Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia. im. Karola Namysłowskiego. w Szczebrzeszynie PROGRAM NAUCZANIA. Przedmiot główny. Fortepian

Transkrypt

1 Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia im. Karola Namysłowskiego w Szczebrzeszynie PROGRAM NAUCZANIA Przedmiot główny Fortepian czteroletni cykl nauczania Program opracowała mgr Alicja Słupska nauczyciel dyplomowany Szczebrzeszyn 2011

2 Wstęp Program niniejszy należy traktować jako propozycję i pomoc w pracy nauczyciela gry na fortepianie w Państwowej Szkole Muzycznej I stopnia im. Karola Namysłowskiego w Szczebrzeszynie. Nieodzowną częścią rozwoju duchowo-kulturalnego współczesnego człowieka jest szerokie zainteresowanie muzyką. Każdy bliski kontakt z magią muzyki okazuje działanie pozytywne na kształtowanie jego umysłu. Wśród szeregu innych instrumentów fortepian zajmuje szczególne miejsce. Właśnie ten instrument pozwala zaczynać ćwiczenia w bardzo wczesnym wieku i pobudzać zainteresowanie ucznia muzyką. Fortepian stwarza możliwość rozwoju uzdolnień muzycznych w sposób dostosowany do jego wieku i predyspozycji. Nauczanie podstaw gry na fortepianie rozwija naturalne potrzeby ekspresji twórczej ucznia i kształcenie wyobraźni artystycznej. W trakcie nauczania podstaw gry na instrumencie przygotowuje się dziecko do występów publicznych, zachęca się do aktywnego uczestnictwa w życiu muzycznym środowiska. W trakcie nauczania uczeń zapoznaje się z podstawową wiedzą o muzyce, pobudza się jego wrażliwość estetyczna i poczucie piękna. W sposób naturalny zachęca się dziecko do aktywnego muzykowania w rodzinie, a dzieci o odpowiednich predyspozycjach do dalszego kształcenia w szkole muzycznej II stopnia. 2

3 Cele edukacyjne 1. Zainteresowanie ucznia muzyką. 2. Rozbudzenie zamiłowania do muzyki. 3. Rozwijanie uzdolnień muzycznych ucznia w sposób dostosowany do jego wieku i predyspozycji. 4. Nauczanie podstaw gry na fortepianie. 5. Rozwijanie umiejętności technicznych i interpretacyjnych. 6. Nauczanie zasad notacji w stopniu umożliwiającym samodzielne odczytanie zapisu nutowego. 7. Przygotowanie do samodzielnego opracowywania krótkich i łatwych utworów. 8. Wdrożenie do systematycznego i świadomego ćwiczenia. 9. Rozwijanie naturalnej potrzeby ekspresji twórczej ucznia i kształcenie wyobraźni artystycznej. 10. Rozwijanie umiejętności muzykowania zespołowego. 11. Przygotowanie ucznia do publicznych występów estradowych, zachęcanie do aktywnego uczestnictwa w życiu muzycznym. 12. Kształtowanie wrażliwości estetycznej i poczucia piękna. 13. Zapoznanie ucznia z podstawową wiedzą o muzyce. 14. Przygotowanie absolwentów do dalszego kształcenia w szkole muzycznej II stopnia. 3

4 Treści nauczania 1. Podstawowa wiedza z zakresu historii instrumentu, budowy instrumentu i jego części. 2. Podstawy prawidłowego aparatu gry (prawidłowa postawa, ułożenie rąk, właściwy sposób wydobycia dźwięku). 3. Wybrane elementy techniki gry. 4. Podstawy interpretacji utworu zgodnej z zapisem, budową formalną i elementami stylu. 5. Zasady notacji właściwej dla danego instrumentu oraz techniki czytania a vista łatwych utworów. 6. Przygotowanie do samodzielnej pracy nad łatwym utworem w zakresie poprawnego odczytania tekstu, ćwiczenia i korygowania błędów. 7. Przygotowanie do praktyki estradowej, z uwzględnieniem podstawowych elementów obycia estradowego, m. in. W zakresie technik opanowania pamięciowego utworu oraz koncentracji i pokonywania tremy. 8. Podstawowe formy muzykowania zespołowego. 9. Literatura muzyczna dla danego instrumentu, dobrana przez nauczyciela w zależności od możliwości i z uwzględnieniem jego preferencji. 10. Program na zakończenie etapu edukacyjnego. 4

