzmych zasobów surowców cynkonoœnych. Wtórnym efektem ekologcznym jest ogranczene emsj dwutlenku sark oraz emsj py³ów zaweraj¹cych zw¹zk kadmu, o³owu cynku. Zakres rozw¹zañ technologcznych dofnansowanych przez Narodowy Fundusz obejmowa³: umo lwene selektywnego przerobu matera³ów cynkonoœnych przez wydzelene osobnego c¹gu technologcznego do przerobu matera³ów cynkonoœnych pylstych o nskej zawartoœc sark, modernzacjê wêz³ów podawana wsadu do peca, modernzacjê ln ch³odz¹co-odpylaj¹cych, wybudowane nstalacj odsarczana gazów. Konkurs Zagospodarowane odpadów na terenach wejskch Z ncjatywy Narodowego Funduszu w latach 1995 2001 organzowany by³ przeprowadzany cyklczne konkurs Zagospodarowana odpadów na terenach wejskch. Celem konkursu by³a stymulacja spo- ³ecznoœc ma³ych œrednch gmn do prowadzena nowoczesnej bezpecznej gospodark odpadam. W czterech edycjach konkursu, organzowanych jeszcze w okrese przedakcesyjnym, uczestnczy³o ³¹czne 817 gmn zw¹zków gmn, którym w wynku rozstrzygnêæ fna³owych przyznano nagrody wyró nena na ³¹czn¹ kwotê 107,5 mln z³. Ponadto Narodowy Fundusz wyasygnowa³ ponad 1,1 mln z³ przeznaczone na nagrody specjalne przekazane szko³om organzacjom dza³aj¹cym na terene gmn, wyró nonym w szerzenu edukacj ekologcznej wœród dzec m³odze y. Laureac konkursu byl zobow¹zan do przeznaczena nagród penê nych na wykonane nwestycj proekologcznych na terenach wejskch. Nagrody przyznane gmnom w wynku konkursu stanow³y nejednokrotne stotny wk³ad fnansowy w gmnnych bud etach. Ne nale a³y do rzadkoœc sytuacje, w których przyznane nagrody, ³agodz¹c powa ne nedobory fnansowe, przyczyn³y sê do budowy np. nowych oczyszczaln œceków lub realzacj nnych projektów w ochrone œrodowska. Subfundusze preferencje dla recyklngu W ostatnch latach zadana Narodowego Funduszu w dofnansowywanu przed- 44
sêwzêæ z zakresu gospodark odpadam znaczne sê powêkszy³y. Oprócz dotychczasowego subfunduszu geologcznego górnczego Narodowemu Funduszow powerzono tak e obs³ugê œrodków wynkaj¹cych z prawa w dzedzne gospodark odpadam gromadzonych na wydzelonych subfunduszach subkontach. Najbardzej skomplkowany podzelony jest subfundusz op³at produktowych, którego podstawa prawna opera sê na tzw. ustawe produktowej, czyl ustawe o obow¹zkach przedsêborców w zakrese gospodarowana nektórym odpadam oraz o op³ace produktowej op³ace depozytowej. Subfundusz stanow¹ wp³ywy z tytu³u newykonana obow¹zku odzysku recyklngu odpadów pou ytkowych. Subfundusz op³at produktowych dzel sê na subkonta, które przypsane s¹ do ka - dego wymenonego w ustawe rodzaju odpadu. Mamy wêc w Narodowym Funduszu subkonto op³at produktowych z opakowañ, bater akumulatorów, olejów, lamp wy³adowczych, opon urz¹dzeñ ch³odnczych. W 2007 roku przychody NFOŒGW z op³at produktowych wynos³y prawe 6,4 mln z³otych, co oznacza powrót do obserwowanego w latach ubeg³ych trendu spadkowego we wp³ywach z tego tytu³u. Do nedawna by³o jeszcze subkonto op³at produktowych za lampy wy³adowcze, ale œrodk z tytu³u tej op³aty przesta³y zaslaæ subkonto lampy wy³adowcze. Z pocz¹tkem 2008 r. wesz³y w yce przepsy dotycz¹ce op³at produktowych z ustawy o zu ytym sprzêce elektrycznym elektroncznym, a œrodk stanow¹ce przychód NFOŒGW zaczn¹ zaslaæ subkonto sprzêt AGD od 2009 r. Pen¹dze bêd¹ przeznaczone na dofnansowane dza³añ w zakrese: odzysku, przetwarzana recyklngu, edukacj ekologcznej dotycz¹cej zagospodarowana, rozwoju