5 KLASA I ZADANIA TECHNICZNO-MUZYCZNE - znajomość budowy instrumentu i klawiatury - znajomość postawy grającego - sposób wydobywania dźwięków artykulacją portato, legato i staccato - umiejętność czytania nut w kluczu wiolinowym i basowy - poznanie wartości rytmicznych nut i pauz do szesnastki włącznie, kropki przy wartości, znaków chromatycznych - praca nad techniką palcową - nauka podkładania i nakładania palców - wykonywanie dwudźwięków i trójdźwięków techniką portato - poznanie podstawowych zasad pracy nad utworem - stosowanie tempa umiarkowanego i wolnego, dynamiki od mezzopiano do mezzoforte - zapoznanie z elementarnymi zasadami prowadzenia frazy FORMY SPRAWDZANIA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA: Podstawową formą sprawdzenia umiejętności ucznia jest występ publiczny (popis) oraz oceny cząstkowe. W klasie pierwszej ocenę wystawia nauczyciel w zależności od umiejętności ucznia, od ilości i jakości występów publicznych oraz w zależności od zrealizowanego materiału nauczania. 5

6 a) Gamy i pasaże LITERATURA (do wyboru ) Granie gam o schemacie palcowym gamy C-dur majorowych i minorowych w ruchu równoległym i rozbieżnym w obrębie oktawy lub dwóch. Trójdźwięk rozłożony oddzielnie każda ręką i razem. Pasaże toniczne oddzielnie, z przewrotami. b) Szkoły i zbiory utworów dla początkujących A.M. Klechniowska: Szkoła na fortepian W. Markiewiczówna: Do-re-mi-fa-sol c) Etiudy H. Lemoine: Etiudy dziecięce op. 37 S. Raube: Etiudy dla dzieci, z.i W. Sawicka, G. Stempniowa: Etiudy, z.i D. Wiłkomirska: Etiudy dla początkujących d) Utwory polifoniczne, polifonizujące i utwory dawnych mistrzów J. Hoffman, A. Rieger (opr.): Dawne tańce i melodie z.i Z. Śliwiński (opr.): Z dawnych wieków e) Formy klasyczne J. Hoffman, A. Rieger: Wybrane sonatiny, z.i J. Garścia: Sonatiny op.51 f) Utwory różne E. Altberg: Czytanki muzyczne, z.i (nr 2, nr 3) J. Garścia: Najłatwiejsze utwory dla dzieci na fortepian op. 3 J. Garścia: Miniatury op. 5, nr 1 J. Garścia: Ikebana op. 70 J. Garścia: Igraszki zimowe D. Kabalewski: Łatwe utwory op. 39 (najłatwiejsze) S. Raube: Żabki i inne utwory dla dzieci na fortepian F. Rybicki: Już gram ( łatwiejsze ) F. Rybicki: Zaczynam grać op. 20 g) Utwory na 4 ręce A. Diabelli: Ćwiczenia melodyjne op. 149, nr 1, nr 2 A. Różycki: ABC na fortepian (łatwiejsze utwory na 4 ręce) 6

7 KLASA II ZADANIA TECHNICZNO-MUZYCZNE - praca nad technika palcową legato, portato, staccato - uniezależnienie rąk od siebie, różne sposoby artykulacji w obu rękach jednocześnie - wykonywanie dwudźwięków legato, akordów portato - utrwalanie zasad prawidłowej pracy nad utworem, także pracy samodzielnej - stosowanie tempa wolnego i umiarkowanego, dynamiki piano do forte - różnicowanie melodii i akompaniamentu - doskonalenie umiejętności prawidłowego frazowania - wprowadzenie polifonii dwugłosowej - czytanie nut a vista FORMY SPRAWDZANIA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA: 1.Oceny cząstkowe. 2.Występy publiczne (koncerty, popisy, konkursy) - co najmniej dwa w roku 3.Przesłuchania techniczne 4.Egzamin promocyjny. 7

8 a) Gamy i pasaże LITERATURA (do wyboru ) Granie gam o schemacie palcowym gamy C-dur, do dwóch znaków, równolegle przez 4 oktawy, i rozbieżnie przez 2 oktawy. Pasaże toniczne grane równolegle przez 4 oktawy, kadencja. b) Etiudy C. Czerny (opr. M. Wiłkomirska): Wybór etiud (op. 139, 599, 636) (łatwiejsze) H. Lemoine: Etiudy dziecięce op. 37 (cd) S. Raube: Etiudy dla dzieci, z. I (dokończenie), z. II (łatwiejsze) W. Sawicka, G. Stempniowa: Etiudy z. II, z. III d) Utwory polifoniczne, polifonizujące i utwory dawnych mistrzów J. S. Bach: Łatwe utwory J. S. Bach: Drobne utwory J. Hoffman, A. Rieger (opr.): Dawne tańce i melodie z. I (cd) Z. Śliwiński (opr.): Z dawnych wieków (dokończenie) e) Formy klasyczne J. Hoffman, A. Rieger: Wybrane sonatiny, z. I, z. II S. Raube (opr); Wybór sonatin dla dzieci, cz. I f) Utwory różne E. Altberg: Czytanki muzyczne, z. I, z. II J. Garścia: Najłatwiejsze utwory dla dzieci na fortepian op. 3 (cd) J. Garścia: Miniatury op. 5 J. Garścia: Ikebana op. 70 D. Kabalewski: Łatwe utwory op. 39 (cd) T. Kassern: Słodki kramik S. Majkapar: Biriulki (łatwiejsze) S. Raube: Żabki i inne utwory dla dzieci na fortepian F. Rybicki: Już gram (cd) F. Rybicki: Zaczynam grać op.20 (cd) g) Utwory na 4 ręce A. Diabelli: Ćwiczenia melodyjne op. 149 (cd) J. Garścia: Graj ze mną na 4 ręce op. 37 S. Raube: Drobiazgi na fortepian na 4 ręce, z. I 8

9 KLASA III ZADANIA TECHNICZNO-MUZYCZNE - praca nad techniką palcową legato, portato, staccato, non legato - dążenie do tzw. wyrównania palców w przebiegach gamowych, biegnikach i pasażach - wykonywanie dwudźwięków techniką portato i legato po dwa - wprowadzenie pedału rytmicznego - stosowanie tempa od wolnego do umiarkowanie szybkiego, dynamiki od pianissimo do forte - praca nad polifonią dwugłosową - praca nad kultura dźwięku, kantyleną i prowadzeniem frazy - czytanie nut a vista FORMY SPRAWDZANIA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA: 1.Oceny cząstkowe. 2.Występy publiczne (koncerty, popisy, konkursy) - co najmniej dwa w roku 3.Przesłuchania techniczne 4.Egzamin promocyjny. 9

10 a) Gamy i pasaże LITERATURA (do wyboru ) Granie gam do 3 znaków przykluczowych, równolegle przez 4 oktawy i w pozycji tercji i decymy przez 2 oktawy. Granie gamy chromatycznej równolegle przez 2 oktawy. Pasaże toniczne wykonywane równolegle przez 4 oktawy, kadencja. b) Etiudy H. Berens: Najnowsza szkoła biegłości op. 61 (łatwiejsze) J.F. Burgmuller: Etiudy op. 100 (c.d.) C. Czerny (opr. M. Wiłkomirska): Wybór etiud (op. 139, 599, 636) (trudniejsze) C. Czerny: Wstępna szkoła biegłości op. 849 (łatwiejsze) S. Heller: Wybór etiud A. Loschhorn: Etiudy op. 66 (łatwiejsze) S. Raube: Etiudy dla dzieci z. II W. Sawicka, G. Stempniowa: Etiudy z. IV d) Utwory polifoniczne i utwory dawnych mistrzów J. S. Bach: Małe preludia nr 4, 5, 8, 9, 2 J. S. Bach: Drobne utwory J. S. Bach: Inwencje dwugłosowe (łatwiejsze) J. Hoffman, A. Rieger (opr.): Dawne tańce i melodie z. II, z. III e) Formy klasyczne J. Hoffman, A. Rieger: Wybrane sonatiny z. I, z. II S. Raube (opr); Wybór sonatin dla dzieci cz. I, cz. II f) Utwory różne E. Altberg: Czytanki muzyczne z. II, z. III łatwiejsze F. Chopin: Walc a-moll F. Chopin: Polonezy dziecięce P Czajkowski: Album dla młodzieży J. Garścia: Ikebana op. 70 J. Garścia: Baśnie dźwiękiem pisane op. 66 E. Grieg: Utwory liryczne D. Kabalewski: Łatwe utwory op. 27 T. Kassern: Słodki kramik 10