nowych technolog recyklngu, zberana uneszkodlwana zu ytego sprzêtu elektrycznego elektroncznego. Bopalwa ochrona warstwy ozonowej Na podstawe ustawy o substancjach zubo aj¹cych warstwê ozonow¹ Narodowy Fundusz obs³uguje subfundusz op³aty za emsjê substancj zubo aj¹cych warstwê ozonow¹. Œrodk mog¹ byæ przeznaczone jedyne na zadana zw¹zane ze zbórk¹ odpadów zaweraj¹cych substancje kontrolowane (wodorochlorofluorowêglowodory (HCFC), chlorofluoro-wêglowodory (CFC) oraz bromometan), z ch odzyskwanem, gromadzenem uneszkodlwanem. Ustawa o bokomponentach bopalwach cek³ych jest natomast podstaw¹ prawn¹ subfunduszu, który mo e byæ przeznaczany wy³¹czne na wsperane dza³alnoœc zw¹zanej z wytwarzanem bokomponentów bopalw cek³ych. Jest to nowy mechanzm fnansowy w dza- ³alnoœc Narodowego Funduszu w 2008 roku przewdzane s¹ wp³ywy w wysokoœc 2 mln z³otych. Nowym mechanzmem w dyspozycj Narodowego Funduszu s¹ tak e wp³ywy wynkaj¹ce z przyjêtej w 2007 roku ustawy o mêdzynarodowym przemeszczanu odpadów. Op³aty recyklngowe fundusz wrakowy Ustawa Prawo ochrony œrodowska wyznaczy³a Narodowy Fundusz do obs³ug œrodków pochodz¹cych z op³at w zakrese recyklngu pojazdów wycofanych z eksploatacj. Rada Mnstrów okreœl³a zasady podza³u œrodków z op³at recyklngowych, które gromadzone s¹ w NFOŒGW na podstawe ustawy o recyklngu pojazdów wycofa- 45
Nr 2 (56)/09 nych z eksploatacj oraz termny przyjmowana wnosków o dofnansowane recyklngu pojazdów. Za ka dy sprowadzony do Polsk samochód osobowy dostawczy do 3,5 tony dopuszczony do eksploatacj trzeba p³acæ od styczna 2006 roku 500 z³ na poczet przysz³ego recyklngu. Z tej op³aty zwolnen s¹ przedsêborcy, którzy wprowadzaj¹ na terytorum kraju powy- ej 1000 pojazdów roczne, pod warunkem utworzena sec stacj demonta u pojazdów wycofanych z u ytkowana. Z rozporz¹dzena Rady Mnstrów, które okreœla zasady sposób podza³u œrodków z op³at recyklngowych wynka, e 50% wp³ywów pochodz¹cych z tych op³at jest przeznaczone w forme dotacj na dop³aty dla przedsêborstw zajmuj¹cych sê demonta em pojazdów wycofanych z eksploatacj. Na dza³ana nwestycyjne w zakrese demonta u, gospodarowana odpadam zbórk starych aut udzelane s¹ preferencyjne po yczk. Na ten cel przeznaczonych jest 30% wp³ywów. Natomast pozosta³e 20% œrodków traf do gmn za zberane porzuconych pojazdów. Wp³ywy na tzw. subfundusz recyklngowy s¹ odzwercedlenem skal mportu u ywanych samochodów do Polsk. W 2006 roku na konto NF wp³ynê³o 335,6 mln z³. Z tej kwoty po ocene wnosków o dofnansowane, rozdysponowano mnej n 15 mln z³. W 2007 roku na konto subfunduszu recyklngowego wp³ynê³o ponad 505 mln z³otych, a dla przedsêborstw gmn rozdysponowano 35,3 mln z³. W kolejnych latach, wraz z rosn¹c¹ lczb¹ pojazdów wycofanych z eksploatacj, wydatk na ch recyklng bêd¹ ros³y. Nowelzacja Prawa ochrony œrodowska w 2008 roku stworzy³a mo lwoœæ przeznaczana czêœc œrodków z ne w pe³n wykorzystywanego subfunduszu recyklngowego tak e na nne cele, w tym na dofnansowane nwestycj, które w znacznej czêœc fnansowane s¹ z dotacj Un Europejskej, a borykaj¹ sê z problemam wykonawczym, przekroczenam termnów bud etów. Gospodarka odpadam na lœce prorytetów Pe³ny obraz aktywnoœc Narodowego Funduszu w dofnansowanu projektów w gospodarce odpadam ochrone powerzchn zem by³by nepe³ny, gdyby ne wspomneæ tak e o udzale NFOŒGW w obs³udze œrodków zagrancznych przeznaczonych na tê dzedznê ochrony œrodowska. Wœród 