11 S. Majkapar: Biriulki W. Lutosławski: Melodie ludowe g) Utwory na 4 ręce E. Altberg, Z. Romaszkowa: Wybór łatwych utworów na 4 ręce E. Altberg: Francuski wachlarzyk A. Diabelli: 2 Sonatiny op. 163 S. Raube: Drobiazgi na fortepian na 4 ręce, z. I (c.d.) KLASA IV ZADANIA TECHNICZNO-MUZYCZNE - praca nad techniką, artykulacją legato, portato, staccato - tzw. wyrównanie palców w technice legato - gamy, pasaże i biegniki w tempie allegro moderato i allegro - dwudźwięki i akordy w artykulacji portato, legato i staccato - zdobnictwo mordenty, obiegniki, tryle - pedał synkopowany i rytmiczny - tempo od adagio do allegro moderato, dynamika od pianissimo do forte - samokontrola słuchowa własnej gry - praca nad wykonaniem utworu - dokładne odczytanie tekstu, precyzja rytmiczna i artykulacyjna - prawidłowy sposób ćwiczenia utworu - kultura dźwięku, prowadzenie kantyleny, zasady frazowania, zróżnicowanie dynamiczne i agogiczne - praca nad polifonią - czytanie nut a vista 11

12 FORMY SPRAWDZANIA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA: 1.Oceny cząstkowe. 2.Występy publiczne (koncerty, popisy, konkursy) - co najmniej dwa w roku 3.Przesłuchania techniczne 4.Egzamin promocyjny. a) Gamy i pasaże LITERATURA (do wyboru ) Granie gam do 4 znaków w ruchu kombinowanym, w pozycji tercji seksty i decymy przez 2 oktawy. Pasaże toniczne przez 4 oktawy i czterodźwięki w ruchu równoległym przez 3 oktawy. Gama chromatyczna przez 4 oktawy w ruchu równoległym. Kadencja. b) Etiudy H. Berens: Najnowsza szkoła biegłości op. 61 (c.d.) J.F. Burgmuller: Etiudy op. 100 (c.d.) J. B. Cramer: 50 etiud C. Czerny (opr. M. Wiłkomirska): Wybór etiud (op. 139, 599, 636) (trudniejsze) C. Czerny: Wstępna szkoła biegłości op. 849 (c. d.) C. Czerny: Szkoła biegłości op. 299 (łatwiejsze) J. Duvernoy: Etiudy op. 299 S. Heller: Wybrane etiudy op. 45, op. 46 A. Loschhorn: Etiudy op. 66 (c.d.) W. Sawicka, G. Stempniowa: Etiudy z. IV, z. V (łatwiejsze) d) Utwory polifoniczne i utwory dawnych mistrzów J. S. Bach: Inwencje dwugłosowe J. S. Bach: Inwencje trzygłosowe J. S. Bach: Suity francuskie J. S. Bach: Małe preludia (trudniejsze) J. S. Bach: Drobne utwory J. F. Haendel: Utwory wybrane (suity) 12

13 e) Formy klasyczne L.van Beethoven: Sonatina Es-dur L. van Beethoven: Sonata G-dur op.49 nr 2 L. van Beethoven: Sonata g-moll op. 49 nr 1 L. van Beethoven: 6 wariacji G-dur na temat własny M. Clementi: Sonatiny op. 36 nr 5, 6 F. K. Dussek: Sonatiny op. 20 J. Hoffman, A. Rieger: Wybrane sonatiny z. II S. Raube (opr): Wybór sonatin dla dzieci cz. II W. A. Mozart: Sonata C-dur KV 545 W. A. Mozart: Sonatiny wiedeńskie f) Koncert J. Haydn: Koncert D-dur J. Haydn: Koncert C-dur f) Utwory różne E. Altberg: Czytanki muzyczne z. II, z. III F. Chopin: Walc a-moll F. Chopin: Polonezy dziecięce F. Chopin: Drobne utwory F. Chopin: Preludia (łatwiejsze) P. Czajkowski: Album dla młodzieży op. 39 J. Garścia: 6 ekspresyjnych miniatur P. Czjkowski: Pory roku (Pierwiosnek) J. Fild: Nokturny wybrane E. Grieg: Utwory liryczne D. Kabalewski: Łatwe utwory op. 27 S. Majkapar: Biriulki (dokończenie) S. Prokofiew: Muzyka dziecięca op. 65 W. Lutosławski: Melodie ludowe g) Utwory na 4 ręce E. Altberg, Z. Romaszkowa: Wybór łatwych utworów na 4 ręce E. Altberg: Francuski wachlarzyk S. Raube: Drobiazgi na fortepian na 4 ręce, z. I, z. II 13

14 Uwaga! Repertuar podany w poszczególnych klasach ma charakter otwarty i może być uzupełniany o inne pozycje o odpowiednim stopniu trudności dostępne nauczyciela. Ocena końcowa ustalana jest przez komisję egzaminacyjną w trybie egzaminu promocyjnego dla uczniów klas II-IV. Dla uczniów klasy I ocena wystawiana jest przez nauczyciela prowadzącego. Opis osiągnięć ucznia na zakończenie etapu edukacyjnego 1. Umiejętność nazywania poszczególnych części fortepianu. Znajomość podstawowych wiadomości w zakresie historii instrumentu. 2. Opanowanie prawidłowej postawy, ułożenia prawej i lewej ręki na klawiaturze, prawidłowego ułożenia nóg. Umiejętność prawidłowego wydobycia dźwięku w zależności od rejestru i dynamiki. Świadomość roli i działania palców w procesie powstawania dźwięków. 3. Opanowanie podstaw techniki gry, z uwzględnieniem niezależności rąk i palców na klawiaturze, umiejętność grania różnymi sposobami (legato, non legato, staccato, portato), umiejętności posługiwania się prawym pedałem (prostym-taktowym i synkopowanym). 4. Umiejętność frazowania i operowania podstawowymi sposobami artykulacji. Realizacja metrorytmiki, agogiki i dynamiki zgodna z zapisem. Interpretowanie utworu zgodne z jego budową formalną. 5. Znajomość notacji w kluczu wiolinowym i basowym oraz umiejętność samodzielnego i bezbłędnego odczytania tekstu nutowego. Umiejętność prawidłowego grania a vista łatwych utworów w wolnym tempie z uwzględnieniem precyzji rytmicznej. 6. Umiejętność samodzielnego opracowania łatwego utworu pod względem techniczno-wykonawczym (palcowanie, pedalizacja, frazowanie, 14

15 dynamika, interpretacja). Umiejętność samodzielnej pracy nad utworem. Umiejętność świadomego ćwiczenia i korekty własnych błędów. 7. Umiejętność koncentrowania się i pokonywania tremy podczas wykonywania utworu. Posługiwanie się różnymi formami zapamiętywania. Przyswojenie podstawowych elementów obycia estradowego. Umiejętność dokonywania właściwej samooceny wykonania utworu. 8. Umiejętność muzykowania zespołowego (np. na cztery ręce, na dwa fortepiany, łatwe akompaniamenty). 9. Opanowanie literatury fortepianowej w następującym zakresie: etiudy o zróżnicowanej problematyce technicznej dla prawej i lewej ręki, utwory polifoniczne, formy cykliczne (do wyboru np. sonatina, sonata, koncert, wariacje), akompaniamenty. 10. Poprawne wykonanie dwóch etiud o zróżnicowanej problematyce technicznej dla prawej i lewej ręki, utworu polifonicznego, jednej części sonatiny lub sonaty (do wyboru allegro sonatowe, wariacje lub rondo) oraz utworu dowolnego. Cały program powinien być wykonany z pamięci. Komentarz do realizacji programu nauczania Ogólna koncepcja i wskazówki metodyczne: Niniejszy program należy traktować jako propozycję i pomoc w doborze repertuaru dla realizacji celów, form i metod wymienionych w programie nauczania. Elastyczne korzystanie z treści w nim zawartych pozwoli na proporcjonalny rozwój ucznia we wszystkich kierunkach kształcenia. W doborze stopnia trudności, ilości realizowanych utworów oraz pozostałych elementów programu przewidzianych do realizacji, nauczyciel powinien uwzględniać możliwości ucznia, jego indywidualne predyspozycje, potrzebę ekspresji oraz wrażliwość estetyczną. Dodatkowo można wykorzystywać utwory na dwa fortepian, na 4 ręce, łatwe akompaniamenty, przykłady muzyki rozrywkowej, popularnej oraz opracowania 15