88 projektów nwestycyjnych z dofnansowanem Komsj Europejskej z lat 2000 2006, koordynowanych przez Narodowy Fundusz, osem dotyczy welkch nwestycj porz¹dkuj¹cych gospodarkê odpadam: w Leszne, Kalszu ( Orl staw ), Radomu, Wroc³awu, Krakowe, odz, Torunu w Gdyn (Dolna Redy Chylonk Eko-Dolna ). Wszystke uzyska³y tak e wsparce fnansowe Narodowego Funduszu. Równe znaczna czêœæ projektów, które z pomoc¹ fnansow¹ Narodowego Funduszu realzowane by³y w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjnoœc Przedsêborstw dza³ane 2.4, dotyczy modernzacj systemów zagospodarowana odpadów, ch utylzacj recyklngu w przedsêborstwach. Szerok zakres porz¹dkowana modernzacj systemów zagospodarowana odpadów komunalnych, a tak e ochrony powerzchn zem zawera II oœ prorytetowa Programu Operacyjnego Infrastruktura Œrodowsko, dla której Narodowy Fundusz (projekty powy ej 25 mln euro), wspólne z funduszam wojewódzkm ochrony œrodowska gospodark wodnej (projek- 46
ty do 25 mln euro) jest Instytucj¹ Wdra- aj¹c¹. Ze œrodków unjnego Funduszu Spójnoœc przeznaczono 1 216 mln euro na dwa dza³ana obejmuj¹ce: kompleksowe przedsêwzêca z zakresu gospodark odpadam komunalnym, ze szczególnym uwzglêdnenem odpadów nebezpecznych oraz przywracane terenom zdegradowanym wartoœc przyrodnczych ochrona brzegów morskch. Narodowy Fundusz udzela tak e wsparca fnansowego na realzacjê projektów z dzedzny gospodark odpadam, które uzyskuj¹ dofnansowane unjne z nnych programów operacyjnych. Od pocz¹tku 2009 roku podstaw¹ do przyjmowana rozpatrywana wnosków o dofnansowane ze œrodków Narodowego Funduszu s¹ Programy Prorytetowe. W dzedzne ochrony zem obejmuj¹ one: 1. Program dla przedsêwzêæ w zakrese redukcj loœc sk³adowanych odpadów poprzez uzupe³nane rozbudowê systemów s³u ¹cych ch zagospodarowanu. 2. Program dla przedsêwzêæ w zakrese zamykana rekultywacj sk³adowsk odpadów nnych n nebezpeczne obojêtne, nespe³naj¹cych wymogów obow¹zuj¹cego prawa. 3. Program dla przedsêwzêæ w zakrese lkwdacj mogelnków zaweraj¹cych przetermnowane œrodk ochrony roœln. 4. Program dla przedsêwzêæ w zakrese usuwana uneszkodlwana PCB PCT. 5. Program dla przedsêwzêæ w zakrese wsparca zberana demonta u pojazdów wycofanych z eksploatacj oraz gospodarowane odpadam powsta³ym w wynku demonta u pojazdów wycofanych z eksploatacj. 6. Program dla przedsêwzêæ w zakrese wsparca gospodarowana odpadam zu ytego sprzêtu elektrycznego elektroncznego oraz edukacj ekologcznej rozwoju technolog w tych dzedznach. 7. Program dla przedsêwzêæ w zakrese wsparca gospodarowana odpadam opakowanowym pou ytkowym oraz edukacj ekologcznej rozwoju technolog w tych dzedznach. 8. Program dla przedsêwzêæ w zakrese wparca gospodarowana substancjam kontrolowanym oraz edukacj ekologcznej rozwoju technolog w tych dzedznach. 9. Program dla przedsêwzêæ zw¹zanych z mêdzynarodowym przemeszczanem odpadów. 10.Program dla przedsêwzêæ w zakrese wsparca gospodarowana odpadam nebezpecznym, w tym nebezpecznym odpadam medycznym weterynaryjnym. 11. Program dla przedsêwzêæ zw¹zanych z realzacj¹ rz¹dowego Programu usuwana azbestu wyrobów zaweraj¹cych azbest. 12.Program dla przedsêwzêæ zmerzaj¹cych do zmnejszena uc¹ lwoœc wynkaj¹cych z wydobywana kopaln ch wzbogacana oraz ogranczena negatywnego oddza³ywana na œrodowsko procesów lkwdacj zak³adów górnczych oraz prac badawczych dla rozpoznana zasobów wód zalczanych do kopaln. Krzysztof Walczak 47