16 muzyki ludowej, co powinno pomóc nauczycielowi w rozwiązywaniu problemów dydaktycznych. Nauczyciel musi czuwać nad wszechstronnym i harmonijnym rozwojem ucznia zarówno pod względem muzycznym, jak i pianistycznym. Repertuar powinien zawierać pozycje ze wszystkich działów materiału nauczania oraz z różnych epok i stylów muzycznych. Już od początku zajęć nauczyciel podaje podstawowe wiadomości w zakresie budowy instrumentu i jego części. Opowiada historię rozwoju instrumentu od klawesynu poprzez fortepian XIX wieku do współczesnego jego wyglądu. Zapoznaje ucznia z wybitnymi pianistami w dziejach pianistyki. Prowadzi się nauczanie zasad notacji w obu kluczach (wiolinowym i basowym), co umożliwia samodzielne odczytywanie zapisu nutowego, i prowadzi do prawidłowego grania tekstu nutowego z uwzględnieniem precyzji rytmicznej. Dlatego od III klasy wzwyż odbywa się sprawdzanie poziomu umiejętności czytania avista. Systematycznie uświadamiamy ucznia o ważności prawidłowej postawy i aparatu grającego, ułożenia prawej i lewej ręki na klawiaturze, prawidłowego ułożenia nóg. Zwracamy uwagę na poszczególne elementy techniki gry, umiejętność prawidłowego wydobycia dźwięku w zależności od rejestru i dynamiki. Podkreślamy rolę działania palców w procesie powstawania dźwięku, Zmierzamy w nauce gry na fortepianie ku opanowaniu podstaw techniki gry z uwzględnieniem niezależności rąk i palców na klawiaturze, umiejętności grania różnymi sposobami artykulacji (legato. non legato, staccato i portato), umiejętności posługiwania się prawym pedałem (prostym-taktowym i synkopowanym). Kształcimy umiejętność frazowania, zgodną z zapisem realizację metrorytmiki, agogiki i dynamiki, interpretowanie utworów z uwzględnieniem budowy formy. Zwracamy szczególna uwagę na umiejętność samodzielnej pracy nad utworem pod względem techniczno wykonawczym (palcowanie, pedalizacja, dynamika, interpretacja), co wymaga świadomego ćwiczenia i korekty własnych błędów. Dla ucznia jest niezbędna umiejętność koncentrowania się, posługiwanie się różnymi formami zapamiętywania oraz pokonywania tremy podczas występów przed publicznością. O wynikach nauczania decyduje przede wszystkim sposób realizacji materiału. Nowe treści i zadania należy wprowadzać w myśl zasady stopniowania trudności. Różne sposoby opracowania problemów muzycznych powinny w efekcie końcowym doprowadzić do zamierzonego celu dydaktyczno-wychowawczego. 16

17 Warunki niezbędne do realizacji programu nauczania Zajęcia odbywać się powinny w regularnie wietrzonej sali, dobrze oświetlonej oraz wyposażonej w dobrze nastrojony instrument. Młodsi uczniowie powinni mieć możliwość skorzystania z podnóżka do instrumentu, w celu zachowania prawidłowej postawy przy instrumencie. Nauczyciel powinien mieć również do dyspozycji podręczną bibliotekę a uczeń swobodny dostęp do biblioteki szkolnej. Niezbędne do realizacji programu nauczania jest posiadanie przez ucznia instrumentu w domu, systematycznie strojonego. Istotne w dalszym etapie nauki jest posiadanie metronomu w celu kontrolowania gry rytmicznej. W trakcie zajęć należy zadbać, aby dziecko mogło poznać własne możliwości i doświadczyć sukcesu. Lekcje gry powinny być ciekawe, pobudzające, dobrze zaplanowane przepełnione konstruktywnymi uwagami. Należy pamiętać, aby wszelkie działania prowadzone były ostrożnie i z wyczuciem, aby nie prowadziły do stresu czy zniechęcenia a wręcz przeciwnie motywowały do gry i ćwiczenia w domu. 17